«Hər pyes şedevr ola bilməz»

Əli Əmirli: «Teatrların pis vəziyyətdə olmasını dramaturgiyamızın zəifliyində axtaran rejissorlara qətiyyən bəraət yoхdur»

Dramaturq Əli Əmirli. Onunla dəfələrlə görüşüb müsahibə almaq istəsəm də bu təklifimi ona şəxsən bildirə bilməmişəm. Bu günlərdə Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında Əli Əmirlinin ”M.S.S.-MƏN SƏNİ SEVİRƏM” tamaşasının premyerasından sonra bu xoşbəxtlik mənə nəsib oldu. Düzü, Əli müəllimi həyatda ilk dəfə idi ki, belə yaxından görürdüm. Əli Əmirli ilə səmimi söhbətdən sonra bu qənaətə gəldim ki, o, səmimi, sadə, dürüst və peşəkar dramaturqdur.

Bir çox aktyor-aktrisalarla apardığım müsahibələr zamanı dəfələrlə şahidi olmuşam ki, əksəriyyətinin yeganə arzusu bu olub- Əli Əmirlinin əsərində oynamaq. Mən Əli müəllimin Akademik Milli Dram Teatrında səhnələşdirilən əsərlərində hər zaman fərqlilik və özünəməxsusluq, geniş tamaşaçı rəğbəti hiss etmişəm. Zənnimcə dramaturq üçün bundan böyük xoşbəxtlik ola bilməz.

Beləliklə müsahibimiz dramaturq Əli Əmirlidir.

- Əli müəllim, “M.S.S.- Mən SƏNİ SEVİRƏM” tamaşasının premyerasına baxdım, çox bəyəndim. Sizi bir daha təbrik edirəm. Səhv etmirəmsə bu tamaşa vaxtilə Gənc Tamaşaçılar Teatrının repertuarında başqa bir adla nümayiş olunmuşdu. Bəs nə üçün tamaşanın adını dəyişib məhz “M.S.S.-Mən səni sevirəm” qoydunuz?

- Çox şadam ki, tamaşanı bəyənmisiniz. Suala keçəndə isə deyim ki, siz haqlısınız, bu əsər mənim teatr səhnəsində tamaşaya qoyulan ilk əsərimdir. Ötən əsrin 90-cı ilində, SSRİ-nin can verdiyi bir dövrdə elə Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrının səhnəsində “Ərizə” adı ilə oynanmışdı, özü də çox böyük uğurla. Premyeraya baxan görkəmli sənətkarımız Həsənağa Turabov məni hərarətlə təbrik etdi və Akademik Dram Teatrı ilə əməkdaşlıq etməyə çağırdı. Tamaşa on ilə yaxın teatrın repertuarında yaşadı. Onu da qeyd edim ki, “Ərizə” respublika müsabiqəsində qalib gəlsə də, onun əsil dram əsəri, tamaşa kimi ərsəyə gəlməsi, məhz tamaşanın rejissoru Möhsüm Mürsəlovun və aktyor ansamblının istedadı sayəsində mümkün oldu. Ədəbi materialla tamaşa çox fərqli idi. Pyesi naqis bildiyimdən onu ilk pyeslər kitabıma daxil də etməmişdim. Düz iyirmi ildən sonra mənim rejissor dostum Bəhram Osmanov “Ərizə”yə əl yetirməyimi xahiş elədi. Könülsüz də olsa mən onun istəyini yerinə yetirməyə girişdim və hiss etmədən yazıya uydum, pyesə yeni personajlar daxil etdim, 50 – 60-cı illər Bakısında 132 nömrəli məktəbdə dərs demiş, kamil bir müəllim kimi haqqında rəvayətlər söylənən Bilqeyis Məmmədovanın şəxsiyyətini göz önünə gətirdim, müəllim peşəsinin nüfuzdan salındığı bir vaxtda risk eləyib onun timsalında müsbət müəllim surəti yaratdım. Pyesi, demək olar ki, səksən faiz dəyişdim, bədii vurğunun motivini yeniləşdirdim və təbiidir ki, ad da dəyişdi oldu “M.S.S. – Mən səni sevirəm”. Bir müəllif kimi təzə adın çox uğurlu olduğunu düşünürəm. Ümumiyyətlə dram əsərinin uğur qazanmasında ilkin şərtlərdən biri adın cəlbedici və məntiqi olmasıdır. Sonra da iş elə gətirdi ki, pyesi Bəhram Osmanov deyil, Cənnət xanım Səlimova hazırladı səhnə üçün, amma bu pyesin iyirmi ildən sonra yeni həyat qazanmasının səbəbkarı olmuş, 10-a yaxın əsərimə səhnə həyatı vermiş rejissor dostuma borcluyam.

- Əli müəllim, bu gün sevgilərin çoxu xatirələşmir. Necə düşünürsünüz, əsl sevgi hələ də var?

- Nə qədər ki, insan var, sevgi də olacaq, böyük məhəbbətlər də, elə var da. Əfsanəyə, rəvayətə çevrilən sevgilər indi də yaranır. Məgər Fərizə ilə İlhamın sevgisi “Romeo və Cülyetta” sevgisindən zəifdir? Maşınla xəlvət bir küçə var, xəlvət deyəndə, yəni mərkəzi küçə deyil, ordan keçəndə çox iri qara şriftlərlə uzun hasara “MƏN SƏNİ SEVİRƏM” sözlərinin yazıldığını görürəm, qəlbimdən xoş bir hiss keçir. Bəlkə də pyesimə verdiyim adın ideyası elə o yazıdan gəlir.

- Son vaxtlar nədənsə rejissorların əksəriyyəti sanballı dram əsərlərinin yazılmamasından şikayət edirlər. Buna münasibətiniz necədir?

- Mən sanballı deyəndə nəyin nəzərdə tutulduğunu bilmirəm, bu hansı ölçü vahididir, mənə tanış deyil, amma iyirmiyə yaxın əsəri ölkənin bütün əsas teatrlarında və bir sıra xarici ölkə teatrlarında oynanan dramaturq kimi deməzdim ki, bizdə yaxşı əsərlər yaranmır. Axı mənim “Varlı qadın”ım on iki teatrda tamaşaya qoyulub. Düşənbədə iki teatrda rus və tacik dilində paralel olaraq səhnələşdirilib. Tacik dilində olan quruluş Alma - Ata şəhərində Mərkəzi Asiya Ölkələrinin II Beynəlxalq teatr festivalında iki nominasiya üzrə qızıl medala layiq görülüb. Bu hadisədən sonra Qırğızıstanda, Qazaxıstanda, Dağıstanda tamaşaya qoyulub. Teatrşünas alim, mədəniyyət və turizm nazirinin müavini Ədalət Vəliyevin təşəbbüsü və ideyası ilə yazdığım “Messenat”ın premyerasından sonra bütün ölkə qəzetlərində iyirmiyə yaxın tərif dolu resenziya yazıldı. Resenziyalardan birinin adı “Aydın havada top atəşi” idi. İndi bu top atəşini belə rejissorlarımız eşitmirsə dramaturq neynəsin? Elçinin “Qatil”i həm ölkədə, həm ölkə xaricində böyük uğurla tamaşaya qoyuldu, Azərpaşa Nemətovun quruluşunda “Mənim sevimli dəlim” hələ də yaddaşlardadır, Rus Dram Teatrında “Cəhənnəm sakinləri” daim anşlaqla oynanır. Bunlar son dövrlərdə yaranan əsərlərin az bir hissəsidir. Hələ Kamal Abdullanın, Elçin Hüseynbəylinin, Firuz Mustafanın, təzəlikcə dramaturgiyaya meyl edən Afaq Məsudun pyeslərini demirəm. Təbiidir ki, yazılan hər bir pyes şedevr ola bilməz, amma olanları, yazılanları qiymətləndirmək, heç olmasa görmək lazımdır. Məni həmişə teatrın məhv olduğunu, öldüyünü, ölkədə ümumiyyətlə dramaturqun və dramaturgiyanın olmadığını iddia edən teatr adamları təəccübləndirir. Yaxşı, əgər bunlar yoxdursa, bəs siz nə ilə məşğulsunuz? Bu yerdə qalır Məşədi İbaddan sitat gətirmək: “Belə məlum olur ki, xalqın gözü pis görür.” Teatrların pis vəziyyətdə olmasını dramaturgiyamızın zəifliyində axtaran rejissorlara qətiyyən bəraət yoxdur. Azərbaycanlı dramaturqlar pis yazırsa siz öz istedadınızı əcnəbi dramaturqların əsərlərində göstərin. Ümumiyyətlə axır vaxtlarda görürəm ki, pyesin necə yazılmasını rejissor da bilir, teatrşünas da, aktyor da, teatr direktoru da. Demə bilməyən təkcə dramaturqdur.

- Region teatrlarının rejissorları müsahibələrində müasir dram əsərlərinin yazılmamasından şikayətlənirlər. Region teatrlarına necə, əsər təqdim etmisinizmi? Və ya gələcəkdə belə bir fikriniz varmı?

- Bir qayda olaraq region teatrlarına oynanmamış əsər vermirəm. Səbəbi çox sadədir, rayon teatrında əsər bir-iki dəfə oynanır və unudulur. Sonra o əsər şedevr də olsa Bakı teatrları onu yaxına buraxmaz. Bu məsələdə təcrübəm də var. “Varlı qadın”ı Dövlət Gənclər Teatrında mərhum rejissorumuz Hüseynağa Atakişiyev tamaşaya qoymuşdu, pyesin ilk quruluşu idi. Ondan dörd il sonra Bəhram Osmanov bu əsərə “Azdrama”da quruluş vermək istəyəndə teatrın rəhbərliyi qəti etiraz elədi ki, biz Gənclər teatrının artığına qalmamışıq! Amma Bəhramın istəyi və baş rolda oynamaq istəyən Siyavuş Aslanın inadı qalib gəldi. Bu hələ Bakı teatrlarıdır. Amma etiraf etməliyəm ki, “Varlı qadın”ın Gəncə, Sumqayıt və Lənkəran tamaşaları yüksək səviyyədə hazırlanmışdı.

- Vaxtilə kinoteatrlarda necə deyərlər iynə atsaydıq, yerə düşməzdi. Lakin son vaxtlar insanlar istədikləri filmləri videokasset, disk vasitəsilə əldə edib rahat tamaşa edə bilirlər. Barmaqla sayılacaq qədər kinoteatrlarımız qalıb. Necə düşünürsünüz, teatrları da nə vaxtsa bu aqibət gözləmir ki?

- Bu məsələyə mən Azərbaycan miqyasından yanaşmazdım. Bütün mədəni ölkələrdə internet də var, video da, bizdən də çox, amma kinematoqraf çox geniş fəaliyyət göstərir, həm əsl sənət kimi, həm də biznes kimi, teatrlar da o cümlədən. Deməli həyatımızda, məişətimizdə baş verən texniki inqilabın heç bir günahı yoxdu. Səbəbi başqa yerdə axtarmaq lazımdır, məsələn, maddi rifah halında, təhsildə və bunların nəticəsi olan ümumi mədəni səviyyədə. Onda kino da olacaq, kitab da oxunacaq, teatr da yaşayacaq, inkişaf edəcək, yeni məzmun, yeni keyfiyyət qazanacaq.

- Qarabağ problemi ilə bağlı son 20 ildə elə də geniş tamaşaçı marağına səbəb olacaq əsərlər yazılmır. Yazılanların əksəriyyəti də şəbihdən, bayağılıqdan kənara çıxmır. Bunu nə ilə izah edərdiniz?

- Qarabağ bizim təzə, həmişə göynəyən yaramızdır. Yas yiyəsi heç vaxt yaxşı, məzmunlu ağı deyə bilmir, o çox vaxt şivən qoparır, amma yası urvata mindirmək üçün dəvət olunan ağıçı elə proqramla çıxış edir ki, hamını ağladır, yandırır. Səbəb sadədir, dərd ona o qədər də yaxın deyil, ona görə də o düşünüb-daşınıb “sənət” yaradır. Deməli faciəli tarixi hadisələri bir xeyli aralıdan yazmaq lazımdır. Zaman, vaxt ötməlidir. İndi Qarabağ hadisələrini qələmə alan yazıçı böyük risq eləmiş olur. Bununla belə tək-tük əsərlər var: Aqil Abbasın “Dolu” romanı, Mustafa Çəmənlinin “Fred Asif” sənədli-bədii romanı, Vahid Qazinin “Ağdam – ruhlar şəhəri” silsiləsindən olan esseləri.

- Tarixi mövzulara necə, müraciət etmisinizmi? Gələcəkdə tarixi əsərlər yazmaq planınızda varmı?

- Mənim bir dramaturq kimi əsas materialım müasirlərimizin həyatı ilə bağlı məsələlərdir. Mən sosial, mənəvi, əxlaqi problemləri ailə-məişət çərçivəsində göstərməyə çalışıram. Tarixi mövzular mənim ampluam deyil. Bununla belə yaxın tariximizdən bəhs edən “Messenat”dan sonra mən bir qədər uzaq keçmişə müraciət etmək qərarına gəldim və “Bütün deyilənlərə rəğmən və ya Ağa Məhəmməd şah Qacar” adlı tarixi dramımı yazdım. Əsər “Azərbaycan” jurnalında və mənim yaxın vaxtlarda Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə nəşr edilmiş “Hasarın o üzü” kitabımda çap olunmuşdur. Daha sonra isə Qurban Səidin “Əli və Nino” romanının motivləri əsasında eyni adlı pyes yazdım. Sualınıza cavab olaraq deyim ki, gələcəkdə tarixi mövzularla bağlı elə konkret planım yoxdur. Hazırda teatr həyatından bəhs edən teatral bir pyes üzərində düşünür, materialları sahmanlayıram. Pyes hələ yazılmasa da, adı məlumdur: “İki aktrisa üçün baş rol”.

- Əli müəllim, sonda teatrsevərlərə ürək sözləriniz.

- Sizin sualların sayəsində çox danışdım, daha sözüm qalmadı, amma teatr tamaşaçılarımıza Belinskinin bir sualı ilə müraciət edərdim: “Siz teatrı sevirsinizmi...”

Nisə Rafiqqızı

Olaylar.- 2011.- 5 may.- S.12.