Onu bəyənməsələr də, həqiqət dəyişməz olaraq qalacaq

Tarix və etnoqrafiya məsələləri barəsində Sovetlər dövründə həddən artıq az və təhriflə dolu məlumatlar yazılması ucbatından indi bu mövzuya daha çox müraciət edilməsində təəccüblü bir şey yoxdur. Lakin təəccüb və gülüş doğuran odur ki, bu mövzuda yazılara obyektiv yanaşma əvəzinə bir çox müəlliflər buna milli-etnik və ya yerliçilik nəzərləri ilə yanaşır və ciddi təhriflərə yol verirlər.

Bəzi şəxslər isə özləri barəsində həddən artıq yüksək mif yaradaraq, müəyyən mövzuları öz inhisarlarına almağa və özlərini bu sahənin yeganə və mühüm bilicisi kimi cəmiyyətə sırımağa çalışırlar. Belələri Lənkəranda daha çoxdur. Sanki tarix-etnoqrafiya mövzusunda məqalə yazarkən aparıb onlara göstərmək, onlardan icazə almaq lazım imiş. Onlar isə hər şeyə yalnız talışçılıq prizmasından yanaşır, çox güman ki ifrat etnik təəssübkeşliyə yuvarlanırlar. Son illər apardığım tədqiqatlar bir sıra məsələlərin üstünün məhz bu kimi səhvlər ucbatından örtüldüyünü və əsil həqiqətin məhz bilgisizlik ucbatından təhrif edildiyini üzə çıxartmışdır. “Olaylar” qəzetinin bu kimi hallarda daha çox obyektiv mövqedə durduğunu nəzərə alaraq və bu mövzunun Cənub bölgəsinin digər rayonları üçün də spesifik olduğunu nəzərə alıb bir sıra yazılarım barəsində aparılmış qərəzli və səbatsız müzakirələrə öz münasibətimi bildirmək istəyirəm.

“Aşkarlıq” qəzetinin 18 fevral və 5 aprel 2011-ci il tarixli saylarında mənim “Qozəkdən başlanan tarix” və “Ürgə” adlı yazılarım dərc olunmuşdu. Həmin qəzetin 25 oktyabr 2011-ci il tarixli sayında bu yazılara “üç cavab” dərc edilmişdir. Hər üç müəllif əsaslı faktları, mənbələri bir tərəfə qoyub, mənim yazılarıma dəlilsiz-sübutsuz, yuxarıda qeyd etdiyim tərzdə və öz subyektiv mülahizələrini bildirmiş və bu zaman talışçılığa ifrat meyl göstərmişlər. Milli təəssübkeşlik hər bir şəxs üçün əzizdir, amma Allahın və Quranın bizi hidayət etdiyi ədalət daha əzizdir, daha dəyərlidir. Mən hələ 12 fevral 1992-ci ildə “Lənkəran” qəzetində “Göyşaban yox, Gamışavan” adlı yazı ilə çıxış etmişəm. Onu da məlum edim ki, 12-30 iyul 2001-ci il tarixli “Aşkarlıq” qəzetində “Şirinsu yox, Şirinquyu”, 26.XI-20.XII 2002-ci il tarixli “Lənkəran” qəzetində “Ürgə nə deməkdir və ya yurdun pasportu” adlı məqalələrim dərc olunub. İldırım Şükürzadə adlı “cavab” müəlliflərindən birinin ya bu yazılardan xəbəri yoxdur, ya da köhnə məlumatları bir qədər başqa biçimdə təzə kimi oxuculara sırımaq istəyir. İ.Şükürzadə bilməli idi ki, “Gamışavan” talış dilində yox, fars dilindədir. “Gamış” fars dilindəki “gavmış”dır: “gav”-öküz, mal + “mış”-qara, yəni “qara rəngli mal” mənasındadır. “Dovşan”, “dovğa” və s. sözlərdə “v” səsi deyilmədiyi kimi, “gavmiş”da da “v” düşmüş, söz bizə “gamış” şəklində çatmışdır. Buradakı “avan” isə şəkilçidir və peşə mənasını bildirir. “Gamışavan”, yəni “gamışçı”, mal-qara ilə məşğul olan deməkdir. “Malavan-çoban”, tumcaravan - tumcarda (bicar üçün) fitil yetişdirən, dalavan – işdə olan şəxslərin körpələrini dalında (belində) şələləyib saxlayan, bağban (bağavan) – bağa qulluq göstərən mənalarında olduğu kimi. Maraqlıdır ki, İldırım müəllimin mənə irad tutub misal göstərdiyi “pəsovon” – qoyun-quzu saxlayan, “bızəvon”-keçi saxlayan sözləri də yer mənası deyil, peşə bildirir. Talış dilində “pəs”- qoyun-quzu, “bız”-keçi deməkdir. “Ovon”, “əvon” isə yuxarıda qeyd etdiyim “avan” şəkilçisinin talış dilinin ahənginə uyğun olaraq bir qədər təhrif olunmuş formasıdır. “Avan” şəkilçisi sonralar arxaikləşmiş, ədəbi dilimizdəki “çı, çı, çu, çü” şəkilçiləri daha işlək olmuşdur. (Məsələn: dənizçi, balıqçı, odunçu, üzümçü və s.). Ədəbi dildə “Camışavan – Gamışavan” olan ad tələffüz zamanı türkdillilər tərəfindən “Gomuşavan”, “Gömşavan”, talışdillilər tərəfindən “Qumşəvon” şəklində deyilmişdir: malavan-moləvon, Vilvan-Vılvon, Kərgəlan-Kaqalon, Digah-Diqo, Ləngəran / Lənkəran-Lankon, bazar-vojor, qara-qərə və s. deyildiyi kimi.

Təbiidir ki, sözlər, adlar başqa dillərdə onun ahənginə uyğun olaraq bir qədər fərqli tələffüz olunur. Gamışavanın adında “Göy” (köy) + “Şaban” sözlərindən söhbət gedə bilməz. Kəndin adı hələ A.Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” (1844), Səidəli Kazımbəyoğlunun “Cəvahirnaməye-Lənkəran” (1869), Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlunun “Əxbarnamə” (1883), Firudin Əsədovun “Talış xanlığı” (1998) əsərlərində və digər mənbələrdə “Gamışavan” kimi yazılmışdır. İldırım müəllim harada oxuyub ki, “Göyşaban” məhz “Şabanın kəndi” mənasında işlədilmişdir? Bu, tələffüzdəki “Gömşavan”ın təhrif edilmiş formasıda ola bilər. İldırım Şükürzadənin bir səhvi də ondadır ki, Füzuli adına sovxoz və “28 Aprel” sovxozu Murdov gölü qurudulmamışdan qabaq da var idi, inzibati mərkəzləri (idarələri) də Gəgiran və Günəhir kəndlərində idi. Ərazisi dağlıq, əkinə yararlı yerləri isə az olduğundan əhalini iş yeri ilə təmin etmək üçün Murdovun qurudulmuş sahəsində onlara sahə ayrılmışdı. Sovxoz işçiləri mövsüm ərzində maşınlarla bu sahələrə gətirilir, axşamüstü yenidən kəndlərinə aparılırdılar. Həmin sahələrdə sonralar “Marцo-Martso (Marso)” və “Partiyanın XXV qurultayı” adına sovxozları yaradıldı. Daha əvvəllər burada yaşayış məntəqəsi olmamışdı və yerin talış dilində hər hansı bir qədim adı yox idi. Mənim yazılarıma Əflatun Əliyevin “iradlarını” da əslində cavab xatirinə cavab hesab etmək olar. Görünür müəllimlərimiz hamını öz sinifində və şagirdi olaraq zənn edir. Belə ki, Əflatun müəllim “Qozəkdən başlanan tarixi” necə diqqətlə oxuyub ki, mən Qozək yaşayış məntəqəsinin vaxtilə dənizin səviyyəsi qalxdıqdan sonra suyun altında qaldığını yazdığım halda, o, həmin ərazini ada kimi başa düşüb. Əflatun Əliyev desin ki, ora yurd olmayıbsa, bəs nə olmuşdur? Niyə bu adı ürgəlilər, gamışavanlılar nəsilbənəsil qoruyub bu günümüzə qədər yaşatmışlar? Bölgəmizin əhalisi yaxşı bilir ki, Gamışavan (Göyşaban) torpağı qumluqdur. Orada şirə haradan ola bilərdi? Gamışavan ərazisində başqa bir yerdə haqqında danışılan şirə olmayıb və indi də yoxdur. Əflatun müəllim yadına salsın ki,15-20 il bundan əvvəl dəniz sahilindəki evlər suyun altında qalanda gamışavanlılar nisbətən hündür yerə-Gamışavan ilə Ürgənin arasına köçüb təzə məhəllə yaratmışlar. Bir də onu yadına salsın ki, A.Bakıxanov yazmışdır: “......nəinki əsrlər, hətta min illər belə bu ölkənin (Azərbaycanın-Ə.A) bir çox yerlərinin və tayfalarının ilk adlarını məhv edə bilməmişdir...” (“Gülüstani-İrəm,” EA nəşriyyatı Bakı-1951, səh11) O, ”Ürgə” haqqında yazdıqlarıma da şübhə ilə yanaşmışdır. Görəsən, görkəmli ictimai xadim, dünyada tanınan məşhur qazax yazıçısı, publisist Oljas Süleymenova da şübhə edirmi? Axı mən onun “Az-Ya” kitabından nümunələr vermişdim. Bəs o, “Ürgə” nin Mannadakı, sonralar Midiya ərazisindəki “Uraş”la (Uraş qalası) əlaqəsinə niyə şübhə edir? Bununla da Ə.Əliyev tariximizi çox yaxşı bildiyini çox ciddi şübhələr altına almışdır. O, unutmamalı idi ki, Urmiyaətrafı ərazidəki bir sıra xalqlar hələ eramızdan əvvəlki minillikdə Orta Asiya ərazisinə, onlardan bir qismi hunların tərkibində indiki Qazaxıstan, Uralətrafı, Sibir ərazilərinə köçmüşdülər və öz doğma yurdlarının adını bu ərazilərdə yaşatmışdılar. Məsələn: Sibir qədim subirlərin/ sabarların, keçmış Xarəzmdə Ürgənc, məşhur Ural, Orenburq, Orsk və s. adları urmiyaların adını özündə yaşadır. Azərbaycanda orta əsr şəhəri olan Örənqala (Beyləqan) əvvəllər Uranqala/ Uran şəhər adlanmışdır. Masallı rayonunda Qəriblər Orand, Köçəri Orand, Lerik rayonunda Orand, Yardımlı rayonunda Urakəran adlı kəndlər vardır. 1920-ci illərə aid siyahıda Lənkəran qəzasında Oran yer adı göstərilmişdir. 70-ə yaxın yaşı olan gamışavanlı Fəxrəddinin atası Məmmədhüseyn deyərmiş ki, bir-birinin oğlu olan 4 babasının qəbri Ürgədədir. 82 il ömür sürmüş Cavadov Əbdülsalam və 74 yaşı olan Məşədi Barat söyləyirlər ki, onların ulu babalarının bir neçəsinin məzarı Təbrizin yaxınlığında, bir neçəsinin də qəbri Ürgədə qalmışdır. 88 il ömür sürmüş Cəfərov Baba uşaqlıq illərini xatırlayaraq danışardı ki, Ürgədə qarağaclarımız vardı. Elə böyük idilər ki, üç nəfər əl-ələ tutsaydı, dövrələyə bilməzdi.

Qeyd: Ağac gövdəsinin belə qalın olması, şübhəsiz ki, onların bir neçə yüz il yaşı olmasını bildirir. Göyşaban (Gamışavan) kəndindəki indiki qəbiristan gamışavanlıların sayca 3-cü qəbiristanıdır.1-ci qəbiristan isə Ürgə ərazisində qalmışdır. Keçmiş ürgəlilərin-indiki gamışavanlıların Təbrizin yaxınlığında olmuş Camışavan (Gamışavan) elindən gəlmiş olduqları barədə geniş bəhs etmək bir qəzet məqaləsində mümkün deyil. Hazırda qədim Camışavan Təbriz şəhəri ilə birləşmiş, lakin adını da saxlamışdır. Təbrizdə Camışavan adlanan yer mövcuddur. Bunu həm Təbrizdən olan bir sıra qonaqlarımız (Ağayi Məhəmməd İbrahim Poladi, Ağayı Rəşidi, Təbrizdən olub hazırda Lənkəranda yaşayan Əli və s.), həmçinin Təbrizdə olmuş həmyerlilərimiz, məsələn, hüquq elmləri doktoru, professor İbrahim Quliyev də təsdiq etmişdir.

Təbrizli qonaqlar hətta bildirmişdir ki, buradakı gamışavanlıların danışığı, məişəti və xörəklərinin dadı Təbrizlilərinkinə çox oxşayır. Əflatun müəllim barəmdə yazmışdır: “Ayaz müəllim bilməmiş deyil ki, köçürmə siyasətindən işğalçı dövlətlər: sasanilər, ərəblər, ruslar daha çox istifadə etmişlər. Səfəvilərin isə buna ehtiyacı yox idi. ”Bu irad barədə çox şey yazmaq olar. Ancaq bir sitat kifayətdir: “Şah Abbas özünə arxa yaratmaq məqsədilə Azərbaycanın şimal bölgələrinə yarımköçəri tayfalar köçürürdü. Məsələn, Muğanda çoxlu şahsevən ailəsi yerləşdirilmişdi.” (Azərbaycan tarixi, ali məktəblər üçün dərslik, Bakı-1994, səh. 485; Azərbaycan tarixi,“Təhsil” nəşriyyatı, 8-ci sinif üçün dərslik, Bakı-2004,səh241).

Qayıdım o məsələyə ki, Ə.Əliyev keçmiş ürgəliləri talışlar hesab etmişdir. Çoxdan dünyasını dəyişmiş gamışavanlılardan Hacının, Məşədi Musanın, Məşədi Mirməmmədin, Məşədi Əsədgilin, Molla Fəttahgilin, Kərbəlayı Cəfərin, Quliyev Nəcəfgilin və başqalarının Ürgədə, Şirinquyuda(indi “Şirinsu” adlanır) binələri, bicarları bostanları olub. Oralarda çəltik, qarpız, yemiş, boranı, Məşədi Mirməmmədgil hətta tənbəki becərmişlər. Adları çəkilən gamışavanlılar da türkdilli olmuşlar və müasir dövrə gəlib çatmış törəmələri də türkdillidirlər. Keçmiş ürgəlilərin törəmələri Məşədi Barat, Fəxrəddin babalarının Təbrizin Gamışavan kəndindən gamış sürüləri ilə gəlib Ürgənin yerində sakin olduqlarını söyləyirlər.

İndi də atın balası sayılan “ürgə” barədə:

Axı mən “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə misal çəkmişdim ki, atın ikiyaşar balası ədəbi dildə “ürkə”dir və “ürkmək” (hürkmək) mənasındadır. Əflatun Əliyev öz yazısının (“cavabının”) bir yerində “Ürgə” və “Marso” sözlərinin mənasını da öz bildiyi və ya arzuladığı kimi yozmuşdur. Belə ki, o, “ürgə”ni “at ilxıları saxlanan”, “Marso”nu isə “su ilanları olan yer” kimi qələmə vermişdir. O, bilməli idi ki, ”Ürgə”at ilxıları mənasında deyil. Ad ”Marso” yox, “Marцo” (“Martso”)dur. Ə.Əliyev “Mar”ı “Mor” edib, sözü zorla talışlaşdırıb, ”so”nu “su” kimi sırımağa, nəticədə ”Mor –ilan+”su” (Morsu) birləşməsini quraşdırıb,“su ilanları” nəticəsini çıxardır. Bu isə əsla ağlabatan deyil. Qeyd etdiyimiz kimi, sözün əsli “Marцo (Martso) olmuşdur. “Ürgə” haqqında isə yuxarıda kifayət qədər şərh verilmişdir. Beləliklə, İldırım Şükürzadə və Əflatun Əliyev həmin fikirləri düşünülmüş şəkildə yanlış yola yönəltmişlər. Bu isə heç şəksiz ki, onların ifrat millətçilik hisslərindən qaynaqlanmışdır; bölgədə olan hər şeyi zorla talışlaşdırmaq! “Aşkarlıq” qəzetinin baş redaktoru Etibar Əhədov da ”Ürgə məsələsində” mənim yazımdakı bir çox faktları nəzərə almadan, Molla Müqbilin fikirlərinə üstünlük vermişdir. Halbu ki, mən 1036 səhifəlik “Ərəb-fars sözləri lüğəti”ni axtardım, “Ürgə” sözünə rast gəlmədim. Axı “ur / ür” türk mənşəli sözdür. Təcrübəli jurnalist nədənsə “Murdov”u da “Marso”ilə qarışıq salmışdır. O, yaxşı bilir ki, “Murdov” əslində “Murdab” (farscadır: “Mürdə”-ölü + ”ab”-su), yəni “ölü su” deməkdir. ”Marцo(Martso // Marso)” haqqında isə özü demişkən, tədqiqatçı-müəllim Musarza Mirzəyev yazmışdır: “Marso” rus sözü olub, mənası “çayın ağzında göl” deməkdir. Görünür, Musarıza müəllim hansısa xəyali bir mənbəyə əsaslanmışdır. Bu kimi fikirlərin əsla elmi əsası yoxdur. Elmi əsası olmayan fərziyyələr əsasında yalnız qondarma tarix yaratmaq olar. Bu isə Azərbaycanın parlaq gələcəyinə əsla müvafiq deyil. Ən böyük həqiqət düzlükdür. Məsələlərə ifrat milli təəssübkeşlikdən uzaq, tam obyektiv məntiqə və qərəzsiz mənbələrə istinad edərək yanaşdıqda ortaya çıxan həqiqət uzunömürlü olacaqdır. Digər yanaşma tərzi ilə alınan “həqiqət” isə qondarma olacaq, tarixin müəyyən mərhələlərini adlaya bilmədən unudulacaqdır. Mənim yazılarıma “cavab” yazmış müəlliflərin təqdim etmək istədikləri “həqiqətlər” kimi.

Ayaz Əhmədov

Olaylar.- 2011.- 17 noyabr.- S.10.