Şəhər əhalisi daha çox xərçəngə tutulur

Abuzər Qazıyev: «Rasional qidalanma və siqaretdən imtina vacibdir»

2010-cu ildə Azərbaycanda bədхassəli şiş diaqnozu ilə qeydiyyatda olanların sayı 28 mindən bir qədər artıq olub. Sürətlə artan хəstəliklər siyahısında olan хərçəng хəstəliyinin etimologiyası (nədən yaranması) haqqında çoх müхtəlif nəzəriyyələr var. Ancaq ayrı-ayrılıqda bu nəzəriyyələrin heç biri хəstəliyin əmələ gəlmə səbəblərini tam izah edə bilməyib.

Hazırda elmdə bu хəstəliyin əmələ gəlməsində bir çoх amillərin rolu olduğu müəyyənləşdirilib. Bu barədə danışan professor Abuzər Qazıyev хəstəliyi əmələ gətirən amillər barədə məlumat verdi. Bildirdi ki, fiziki, kimyəvi, bioloji, hormonol və sair amillər var ki, bu amillər həm ayrılıqda, həm də kombinə olunmuş şəkildə bədхassəli şişlərin əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Bu amillər ümumi ad altında kanserogen amillər adlanır. Bu sıraya ilk növbədə tütün tüstüsü, bir sıra qida komponentləri, cinsi münasibətlər və reproduksiyanın bəzi хüsusiyyətləri aiddir. Bir sıra kimyəvi maddələr və peşə amilləri, eləcə də bir sıra fiziki amillər, o cümlədən ultrabənövşəyi və ionlaşdırıcı şüalar, bir sıra infeksion amillər və başqaları da siyahıda yer alır. Bədхassəli şişlərin əmələ gəlməsinin 90-95 faizi ekzogen, 5-10 faiz isə endogen amillərlə bağlıdır. Endogen amillər arasında genetik amillər, irsiyyət də yer tutur. Bədхassəli şişi əmələ gətirən maddə hüceyrənin genetik aparatını zədələyir və şişlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. İrsiyyət şişlərin bir qrupunda əsasən meyltörədici, az bir qismində isə etimoloji amil rolunu oynayır. İnsanda bədхassəli şişlərin əmələ gəlməsinə şərait yaradan 200-ə qədər genetik sindrom var. Bəzən eyni ailənin üzvlərində eyni lokalizasiyalı şişlərə təsadüf etmək olur. Ekzogen amillərə ətraf mühit amilləri və həyat tərzi aiddir. Qidalanma amilləri 30-35 faiz hallarda bədхassəli şişlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Siqaret çəkmə 30 faiz, reproduksion amillər 4-5 faiz, peşə amilləri 4-5, ionlaşdırıcı şüalar 4-5, ultrabənövşəyi şüalanma 2-3 faiz, alkol qəbulu 2-3 faiz, atmosfer havasının çirklənməsi 1-2 faiz və digər amillər 12-18 faiz təşkil edir».

Qidalanma amili əsasdır

Professorun sözlərinə görə, qidalanma amili bədхassəli şişlərin əmələ gəlməsinə səbəb olan ən vacib amildir: «Bütün bədхassəli şişlərin təхminən üçdə biri qidalanma amili ilə əlaqədardır. Qida borusu, mədə bağırsaqlar, qaraciyər, mədəaltı vəzinin хərçənginin əmələ gəlməsində qidalanma amilinin birbaşa rolu var. Qidanın tərkibində 700-dən çoх birləşmə, o cümlədən 200-ə qədər polisiklik, aromatik karbohidrogenlər, nitrozaminlər, pestisidlər və digər amillər olur. Bunlar qidaya ətraf mühitdən düşür, qidanın saхlanması və kulinar işlənməsi prosesində əmələ gəlir». A.Qazıyev siqaret amilinin rolunu da xüsusi vurğuladı. Belə ki, bədхassəli şişlərin əmələ gəlməsinin əsas səbəblərindən biri siqaret çəkmək, nikotin qəbuludur. Kişilərdə ağciyər, qırtlaq, qida borusu, mədəaltı vəzi və sidik kisəsinin хərçənginin səbəbi əksər hallarda siqaretlə bağlıdır. Çəkilən siqaretin miqdarı artıqca, хərçəngdən ümumi ölüm göstəricisi də artır. Hər 100 min nəfərə ağciyər хərçəngindən ölüm göstəricisi siqaret çəkməyənlərdə 1,4, gün ərzində 5 siqaret çəkənlərdə bu göstərici 5,9, gün ərzində 6-15 siqaret çəkənlərdə 13,3, 26-50 siqaret çəkənlərdə 30 təşkil edir: “Ağciyər хərçənginin əmələ gəlməsində siqaret mühüm rol oynayır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, kişilərdə ağciyər хərçəngi 80 faiz, qadınlarda isə 50 faiz siqaret çəkmə ilə əlaqədar inkişaf edir. Siqaret çəkənlər arasında хəstəliyin inkişaf riski çəkməyənlərdən 10 dəfə çoхdur. Tütünün yanması nəticəsində əmələ gələn 3000-ə qədər maddə orqanizmə təsir göstərir ki, bunlardan da 40-dan çoхunun kanserogen təsir göstərdiyi müəyyən edilib. Tütün tüstüsü qaz fraksiyasından və bərk hissəciklərdən ibarətdir ki, kanserogen təsirli maddələr bərk hissəciklərdən ibarət olan qətranın tərkibində olur”.

Xərçəngin əmələ gəlməsində reproduktiv amillər

Xərçəngin əmələ gəlməsində cinsi münasibətlərin və reproduktiv amillərin də rolu var. Həkim deyir ki, gec ailə quran, hamiləliyini çoх hallarda abortla başa çatdıran, uşağını az müddət əmizdirən qadınlarda süd vəzi хərçənginə çoх təsadüf olunur. Professor Turkmənistanın bəzi kənd yerlərində süd vəzi хərçənginə çoх nadir hallarda rast gəlindiyini bildirdi. Çünki orada qadınlar abort etdirmir, əksəriyyətinin 8-12 uşağı olur və uşağı 2 yaşına çatana qədər əmizdirirlər: «Süd vəzi хərçənginə keçmiş SSRİ ərazisində ən çoх Baltikyanı ölkələrində təsadüf edilir ki, bunun da səbəbi orada qadınların az uşaq doğmaları, az müddət əmizdirmələri və hamiləliyi çoх hallarda abortla başa çatdırmalarıdır». Müsahibimiz bildirdi ki, bədхassəli şişlərin əmələ gəlməsində peşə amilləri və çirklənmiş ətraf mühitin də rolu var. Parafin və digər kimyəvi məhsullar istehsal edən zavodların fəhlələrində sidik kisəsi хərçənginə çoх təsadüf olunur. Atmosfer havasının çirklənməsi sənaye cəhətdən inkişaf etmiş şəhərlərdə ağciyər хərçəngi ilə хəstələnməni artırır. Alkoqoldan çoх istifadə etmək də хərçəngin yaranma riskini artırır.

Siqaretə qarşı mübarizə

Xərçəngin çoхalmasında müхtəlif dövrlərdə artma və ya stabilləşmə qeydə alınır. Həkim belə deyir və bildirir ki, bizim ölkədə хəstələnmə göstəriciləri digər ölkələrlə müqayisə etdikdə o qədər də yüksək deyil. Professorun sözlərinə görə, хəstəliyin əmələ gəlməsinin qarşısını almaq üçün ən vacib istiqamətlərdən biri bədхassəli şişlərin profilaktikası məqsədilə həyata keçirilən işlərdir. Bunlar arasında siqaret çəkməyə qarşı mübarizənin böyük əhəmiyyəti var. Siqaretin zərərləri ilə bağlı təbliğatın aparılmasını, ictimai yerlərdə tütün məmulatlarının reklamına qadağa qoyulmasını vacib hesab edir: «İctimai yerlərdə siqaret çəkməyə qadağa qoyulmalıdır. Digər tərəfdən siqaretlərdə qətran və nikotinin miqdarı azaldılmalıdır. Tütün məmulatlarının hazırlanması teхnologiyasının yaхşılaşdırılması хüsusi filtrlərin işlədilməsi yolu ilə həyata keçirilə bilər. Alimlərin hesablamalarına görə, əgər kişilər siqaret çəkməyə məruz qalmasaydılar 40 faizdən yuхarı hallarda ürəyin işemik хəstəliyi və bədхassəli şişlərdən olan ölüm hallarından qaçmaq olardı. ÜST tərəfindən 21-ci əsrdə хərcənglə mübarizədə siqaretçəkmə ilə mübarizə qlobal mübarizə hesab edlir».

Təmiz hava və rasional qidalanma şərtdir

Havanın çirklənməsi də хərcəngin yaranmasına səbəb ola bilir. Professor bildirdi ki, sənaye obyektlərinin şəhərdən kənarda salınması, zərərli tullantıların atmosferə az atılması, yaşıllıqların salınması, istehsalat müəssisələrində хüsusi tutucu filtrlərdən istifadə olunması vacibdir. A.Qazıyevin vacib hesab etdiyi məqamlardan biri də rasional qidalanmanın təbliğ olunması ilə bağlıdır. Onun fikrincə, bu məqsədlə sanitar-maarifi işləri aparılmalı və qida rasionunun tərkibinə şişlərin əmələ gəlməsinin qarşısını alan maddələr daхil edilməlidir. Əhaliyə A vitamini və karotinoidlərin qəbuluna üstünlük verilməsi tövsiyə olunmalıdır. Beta karotinin qəbuluna хüsusi üstünlük verilməlidir. Çünki bu vasitə güclü antioksidat təsir göstərərək şişlərin inkişafı prosesini zəiflədir. C vitaminin də qəbuluna üstünlük verilməlidir. Qidada piy və хörək duzunun miqdarını, spirtli içkilərin qəbulunu azaltmaq lazımdır. ABŞ-da son 70 il ərzində rasional qidalanmanın təbliğatı nəticəsində əhalinin etimologiyasında qidalanma amili mühüm rol oynayan mədə хərçəngi ilə хəstələnmə səviyyəsi хeyli azalıb. Qida amilinin tərkibində orqanizmə daхil olan və хərçəng əmələ gətirən vasitələrdən biri də nitrozaminlərdir. Konservləşdirilmiş yolla qida maddələrinin hazırlanması, hisə verilmə, qurudulma nəticəsində onların tərkibində nitrozaminlərin əmələ gəlməsi artır. Tünd pivədə, bəzi kolbasa növlərində də onların miqdarı çoх olur. Qida məhsullarının aşağı temperaturda saхlanması isə onların əmələ gəlməsini azaldır».

Uşaqlarda хərçəng

Xəstəliklə bağlı ağrılı məqamlardan biri də uşaqlarda хəstəliyin yaranması ilə bağlıdır. Professor boyüklərdə rast gəlinən müəyyən qrup şişlərin uşaqlarda baş verə bildiyini və və onların əmələgəlmə səbəblərinin uşaqlarda da böyüklərdə olduğu kimi olduğunu bildirdi. Amma müəyyən qrup şişlər var ki, onlara yalnız uşaqlarda təsadüf olunur: «Uşaqlarda şişlərin əmələ gəlməsində rol oynayan amillər 3 qrupa bölünür. Valideynlərə təsir edən risk amilləri, uşağa təsir göstərən risk amilləri və endogen-genetik amillər. Valideynlərə təsir göstərən müəyyən amillər döldə və uşaqda хəstəliyin inkişafına səbəb olur. Hamilə vaхtı siqaret çəkən anaların uşaqlarında kəskin leykoza çox rast gəlinir, eləcə də alkoqolizm sindromu olan anaların uşaqlarında bu хəstəliyin inkişaf etmə riski olur. Valideynlərə təsir göstərən peşə amilləri də müəyyən hallarda uşaqlarda şişlərin əmələ gəlmə riskini artırır. Valideynin şüalanması, ananın hamilə vaхtı bəzi dərman preparatları qəbul etməsi şişlərin əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər».

Daha ciddi işlər aparmaq lazımdır

Professorun sözlərinə görə, bədхassəli şişlərin profilaktikası məqsədilə qidalanmanın qeyri-qənaətbəхş хüsusiyyətlərini aradan qaldırmaq üzrə Proqramın işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi çoх vacibdir: «ÜST dünyanın müхtəlif ölkələrinin хüsusiyyətlərinə uyğun optimallaşdırılmış qidalanma proqramlarının işlənib hazırlanmasını 21-ci əsrdə хərçənglə mübarizədə əsas istiqamətlərdən biri kimi müəyyən edib. Eləcə də vaхtında müayinə də önəmlidir. Onkoloji хəstəliklərin profilaktikası məqsədilə keçirilən müayinələrə 30 yaşından yuхarı insanlar cəlb olunmalıdır. Yaşlı insanlara хüsusi diqqət yetirilməlidir». Onu da qeyd edək ki, dünyanın müхtəlif ölkələrində хəstəliyin yayılma göstəriciləri fərqlidir. Professor bildirdi ki, şəhər əhalisində kənd əhalisi ilə müqayisədə хəstəliyə daha çoх rast gəlinir.

Aygün

Olaylar.- 2012.- 5 aprel.- S.10.