“Ədəbiyyat 100 metrəyə qaçış yox, marafondur”

Düşünürəm ki, bir şair, yazıçı, bir də publisistlərlə hər şeydən danışmaq olar. Əlbəttə, hər şair, ya da publisistlə yox. Bunun üçün həmin şəxsin özünəməxsus düşüncəsi, müəyyən qədər fərqliliyinin və həyat təcrübəsinin olması şərtdir. Həyat təcrübəsi deyəndə də ki, söhbət təkcə 70 yaşa çatmış birindən yox, “sadəcə ağıl yaşda deyil başdadır” prinsipinə uyğun gələnlərdən gedir. Elə müsahibim şair, tərcüməçi Səlim Babullaoğlu da belə insanlardandır. Lakin hadisələrə özünəməxsus yanaşma tərzi ilə seçilən S.Babullaoğlu ilə hər şeydən yox, özünün də dediyi kimi içində olduğu işlər, müasir ədəbiyyat, yazanlar, oxuyanlar, tənqid edənlər və s. mövzulardan danışdıq.

Yuxularımı yazıram

Şairliklə yanaşı, tərcümələrlə də məşğul olur müsahibim. Həm də yeni layihələr üzərində işləyir. “Hazırda bir roman, bir də Mirzə Şəfi Vazehin Azərbaycan, alman, rus dillərində əldə olan bütün şeir və nəğmələrini tərcümə edirəm. Onu da deyim ki, indiyə qədər M.Ş.Vazeh bu həcmdə nəşr olunmayıb. Bundan başqa Sol Bellounun bir romanını, povest və hekayələrini tərcümə edirəm. Mənim ədəbiyyatçılarla bağlı 6-7 yuxum olub ki, orada Nizamini, Xaqanini, Nazim Hikməti, Orxan Pamuku və s.görmüşəm. Son bir ayda həmin yuxulardan ibarət yazını Kulis.az saytı üçün yazıram, silsilə “ədəbi yuxular” adlanır”.

Çətin deyil şeir tərcümə etmək?

Tərcümə işi asan deyil, xüsusən də, şeir tərcümə etmək, orijinaldakı fikri saxlamaq xüsusi bacarıq tələb edir. Bəs, nəsr və ya nəzmi tərcümə etmək arasında hansı fərqlər var? “Düşünürəm ki, nəinki şeir, nəsri də tərcümə edəndə, əgər hər iki dili bilirsənsə, fərqləri görüb çaşmaq olar. Ədəbiyyatın iki başlanğıcı var, biri etik, digəri estetik. Əgər şairin ana dilində nə ifadə etdiyini anlayırsansa və mövcud səs sırasını bacardıqca orijinala yaxın saxlayıb, imitasiya edirsənsə deməli tərcümə edə bilərsən. Amma bütövlükdə “sənət tərcümə olunmur” deyə bir söz də var. Tərcümə məsələsinə bir az da dərindən baxsaq, məsələn, biz günəş, ruslar солнце, ingilislər sun deyir. Elə isə günəş bunların hansıdır? Əslində biz ana dilimizdə yazanda belə, heç bir dildə olmayan nəsnələri dilimizə tərcümə edirik. Bu mənada tərcüməçi peşəsi həm sirrli, həm də qaçılmazdır. Tərcüməçilik həm də bir xalqın əlini digər xalqın nəbzinə qoyub, onu hiss etməsi və özünü onunla müqayisə etməsinə imkanı verir ki, bu da ona müəyyən qədər rahatlıq gətirir”.

Tərcümənin qonararını almıram

Müsahibim tərcümələri daha çox mənəvi ehtiyacdan irəli gəldiyini, lakin bu işdən lazımı qonarar almadığını deyir. “1997-ci ildən aktiv çap olunmağa başlamışam. Ədəbiyyatçı kimi 15 ildə çap etdiyim yazıların bəlkə də, bir il ərzində çap olunanlarının qonararını almışam. Təbii ki, gördüyüm işlərə görə, müəyyən qədər qonarar almışam, amma bunlar kitabın tərtibatı, mətbəə, digər texniki işlərlə bağlı olub. Tərcümənin əvəzi olmayıb. Yaxşı olardı ki, sevdiyin işi görəsən və ona görə pul da alasan. Amma düşünürəm ki, son tərcümələrdən qonarar alacam. Lakin bir məsələ də var ki, əgər mətni sevmədimsə, nə qədər qonarar versələr də onu tərcümə edə bilmərəm. Əks halda bu alver olacaq. Lakin etiraf edim ki, bu o qədər də yaxşı hal deyil. Əgər peşəkar tərcüməçisən və bu işlə məğul olursansa, deməli etməlisən”.

“Hansı şairi hara aparsaq, hansı dilə tərcümə etsək...”

Qeyd edək ki, bu gün dünya ədəbiyyatının bir çox tanınmış yazarlarının, şairlərinin əsərləri dilimizə tərcümə olunur. Bəzən bu ayrı-ayrı nəşriyyatlar, bəzən isə hansısa layihələr çərçivəsində edilir. Bəs bizim ədəbiyyatçıların xaricdə təbliği, tərcüməsi ilə bağlı hansı işlər görülür? Ümumiyyətlə, kimlərin, hansı əsərlərin tərcüməsinə ehtiyac var. “Azərbaycan ədəbiyyatının xaricdə təbliği ilə bağlı layihə hazırlamışıq. Payızda layihəyə başlayanda “Dünya ədəbiyyatı dərgisi”ni də bərpa edəcəyik. Bu layihə yazarlarımızın tanıdılmasına xidmət edəcək. Təbii ki, bu bütün ədəbiyyatı əhatə edə bilməz. Hər bir yazar düşünür ki, onu yazdığı çox yaxşıdır və o mütləq tərcümə olunmalıdır. Əlbəttə, layihə çərçivəsində həm klassik, həm də müasir yazarların ən yaxşı əsərləri müəyyən həcmdə tərcümə olunacaq. Məsələn, çağdaş Azərbaycan poeziyasından təxminən 20-25 nəfərin əsəri ya kitab, ya da antologiya şəklində tərcümə ediləcək. Konkret kimləri seçdiyimizlə bağlı danışmaq istəmirəm. Çünki bu həm də görəcəyimiz işi kölgələmək olardı. Azərbaycan şeiri haqqında konkret düşüncələrim var. Bilirəm ki, hansı şairi hara aparsaq, hansı dilə tərcümə etsək uğur qazana bilər. Lakin bu adamlar çox deyil, müasir poeziyada ən yaxşı halda 20-25 şair seçmək olar. Digərlərini də tərcümə etmək olar, ancaq həmin tərcümələr güncəl xarakter daşıyacaq. O demək deyil ki, onlar pis şeirlərdir, lakin biz ən yaxşılardan danışırıq. Hətta siyahını bir az da daraltmaq olar, eyni zamanda nəsrdə də seçim belə olacaq”.

Poeziya və kamilliyi hədəf seçənlər haqqında

Bu gün kimdən soruşsan şeir yazır, özünün şair hesab edir. Əlbəttə, hər yazılan şeir olmadığı kimi, hər yazan da şair deyil. Bəs şairlə şeir yazanın fərqi nədir? “Ədəbiyyat 100 metrəyə qaçış yox, marafondur. Çox az adam tapmaq olar ki, həyatında bir misra şeir yazmasın yaxud sevgilisinə indi sms, əvvəlki üsulla isə, məktubunda hansısa şairdən sitat gətirməsin. Şeir nitqin ən ali formasıdır. İnsanlar yaxşı geyinmək istədiyi kimi, yaxşı danışmaq da istəyir. Amma bunu hamı bacarmır. Ona görə də insanların şeirə bağlılığını müsbət qarşılayıram. İnsanlar yaxşı danışmaq istəyir və elə düşünürlər ki, şeir yazırlar. Lakin şair olmaq mərhələli bir prosesdir. Bu insanın ruhi yetkinliyinə görə dəyişir. Bir var poeziyanı, bir də var kamilliyi hədəf seçənlər. Poeziyanı hədəf seçənlər şeir quraşdıra bilər, hətta başlanğıcda yaxşı şeir də yaza bilərlər. Sonradan poeziyanın hədəf olmadığını anlayıb başqa istiqamət seçməlidirlər. Lakin bəziləri kamilliyi hədəf seçir. Belələri üçün, həqiqi şairlər üçün poeziya həyat tərzidir. Özünü şair hesab edənlər isə, bunun məsuliyyəti barədə də düşünməlidirlər. Bir müddət əvvəl Gəncəyə getmişdim. Nizaminin məqbərəsini ziyarət edərkən uzaqdan baxıb düşündüm ki, onun ölümündən nə qədər vaxt keçib, oxuyub oxumasaq da məqbərəsi qədər nəhəng bir nümunə kimi dayanıb. Şair olmaq istəyən hər kəs özünə sual verməlidir ki, niyə, hansı keyfiyyətlərinə görə, O bu gün də yaşayır və bizə deyir ki, “mən yazmışam”. Bu insanı həqiqətən məsuliyyətə çağırır. Bir qisim insanlar hətta, daxili narahatlıq “qorxu” keçirib yazmaya da bilər”.

13 il “Şirzadın kafesi”ndə yazmışam

Şairlər adətən, ilham pərilərinin gecə gəldiyini, yazı stolunun arxasında oturub sabaha qədər yazdıqlarını deyirlər. Bəs görəsən S.Babullaoğlu üçün harda yazmaq daha rahatdır?

“Elə olub ki, iş otağım adamla dolu olub, amma yazmışam. Bir kafe var idi, indi bağlayıblar. 13 il əvvəl oranı kəşf etmişdim, demək olar ki, hər gün ora gedirdim. “Araz” kinoteatrının yarım zirzəmisində idi, ora “Şirzadın kafesi” deyirdik. Mənimlə kafeyə gedən şairlər davamlı olaraq gedir və bağlanırdılar. Düzdür, kimi 3, kimi 5 il gəldi, amma mən daimi gedirdim. Ədəbiyyatçılar, rəssamlar, şairlər ora toplaşırdı. Həmin kafedə xeyli şeir yazmışam. Ötən ilin fevralında bir silsilə şeiri elə orada yazdım. Görünür, bu kafe əhvalından irəli gəlir, orada insanların kompleksi olmur, eyni zamanda həyat qaynayır. Nədənsə, orada bir küncə çəkilib şeir yazmağı isə çox sevirdim. “Doqquzuncu hissə” adlı uzun bir şeirin əsas hissəsini orda yazmışam 10 il əvvəl. İki il əvvəl isə, “İyul” şeirinin əvvəlini. Belə bir yeri də vardı o şeirin:

Adətən şeirləri

yazırlar ağ səhifədə,

Bu adi sətriləri,

Sənə həmin kafedə

qəzet üstə yazıram...

Bir ara mətbəxdə yazmağı xoşlayırdım. Şeir yazmaq üçün daimi işlədiyim bir masam yoxdur. Şeirdən başqa hər şeyi netbookda yazıram. Yəqin özümü inandırmışam ki, şeir digərlərindən seçilməlidir. Kafka demişkən, hər cadugərin öz ayini var. Mənim üçün də qələmin, bloknotun öz əhəmiyyəti olur. Bəzən yaxşı bir yazı dəftəri və ya qələm uzun müddət düşündüyüm bir şeiri yazmağa təkan verə bilər. Əlbəttə, səbəb yox, təkan olur. Səbəb isə, hansısa problem, duyğu və s. ola bilər”

Oxuduqları yazara nə qədər təsir edir?

“Ədəbiyyat oxuduqlarını düşünən adama təsir edir. Məsələn, mənim həyatımda kitabın rolu çox böyükdür. Hələ birinci sinifdə oxuyarkən, əlifba bayramından may ayına qədər 100 kitab oxumuşdum. Siyahı da tutmuşdum. Əlbəttə, bu öyünmək yeri deyil, sadəcə atamın kitabxanası var idi, həyatım da həmin kitablarla bağlı olub. Düşünürəm ki, kitab oxumaqla öyünmək yox, orada yazılanları anlamaq lazımdır. Oxuduqlarım, həyat qədər mənə təsir edə bilir, onlarla mükaliməyə girirəm. Bir çox şeirləri yazmağıma səbəb, bəzi şairlərin yazdıqları ilə razılaşmamağım və ya polemika istəyim olub. Metafizik mənada həyat özü kitabdır. Yaşadığımız dünyanın taleyinin yazıldığı bir ana kitab var. Biz də həmin kitabın abzas və sətirlərini yazırıq. Həm də o kitabın yazılarıyıq. Elə kitablar var ki, həyat qədər maraqlıdır, elə həyat da var ki, nə qədər canlı olsa da, çox maraqsızdır”.

“Bugünkü ədəbiyyatın əksər hissəsi ziyanlıdır”

Müsahibim ədəbiyyatın insana təsir gücünə inansa da, müasir ədəbiyyatın təsirinə inanmır. “Müasir ədəbiyyat müəyyən qədər təsir edir. Amma düşünmürəm ki, bütün yazılar insanlara təsir etməlidir. Bugünkü ədəbiyyatın əksər hissəsi ziyanlıdır. Mən ədəbiyyata içəridən baxıram, kimin kim olduğunu və nə yazdığını yaxşı bilirəm. İnanmıram ki, tanıdığım bir çox insanın yazdığı kitablar xeyir gətirə bilər, çünki xeyirli olsaydı, ilk növbədə həmin insanların özlərini dəyişərdi. Böyük cümlələr yazmaq olar, lakin düşünürəm ki, poeziyanın altında izitirab yatmırsa, həmdərdlilik yoxdursa, o ədəbiyyat deyil. Hər kəs öz sevgisindən, problemindən yazır, lakin çox az adam başqasının sevgini, problemini özününkü kimi yaza bilir. Kim bu cür hiss edirsə, onların yazdıqlarını oxumağa dəyər”.

Oxuculardan razısız?

Artıq bir neçə ildir ki, ədəbiyyatın keyfiyyəti qədər, oxucuların da bu sahəyə marağının azalması müzakirə mövzusuna çevrilib. Adətən, şair və yazarlar oxucu azlığından şikayətlənsələr də, müsahibim narazı deyil. “Ümumiyyətlə, şeir kitabları böyük tirajla çap olunur, lakin ədəbiyyata baxsaq dinamika var. Kitab çapı sayəsində müəyyən irəliləyişlər var. Narazı deyiləm oxuculardan. Lakin kitaba marağın artması üçün bu işlə məşğul olmaq lazımdır. Əlbəttə, bununla yazarlar yox, xüsusi bir sturuktur məşğul olmalıdır”.

“Tənqidçiləri sevmirəm”

Belə bir düşüncə var ki, ədəbiyyatın inkişafı həm də ədəbi tənqidin gücündən asılıdır. Bəs, bu gün bizim ədəbi tənqid hansı vəziyyətdədir? “Biz də savadlı, peşəkar ədəbiyyat tənqidçiləri, ədəbiyyatşünaslar var. Məsələn, Vaqif Yusifli, Tehran Əlişanoğlu, Cavanşir Yusifli, Əsəd Cahangir, Elnarə Tofiq qızı və s. hamını xatırlamaq olmur, lakin bunların hamısı olduqca savadlı və peşəkardır. Onların hamısına hörmətlə yanaşıram, ancaq heç biri ilə razı deyiləm, ona görə ki, tənqidçilər tendensiyalıdır. Ümumiyyətlə, isə ədəbi tənqid anlayışını qəbul etmirəm, tənqidçiləri sevmirəm. Sanki peşənin özündə “mən tənqid etməliyəm” şüarı var. Düşünmürəm ki, tənqidçi ədəbiyyatçıya yol göstərə bilər. İstər dünya, istərsə də milli ədəbiyyat haqqında ən yaxşı fikirləri ədəbiyyatı yaradanların özləri yazıb. Dünyada rəy - resenziya janrının qəbul olunmuş ustası Borxesdir. O da ədəbiyyatçıdır. O resenziyanı bədii janr həddinə qaldırıb. Onun resenziyaları əsərlərindən daha maraqlı olur, yaxşı olur bəzən. Elə olub ki, hansısa bir əsəri oxuduqdan sonra, onun haqqında yazılmış tənqidi də oxuyub görmüşəm ki, onlar əslində mətləbdən çox uzaqlaşıb və əsl mənanı anlamayıblar. Əlbəttə, dediyim bu fikirlər onların biliyini, peşəsini aşağı salmır, sadəcə onları qəbul etmirəm.

“Aparıcılar mövzuya hazır olmur”

Ədəbiyyatın təbliğinin bir vasitəsi isə televiziyadır. Onlar necə üzərlərinə düşən məsulliyyəti yerinə yetirir? “Bu gün efirlərdə ədəbiyyatla bağlı müəyyən qədər veriliş var. Əlbəttə, əsas say çoxluğu, yox mahiyyətdir. Efirlərdə peşəkar və çağdaş zamanın ədəbiyyat verilişləri yoxdur. Ola bilər hansısa tok-şou hazırlayırlar. Lakin çox zaman da həmin verilişlərin aparıcıları mövzuya hazır olmur, heç qarşısındakı qonağı da tanımır. Hətta dünya ədəbiyyatından bəzi məşhur adları düzgün tələffüz edə bilmirlər. Belə adamların hazırladığı veriliş haqqında nə deyim?”

Yazarlar, köşələr

Bu gün dünyada ölkənin tanınmış yazarlarının hansısa bir qəzet və ya internet saytda xüsusi bir köşəsi olur ki, gündəlik ictimai, siyasi və s. hadisələrlə bağlı fikirlərini yazırlar. Çox zaman bu yazarlar ictimai fikrə qədər ciddi təsir edir, cəmiyyətdə müəyyən dəyişikliklərə səbəb olurlar. “Mən 1989-cu ildən qəzetdə çalışmışam, 1997-ci ildən isə köşə yazmağa son qoydum. O zamana qədər təkcə ədəbi yox, həm ictimai, siyasi və digər mövzularda yazmışam. Kifayət qədər yazmışam, 97-ci ildən sonra isə yalnız ədəbi mövzularda yazıram. Artıq köşə yazmaq marağımda deyiləm, buna heç vaxtım da yoxdur. Bu gün Həmid Herişçi, Salam Sarvan, Hacı Zamin, Murad Köhnəqala, Şərif Ağayar, Tural, Kənan Hacı, Taleh Şahsuvarlı, Seymur Baycan, Qismət, Fərid və başqa yazı, köşə yazarlarımız var. Onların əksəriyyətini oxuyuram. Razılaşıb-razılaşmamaq-bu tamam başqa məsələdir. Təbii ki, Türkiyə və ya Rusiyadakı kimi bizdə yazıçı köşə yazılarından yüksək qonarar almır, ən çoxu 40-50 manatdır. Bu az deyil, amma çox da deyil”.

Ədəbiyyat dillə bağlıdır

Belə bir fikir formalaşıb ki, sanki ədəbiyyat məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Bir müddət sonra o tamam məhv olacaq. Müsahibim isə, bu qədər pessimist yanaşmağın tərəfdarı deyil. O fikirlərini belə əsaslandırdı. “Hər gün yeni yazarlar 5-6 şeir göndərirlər oxuyuram. Əlbəttə, müxtəlif dərəcəli şeirlərdir, amma kifayət qədər qaynar mühit var. Məsələn Gənc ədiblər, BSU-nun yaradıcılıq fakültəsində yaradıcı gənclər yetişir. Ədəbiyyatla bağlı pessimist düşünməməliyik, çünki bu dillə bağlı bir prosesdir. Ədəbiyyatın gələcəyinin olmaması demək, təxminən dilin məhv olması deməkdir. Nə qədər dil var, onu daha yaxşı daşıya bilən adamlar olacaq”.

Gülxar Şərif

Olaylar.- 2012.- 27 aprel.- S.13.