Şamanizm ayinləri, mərasimləri

Bütün dinlərin müştərək və geniş istifadə etdiyi, amma bəyənmədiyi şamanizm

II söhbət

Qloballaşan müasir dünyanın mürəkkəb elm və texnikası üstündən baxaraq şamanlığın unudulduğu zənn edilir. Amma yakutlarda, moğullarda, Sibir və Hakasiya ərazilərində yaşayan xalqlar indi də əksər işlərini şamanlıq əsasında həyata keçirdirlər. Şamanlıq yayıldığı bölgələrdəki xalqların ruh dünyasına asanca uyğunlaşdırılır. Bu səbəbdən o müxtəlif dinlərin tərkibində də yaşamaqdadır. Buryatlarda şamanlar zəngin dastan ədəbiyyatının qoruyucularıdır. Yakut dilində 40 mindən artıq söz olmadığı halda yakut şamanların gündəlik söz ehtiyatı 12000-dən çoxdur.

Şamanizm özünün müxtəlif ayin və mərasimləri xüsusi maraq cəlb edir. Bu dinin barəsində heç bir məlumatı olmayan şəxsin nəzərində şamanın ayin icra etməsi daha çox bir pantomim aktyorunun mono –ifasını xatırlada bilər. Əslində isə onun hər bir hərəkətinin, jestinin, mimikasının, çıxartdığı qeyri-adi səslərin, rəqs elementlərinin öz sehrli əlamətləri və mənası var. Şaman daha çox müxtəlif ağır xəstələrə şəfa vermək bacarığını nümayiş etdirir. Hər bir şaman müxtəlif otlardan, meyvə, su və digər təbiət vasitələrindən dərman, məlhəm və məcunlar hazırlayır. Eləcə də şamanizmə tapınmış xalqlar bu cür xalq təbabətini yaxşı bilir. Müxtəlif inanclı türk xalqları və digər xalqlar bu cür təbabət üsullarını ümumiləşdirilmiş qaydada adlandırırlar. Azərbaycanda bu cür təbabət daha çox “türkəçarə” kimi ifadə edilir. Şamanlar həm də müasir hipnozun mahirləri sayıla bilər. Onların icra etdiyi bir sıra ayinlər özündə ekstrasensorik elementləri ifadə edir.

Yaxşı ruhlarla əlaqə yaradıb yaxşılıq edən şamanlara ağ-şaman, yeraltı ruhlarla əlaqələri olanlar isə qara-şaman hesab olunur.

Şamanizm daha çox əsgi türklərin, moğolların və Asiya köçərilərinin inanclarını təşkil edirdi. Şamanlıq Sibirin aborigen xalqlarının da dini hesab edilir. Tuvalılar, buryatlar, yakutlar, mansilər, xakaslar, tofalarilər, xantılar, şorlar, nenlər və başqa xalqlar arasında şamanizm geniş yayılmışdır. Qədim türk xalqları sonralar Asiyada böyük dövlətlər qursalar da, xüsusən də Cin səddi ilə Bizans arasında yaşayan xalqlar imperiyalar yaratsalar da və buna görə daha böyük ideoloji çəkiyə malik buddizm, lamanizm, xristianlıq, İslam dinini qəbul etsələr də Şamanizmdən tamam ayrılmamış, onun bir çox elementlərini milli adət-ənənə kimi yaşatmış, digər dinləri qəbul etməmiş xalqlar isə şamanizmi inkişaf etdirib bir qədər də püxtələşdirmişlər.

Şamanların əsas mərasim avadanlıqları dəf, çax-çax, xüsusi baş örtükləri, kəmər, əba formalı bəzədilmiş paltar qeyd olunur. Şamanizmdə mərasimləri əsasən iki hissəyə ayrılır: 1.Müəyyən günlərdə edilən mərasimlər. 2.Əvvəldən təyin olunmamış mərasimlər. Bu sırada qurbanlıq mərasimləri daha mühüm sayılır. Lakin bu qurban mərasimləri zamanı yalnız at və qoyunun qanı axıdıla bilər. Digər canlıların qanının qurbanlıq məqsədilə axıdılması haram hesab olunur. Amma başqa formalı qurbanlar da mövcuddur. Belə ki, müqəddəs sayılan yerə bir şey təqdim eləmək, şamanın barabanına, müqəddəs ağaclara bez bağlamaq, tanrı şəkillərinə yemək təqdim etmək, atəşin üzərinə içki tökmək qansız qurbanlar sayılır. Şamanizmdə qurbansız mərasim və ya mərasimsiz qurban yoxdur. Şamanlar mərasim əsnasında hökmən baraban və ya qopuq çalırlar. Qanlı qurbanların ən şərafətlisi at və ya qoyunla, qansız qurbanlar isə kımız, şərab və ya pivədir. Şaman təkcə müqəddəs rahib deyil, o həm də mühüm simalardandır. O olmadan bir çox qurban mərasimləri, hətta cənazə mərasimləri də keçirilə bilər. Lakin, təbiət hadisələrini dəyişmək (yağış yağdırmaq, tufanı dayandırmaq), yoluxucu xəstəlikləri (taun, vəba, qızılca və s.) aradan qaldırmaq ayinlərini yalnız o yerinə yetirməlidir. Cəmiyyətə bəlaların haradan gəldiyini də yalnız o təyin etmək, mühüm tədbirlər görmək yalnız onun vəzifəsidir. Şaman rahibi kənar insanların adi rəqs kimi başa düşdüyü hərəkətləri icra edərək nəhayət vəcdə (ekstaza) gəlir. Bunda əsas məqsədi isə ruhlarla əlaqəyə girmək, onların səsini öz içində eşitmək, onların arzularını yerinə yetirmək və ya da onları qorxutmaqla törətdikləri bəlalardan çəkindirmək üçündür.

Şamanizmə görə hər şey, eləcə də insan həyatı yaxşı və pis ruhlardan asılıdır. İnsan göndərilən bəlanın hansı pis ruhdan gəldiyini və onun hansı qurbanı istədiyini bilməz. Bunu yalnız gücünü göylərdən və ataların ruhlarından alan şamanlar bilər. Bundan ötrü mərasimlər keçirilir, vəcdə gələn Şaman ruh dünyasına təsir göstərir.

Şamanizmə əsasən tanrı-təbiət-insan arasında ayrılmayan əlaqə mövcudur. Tanrılar insanları öz rəhbərliyi altındakı ruhlar vasitəsilə idarə edirlər, bütün əmrlərini ruhlar vasitəsi ilə həyata keçirir. Ruhlar dünyası şamanların məşğuliyyət sahəsi olduğuna görə, müalicə işi də onların əlində cəmləşir. Şamanlar bəd ruhlarla mübarizədə ovsun ayinlərindən istifadə edir və bu ayinləri zaman-zaman qoruyub saxlayırlar. Çünki ovsun xəstəlik və ölüm törədən qüvvələrdən qorunmaq üçün çox mühüm vasitədir.

Yeraltı dünyanın tanrısı Ərlik cinlər və şeytanlar vasitəsi ilə insanları daim incidir, onları xəstələndirir və öldürür. Şaman bilgilərinə görə cinlər və şeytanlar axşam çağı evlərin astanalarında ailəliklə peyda olur. İnsanlar astanaya qaynar su atıb cinlərin balalarını yandırdıqda onlar da bu ev, bu ailə üçün xəstəliklər törədirlər. Daha çox psixi xəstəliklərə və cinvurmalara səbəb olurlar.

Müasir türk xalqlarında "Ağ Saman", "Qara Şaman" ifadələri "Ağ ovsun", "Qara ovsun" kimi də işlədilir, Şaman vəzifəsini icra edənlərə isə "ovsunçular" və "cindarlar" adlanır. Ovsunçu bir həkim kimi əvvəlcə xəstəyə "diaqnoz" qoymaqla başlayır, sonra ruh aləminə "baş vuraraq" xəstəliyin hansı ruh tərəfindən törədildiyini və necə müalicə olunacağını onlardan məlumat toplayaraq öyrənir. Cindarlar müalicə məqsədilə tas da qurur və ya xəstəni dizi üstə oturdub, onun başı üstündən suya ərimiş mum və ya qurğuşun tökürlər. Mumun və ya qurğuşunun aldığı formaya görə xəstəliyin törənmə səbəbi müəyyən edilir. Səbəb tapıldıqdan sonra başlanan müalicə imitativ və kontagioz üsullar vasitəsilə aparılır: İmitativ üsulla müalicə xəstəlik törədən həmin ruhun fiqurunu düzəldib onu döyməkdən, vurmaqdan, kəsməkdən, sancmaqdan, deşməkdən ibarətdir. Ovsunçu mumdan, yaxud gildən insan fiquru düzəldir. Ona qışqıraraq deyir: "İnnisən, cinnisən, hər nəsən, öz xoşunla cıx get, yoxsa başına oyun açaram" Bıçagı çıxarıb düzəltdiyi fiqurun əlini, yaxud, qulagını kəsir. Bu o deməkdir ki, bu anda xəstəlik törədən ruhun da əli, ya qulağı kəsilir və o xəstədən əl çəkib gedir. Uşağı çox qalmayan, tez ölən qadın növbəti dəfə doğan kimi xəmirdən uşaq düzəldib, onu kəfənə bükür və basdırırlar. Bu yolla uşağın ölümü fiqurla imitasiya olunur və bəd ruhlar aldanır.

Kontagioz prinsipdə hər hansı bir əşyaya edilən təsirin uzaq məsafədən bədənə də təsir göstərə biləcəyi əsas götürülür. Məsələn, ziyili müalicə etmək üçün, ziyillərin sayı qədər arpa götürülür. Həmin arpalar ziyillərə sürtülüb ət parçasına batırılır və torpağa basdırılır. Arpalar çürüyənə qədər ziyillər də çürüyüb tökülür. Bu inanc əksər müsəlman xalqlarında indi də yaşamaqdadır.

Cadugərlər müalicə üsullarında mifik hamilərdən də geniş istifadə edirlər. Bu cür hami "Onqon" adlanır. Heyvanlar və quşlar əsas zoomorfik onqonlar kimi tanınırlar. Qaz, leylək, qartal, xoruz, göyərçin, durna və sair quşlara inamın izləri indi də qalmaqdadır. Bir adamın qorxusunu götürmək üçün onun kürək nahiyəsindən paltarı cırılır, kürəyinə xoruz pipiyinin qanı sürtülür; Uşagı şeşə vurmasın deyı, onun yanına xoruz baglanır. Gec dil açan uşağa göyərçin yumurtası içirdilir. Əl tez-tez tərləyəndə əlin içi ilanın belinə çəkilir. İlanın ağzından qurbağanı alıb buraxan adam xəstə boğazı sığallasa, onu sağaldar;

Bütün dünya xalqlarında müqəddəsləşdirilmiş sakremental rəqəmlər var. Türk xalqlarında 3, 7, 9, 40 belə rəqəmlərdəndir. 3 rəqəmi uğurluluq, 7 rəqəmi müqəddəslik, 9 rəqəmi əbədilik, 40 rəqəmi isə çoxluq rəqəmi kimi işlədilir. 13 rəqəmi isə dünyanın əksər xalqlarında nəhs rəqəm hesab edilir.

Ovsun ayinlərində şamanlar vaxt amilinə ciddi əməl edirlər. Məsələn, gün batan vaxtı şər vaxtı, gün çıxan vaxtı isə xeyir vaxtı hesab olunur. İnama görə şər ruhlar hava qaralandan sonra fəaliyyətə başlayır, işıqlaşarkən isə gizlənirlər. Ovsun ayinlərində sübh cağı şər ruhlara qarşı ən münasib vaxt sayılır.

Şamanizmdə zərərverici ovsunlar da var. Bu ovsunlar isə başqalarına xəstəlik, sonsuzluq və ya ölüm göndərilməsinə xidmət edir. Bu üsul "Qara ovsun" adlanır. Yalnız “qara şamanlar” qara ovsun vasitəsilə rəqiblərə qarşı mübarizə aparırlar. "Qara ovsun"la məşğul olan cadugər şamanlar istifadə etdikləri şər ruhların təsiri altında olduqları üçün xaraktercə əsəbi olur, gecələr pis yatırlar. Elə şamanlar günəş işığından gizlənir, öz-özünə danışır və qısa ömür sürürlər. Onlar pis ruhlara həm əmr edərək sifariş olunan kimlərisə bəlaya düçar etməklə özlərini də bulaşdırmış olurlar. Belə ruhların əmrlərinə tabe edən qara şaman onlardan istifadə etdiyi kimi onların özündən də qara ruhlar istifadə edir, faydalanır və hətta qurbanına çevrilirlər.

Ağ şamanlar çox vaxt qara şamanlara qarşı mübarizə aparırlar. Onlar bəd ruhların bədənə keçməməsi üçün qoruyucu ovsunlardan, bədənə keçmiş ruhları qovmaq üçün isə təmizləyici ovsunlardan istifadə edirlər. Bəd ruhların təsir edə biləcəyi obyektlərin, bağın, bostanın, kiçik yaşlı uşaqların, hamilə qadınların mühafizəsi üçün qoruyucu əşya və ya ovsun tətbiq olunur. Göz muncuğu, iydə, badam, üzərlik, dağdağan toxumları ipə keçirilib biləkdən, boyundan, paltardan, evdən asılır. İt tükü, pişik tükü, dəvə tükü, qurd tükü, dovşan quyruğu da paltara tikilir. At nalı isə evlərin kandarından, qapı ağzından asılır. Bunlar insanı, onun əmlakını bədnəzərdən və yeraltı ruhlardan qoruyur. Şər ruhların ən çox qorxduğu kömürdür. Bir parça kömür paltara tikilir, təzə doğulmuş uşağın başı altına qoyulur... Müsəlmanlar Quran ayələri yazılmış üçbucaq şəkilli dualardan istifadə edirlər. Belə ovsunların əsasında o durur ki, insan şər aləmlə əlaqəli nəyisə üstündə gəzdirərsə şər ruhlar həmin adamı ya özününkü hesab edib ona toxunmayacaq, ya da üstündə gəzdirilənlərdən və ya dualardan qorxub çəkinəcəklər. Eləcə də müsəlman mollaların dua yazaraq şəxsin üstündə gəzdirməsini tapşırmasında şamanizm əlamətləri var. Təmizləyici ovsunlar əsasən odla və su ilə aparılır. Od yandıran və hər şeyi məhv edəndir. Od xüsusən şər ruhları məhv edir. O həm də işıq mənbəyidir, şər ruhlar isə işıqdan qorxurlar. Novruz bayramında od üstündən atılma adəti və ümumiyyətlə atəşpərəstlikdəki bir çox ayinlər və mərasimlər şamanizmə bağlanır. Su təmizləyicidir, su pak edir. Yeni doğulmuş uşaq birinci, üçüncü, yeddinci və qırxıncı günlər çimizdirilir. Meyidin yuyulması da öz qaydasında bir təmizləyici ovsun sayıla bilər.

Xalq adət-ənənələrində şamanizmdən saysız-hesabsız qədər əlamətlər yaşayır. Əgər iki zahı qadın rastlaşarsa çillə basmasın deyə iynələrini bir-biri ilə dəyişirlər. Şərdən-bəladan qorunsun və ya uşağı gözəl olsun deyə ana təzə ayı görəndə salavat çevirir; Cin-şeytan zahı qadına yaxın düşməsin deyə uşaq doğulan yerə mıx çalınır; Uşağı şeşə vurmasın deyə yarasanı öldürüb evdə asırlar; Cadunu təsirdən salmaq üçün baş tükünə tüpürüb atırlar və sair və ilaxır. Şamanizm dinlər içərisində yeganəsidir ki, insanlar dinlərini dəyişdirib yeni, daha mükəmməl inanclara qapansalar da o özünü qoruyub saxlayır.

Şamanizm əsas mənşəyini Sibir və Monqolistandan ərazilərindən götürsə də zaman-zaman çox genişlənmişdir. O hətta Qərb mədəniyyətində ciddi izlərini buraxmışdır. Dünyanın əksər xalqları şamanizm inanclarından istifadə etməkdədir. Şamanizm əlamətləri hansı dində yoxdur ki? Deməli, şamanizm bütün dinlərdən daha geniş yayılmışdır, insanlığın keşiyindədir.

Hafiz Mirzə

Olaylar.- 2012.- 1 fevral.- S.10.