Sağ qalan şəhidlər

Görüşəcəyim qadının adı Tutu Cumayeva idi. O, Qarabağ müharibəsinin könüllü tibb bacılarından olub. Görüş yerini təyin etmək üçün öncə telefonla danışdıq. Çox mehriban, cana yatan bir səslə qarşılaşdım. “Nə vaxt istəsən görüşək” dedi. Harda görüşək, sizin üçün necə uyğundur? Deyə soruşdum. “Kaş istədiyin yerə gələ biləydim, ancaq mən evdən çölə çıxa bilmirəm, ona görə sənə zəhmət verəcəm bizə gəl”.

(Niyə çıxa bilmədiyi haqda daha sonra) Getdim. Necə deyərlər iki pişik dalaşsa birinin qazana düşəcəyi bir otaqlı mənzildə yaşayan müsahibim şəraitə təzad olaraq sanki dünyanı sığdıra biləcək genişliklə qollarını açıb məni qucaqladı. Sonra qızından bütün sənədləri gətirməsini istədi. “Hər şeyi sənədlərlə danışacam”. Veteran, əlil vəsiqələrini göstərdi. Adı oxudum, bir də baxdım. “Gözlərim yaxşı görmür, yoxsa sizin sənədlər yanlışdır, axı burada başqa ad yazılıb” deyə soruşdum. “Yox sənədlər də düzdür, gözlərinizdə də problem yoxdur. Sadəcə mənim iki adım var. Sənədlərdə Rüxsarə, Qarabağda isə Tutu. İndi hər iki adı daşıyıram, amma bütün döyüşçülər məni Tutu kimi tanıyır”. (Mən də yazıda Tutu deyəcəm) Niyə məhz Tutu? “O vaxtlar saçım qara, indikindən bir az da qısa, qıvrım idi. Çoxları elə bilirdi ki, Qaraca qız filmində Qaraca qız yəni, Tutuyam. Bu oxşarlığıma görə, Qarabağda döyüşçü dostlarım bu ləqəbi verdilər. Adlarımın hər ikisi də mənim üçün əzizdir. Rüzsarənin mənası isə insanlara yardım etməkdir. Qaraca qız da filmdə Ağcanın ölümünə razı olmur, zəhəri çəkir, özü ölür. Deyirlər ad insanın taleyi ilə uyğun olur. Bəlkə də bu adlar mənim həyat yolumu cızıb”.

Bir ağacın kəsilməyinə razı olmayan xalq

1988-ci il azadlıq mücadiləsi başlanan zaman dövrün bir çox gəncləri kimi Tutu xanım da meydana atılır. O həmin illərdə həm Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində oxuyur, həm də 2 nömrəli taxıl məhsulları kombinatında işləyirdi. Lakin nə təhsil, nə də iş onun mücadiləyə qoşulmasına maneə ola bilmir. Təhsili və işi yarımçıq qoyur və artıq yeni, sonu məlum olmayan bir yola gedir. “Meydana toplaşanların əvvəlcə Topxana meşəsinin qırılmasına qarşı etiraz edirdilər. Düşünürəm ki, bir ağacın kəsilməsinə razı olmayan xalq, indi yüzlərlə oğulun qanın yerdə qalmasına necə dözür, bunu heç anlaya bilmirəm”.

Yeddi oğul bir qız

Meydan günlərin danışarkən birlikdə mübarizə apardığı insanların bir –bir adını çəkir. Həmin günlərdə insanların ürəyindəki mübarizə ruhunun çox qüvvətli olduğunu deyir. Bu ruh yüksəkliyinin həm də birlikdən, bərabərlikdən gəldiyini və bu gün də həmin birliyi görməyi çox arzu etdiyini də əlavə edir. Həmin günlərdən biri. “1988-ci ilin noyabr 22-dən 23-nə keçən gecə meydana tanklar yeridildi. Onlara məlumat verilmişdi ki, biz ermənilərin qanını su yerinə axıdırıq. Amma belə bir şeyin olmadığını, sadəcə aksiya keçirdiyimizi gördülər. Tanklar geri çəkilsə də, Nemət Pənahlıya meydanı dağıtmağı tapşırdılar. Ancaq onlar geri çəkilməsəydilər belə insanlar dağılmayacaqdı. Çünki insanlar arasında birlik, bərabərlik vardı”. Həmin illərdə insanların azadlıq uğrunda mübarizə üsulları müxtəlif idi. Onlardan biri də aclıq aksiyası keçirmək olub. “O günlərdə meydanda yeddi oğlan bir qız-o qız mən idim aclıq aksiyası keçirirdik. Noyabrın 22-dən dekabrın 4-dən 5-nə keçən gecəyə qədər meydanda qalıb aksiyamızı davam etdirirdik. Lakin dekabrın 4-ü gecə dənizdən gələn əli silahlı əsgərlər bizi param-parça etdilər. Həmin gecə ölən də oldu, yaralananlar da. Mən gözümü açanda xəstəxanada idim. Bizim silahımız olmasa da, gələnlərin həm silahı, həm də dəyənəkləri vardı. Çox qəribədir, bizi nə qədər döysələr də, heç kim meydandan qaçmadı. Gözümü açanda artıq xəstəxanada idim. Xəstəxanadan çıxan kimi meydana gəldim, iki günün içində oranı elə təmizləmişdilər ki, sanki heç nə olmayıb, ancaq hər tərəfdə tanklar vardı. Üzdə olan əsas böyüklər tutulmuşdu. Lakin bütün bunlar xalqın mübarizə eşqini söndürmədi. Yenidən meydan hərəkatı başlandı”.

50-55 yaşlarında saqqallı kişilər

Müsahibimin də qeyd etdiyi kimi, azadlıq mübarizəsi bununla bitmədi, bitə də bilməzdi. Çünki bir neçə insanın yaralanması ilə xalqın içindəki bu alov sönə bilməzdi. Qarşı tərəf də bunu yaxşı anlayırdı. Ona görə də bu etirazlara son qoymaq üçün daha dəhşətli yollara əl atdılar. Müsahibim 20 yanvar günü hadisələrin bilinən saatlardan daha tez başlandığını deyir. “Yanvarın 19-da Xalq Cəbhəsinin binasında Milli Müdafiə Şurasında telefonlara cavab verirdim. Şərurdan Fərəməz Allahverdiyev məlumat verirdi. Dedi ki, “artıq tanklar Sədərəyə daxil olurlar” və telefon kəsildi. Bütün telefon əlaqələri kəsilmişdi. Rabitədə Oruc adlı bir oğlan vardı, onu yaxşı tanıyırdım. Onun yanına gedib dedim ki, telefonlar kəsilib məlumat ala bimirik. Dedi ki, “get çalışacağıq ki, düzəldək”. Oradan qayıdanda içində 50-55 yaşlarında saqqallı kişilər olan üç alabaş avtobus gördüm. Maşınlar bizim yerləşdiyimiz binaya tərəf gəlirdilər. Niyyətlərinin xoş olmadığı da məlum idi. Mən həyəcanla binaya daxil oldum. Olanları danışdım və Elçibəy dedi ki, yalnız sənədləri götürün. Sonra isə qərar verildi ki, hərə bir istiqamətə gedib insanları dağıtsın ki, itki olmasın. Biz indiki Azadlıq prospektinə gəldik. İndiki Nəsimi polisinin yerləşdiyi binanın qarşısında insanlar toplaşmışdı. Onları dağıtmaq üçün dedim ki, “mən də sizlərin biriyəm, indi hücuma keçəcəklər, dağılın evinizə”. Ancaq onlar mənə inanmadılar. Üzərimə hücum çəkib mənimlə gedən insanları, hamımızı döydülər ki, “siz bizim geri çəkilməyimizi istəyirsiz, ona görə də yalan danışırsız” dedilər. Lakin çox keçmədi ki, hücum başlandı. O çox dəhşətli bir gecə idi.

Heç vaxt əlimə silah almadım

Meydan savaşı, azadlıq mübarizəsi, 20 yanvar hadisələri bunların bir davamı olmalı idi. Oldu da müsahibimin taleyinə Qarabağ döyüşləri də yazıldı, ya da bunu özü yazdı. Çünki bu onun öz seçimi oldu. Hələ Daşaltı əməliyyatı zamanı könüllü tibb bacısına ehtiyac olarkən Tutu xanım köməyə hazır olduğunu deyir. Bununla da həyatının Qarabağ yolu başlanır. 1992-ci ildən 93-cü ilin dekabrına qədər Ağdamda gedən döyüşlərdə, 1994-cü ilin fevralın 9-dan 14-nə qədər isə Murov əməliyyatında iştirak edir. Murovda qar uçqununda qalan şəhidlərin xilasında iştirak edir. “Əlimə silah alıb döyüşməmişəm. Amma tibb bacısı kimi Qospitalda da oturmamışam. Canyataq, Gülyataq, Mehmanə, Drambon, Çıldıran, Qazançılar, Qalaylar, Papravənd, Su Sərhəng uğrunda gedən döyüşlərdə, Ağdərə alınarkən yüzlərlə əsgərə kömək etmişəm. Bir Mehmanədə avqust ayında gedən döyüşlərin birində 96 əsgərin yarasını sarımışam. Təkcə öz batalyonumda yox, digər batalyonların da əsgərlərinə kömək edirdim. Çünki əsasən, tibb işçiləri qospitalda otururlar, əsgərlər ora aparılırdı. Amma mən əsgərlərlə birlikdə gedir, döyüş bölgələrindən 2-3 metr kənarda olurdum. Heç zaman əlimə silah almamışam, hətta düşünürdüm ki, silaha gücüm çatmaz. Amma 40 kiloqramlıq tibb çantamı hara gedirdimsə özüm daşıyırdım, əsgərlərin kömək etməsinə belə icazə vermirdim. Yaralıları əməliyyata hazır göndərirdim. Ayağından, qolundan yaralanmış əsgərlərə elə sarğılar bağlayırdım ki, xəstəxanaya gedənə qədər toxumaları ölməsin ki, orqanları ambutasiya olunmasın. Eşidəndə ki, yaralılardan kiminsə orqanı ambutasiya olunmadı uşaq kimi sevinirdim. Bir dəfə Eldar adlı bir həkim dedi ki, “gətirin bura görüm bu kimdir elə, travmotoloqdur, nədir belə sarğılar qoyur”, gələndə dedi ki, “ay, qara qız sənin işindir bu?””.

Öldü sandığım əsgəri sağ gördüm

Müharibə vaxtı çox çətin anlarla qarşılaşdığını deyir. Bəzən seçim qarşısında qalıb yaralıya iynə vursun, yoxsa yox. “Mehmanə döyüşlərinin birində Zaqataladan bir oğlan yaralanıb, çoxlu qan itirmişdi. Mənim də axırıncı iynəm qalmışdı. Dedilər ki, buna iynə vur. Dedim vura bilmərəm, sonuncu iynəm qalıb, həm də o artıq ölüb. Vurmadım iynəni. Maşına qoydular, maşın hərəkət edəndə o yerə düşdü, qəribə bir səs çıxardı dedim son nəfəsini verdi. Həmin hadisə avqustda olmuşdu, sentyabrda komandirim yaralanmışdı. Bakıya gəlmişdim, dedilər ki, bir oğlan səni görmək istəyir. Gözlərimə inanmadım məni görmək istəyən öldü deyə iynə vurmadığım əsgər idi. Dedi, “o promidol nədir ki, sən onu mənə qıymadın”. O an nə vəziyyətə düşdüyümü təsəvvür edə bilməzsiz. Dedim yaxşı ki, vurmamışam, bəlkə də vursaydım oradaca ölərdin.

10 dəqiqə sonra ölüsü gəlirdi

Hər zaman cəbhə bölgəsində olduğundan şəkilləri çox deyil. Hərdən konsertlər təşkil olunduğu həmin günlərdə isə daha çox ağladığını deyir. “Ola bilər nə vaxtsa, təsadüfən çəkiləndə kadrlara düşmüşük, amma məhz bizim batalyonu çəkmək üçün gəlməyiblər. Konsertlər olurdu, uşaqlar girib oynayırdılar mən də pəncərədən onlara baxardım, ağlayardım. Çünki bilirdim ki, onlar indi oynayırlar, amma ola bilər ki, 10 dəqiqədən sonra döyüş əmri gələ bilər və onların bəzisinin ölüsünü gətirəcəklər. Ona görə deyirdim doyunca oynayın, bəlkə bu sizin sonuncu oynamağınız oldu. Çox vaxt elə də olurdu. Ağdamın Quzanlı kəndindən Habil adlı bir oğlan vardı, çox deyib gülən, hər zaman o çətin anlarda belə şən olardı. Fərruxa qalxanda düz ürəyinin başından vurdular”.

Tutunun çantasından muğayat olun

Həmin günləri göz yaşları ilə xatırlayan müsahibim, hər əsgərin həyatının bir dastan olduğunu deyir. “İndi düşünəndə ağlıma gəlmir. Evdə tək olanda onların hər birinin hekayəsi gözümün önünə lent kimi gəlir, deyirəm Allah o cəsarəti verərdi heç olmasa onları yaza bilərdim, heç olmasa o xatirələr qalardı. Zaman adlı bir oğlan vardı, həmişə döyüşə gedəndə deyərdi ki, Tutunun çantasından muğayat olun. Çünki mənim başım qarışıq olsa belə iynələri hazır qoyurdum, ən azından onlar özlərinə vura bilərdilər. İndi onların sözü yadıma düşəndə bağrım az qalır partlasın. Düşünürəm, nə qədər igid oğullar itirdik, nə qədər ananın ocağı söndü. Evin tək oğulları idi çoxu. Heç biri də qorxmurdu, düşmənin gözünə dik baxırdı. Uşaqlar posta duranda tez-tez gedib baxırdım ki, birdən yatarlar. Onlar da həmişə deyirdilər ki, “bir ana uşaqlarından ötrü bu qədər narahat olar?” Elə bilirdim onlar hamısı öz balalarımdır. Ancaq indi bu balaca otaqda gecə durub qızının üstünün açılmağına baxmağa gücüm çatmır”.

Bunları heç saymaq olmaz

Bu gün Qarabağ müharibəsi haqqında ziddiyyətli fikirlər səslənir. Bəzən hətta orada döyüş olmadığını deyirlər. Bu fikirlər isə orada döyüşən, canlarını qoyan, əsir düşən insanları təhqir etməkdir. Müsahibim də bu cür fikirləri eşitdiyini deyir. “Kimki deyir döyüşməmiş torpaq verildi, o yalan sözlərdir. Təsəvvür edin kim oturduğu evdən könüllü çıxar. Oğullar can qoydu orada onları heç saymaq olarmı? İndi ağzıgöyçəklər deyirlər ki, Qarabağda döyüş olmayıb, torpaqlar verilib. Necə verilib ki, 20 yanvar şəhidləri üçün salınan məzarlıq yetmədi, ikinci fəxri xiyaban da şəhid məzarları ilə doldu. Hələ mən ayrı-ayrı rayonlardakı şəhid məzarlarını demirəm. Axı orada yatan hər bir gənc bir ailənin çırağını söndüyünün sübutudur. Bunları heç saymaq olarmı? Onların qanı yerdə qalsa, gələcək nəsil bizi tanımayacaq, və bir millət kimi formalaşa bilməyəcəklər”.

“Kim mənimlə Qarabağa getmək istəyir...”

Müharibə dövründə gənclərin vətənpərvərlik hisslərindən ağız dolusu danışan müsahibim, bugünkü gənclərdə bu hissin çox aşağı olduğunu deyir. Həmin dövrlə müqayisədə bu hissin azaldığını bildirdi. Amma bunun da müəyyən səbəbləri olduğunu da dedi. “Bu gün Qarabağda döyüşüb canını verən və ya əlil olanlara nə qədər ki, layiq olduqlarından az dəyər verilir, gənclərin də onlara oxşamaq istəyi bir o qədər az olacaq. Gənclərimizdə vətənpərvərlik duyğularının oyanması üçün Qarabağda döyüşmüş insanlar mütəmadi olaraq baxçalara, məktəblərə, ali təhsil müəssisələrinə dəvət olunmalıdır. Döyüşlərdə olan ruh yüksəkliyi,vətənpərvərlik hissini onlara başa salsaq və aşılasaq vətənpərvər gənclərin sayı o vaxtlar meydana yığılanlardan dəfələrlə çox olar. Necə ki, Çingiz Mustafayev bir dəfə televiziyadan elan verdi ki, “Kim mənimlə Qarabağa getmək istəyir, sabah Şəhidlər Xiyabanına gəlsin” sabahı günü həmin ərazidə iynə atsan yerə düşməzdi, eləcə də bu cür təbliğatlar aparsaq vətənpərvər gənclərin sayını artıra bilərik. O illərdə yüzlərlə qız saçını kəsdi, özlərini oğlan formasına salıb döyüşə getdi. Mənim döyüşdüyüm bölgələrin birində Kəmalə Qəhrəmanova adlı bir qız ilk dəfə Kamal adı ilə getmişdi. Bir qoca qadın, üç körpəni yanğından xilas etmişdi. Bütövlükdə Qarabağ müharibəsi zamanı 2533 azərbaycan qadını döyüş bölgələrində olub”. Müsahibim danışdıqlarının əyani sübutu kimi Mübariz İbrahimovun ölümünü göstərdi. “Onun ölümündən sonra insanlarda vətənpərvərlik eşqi yenidən oyandı. Onun ölüm günü yağışa, qara baxmayaraq onun məzarı başındakı izdiham vətənpərvərliyin bir göstəricisi idi. Deməli vətənpərvərlik hələ ölməyib, sadəcə onu oyatmaq lazımdır. Məktəblərə gedəndə soruşur ki, “gördüyünüz işlər görə nələr edildi sizə?” Mən hər dəfə onlara deyirəm ki, biz nəyisə düşünərək getməmişdik ki, bu gün də nəsə gözləyək. Bu vaxta qədər bir dəfə də olsun mən kimdənsə kömək istəməmişəm. Sadəcə indi körpə qızım üçün istəyirəm.

Musiqidən məhrum xalq

Müsahibimdən müharibənin çətinliklərini yaxından görüb yaşadığından torpaqların hansı yolla geri qaytarılmasının mümkün olduğunu soruşuruq. Düşünmədən yalnız müharibə deyir.

“Qalibiyyət üçün sadəcə ruh yüksəkliyinə ehtiyacımız var. 20 il saziş olmaz. Bizə sadəcə prezidentimizin bir sözü lazımdır. O müharibə desin, hamımız bir nəfər kimi yollanacağıq cəbhəyə. İnanıram ki, bu dəfə mütləq qalib gələcəyik, bayrağımızı nəinki Xankəndində, həm də İrəvanda asacayıq”. Bəs bu 20 il ərzində Qarabağa münasibətdə hansısa dəyişiklik hiss edib-etmədiyini də öyrənirik. Acı-acı gülümsəyir. “Dəyişib, bəzi hisslər dəyişib”. Bu gün efirlərdə qəhrəmanlıq verilişləri əvəzində, musiqiyə daha çox yer verilməsindən narahatdır müsahibim. O narahatlığının səbəbini danışdığı bir əhvalatla əsaslandırır. Əhvalatı olduğu kimi təqdim edirik. “Bir padşah qonşu ölkənin gözəl təbiətinə vurulur və könlündən keçir ki, kaş o torpaqlar mənim olaydı. Müharibə ilə qalib ola biləcəyinə inanmayan padşah, başqa bir yola əl atır. O həmin məmləkətə gedir və insanlara deyir ki, “sizin çox gözəl torpağınız, hər şeyiniz var, amma siz gözəl musiqidən məhrumsuz”.

Qeyd edim ki, bu müsahibə ilə Qarabağın sadəcə oranın sakinlərinin yox, bütün azərbaycanlıların vətəni olduğuna bir daha inandım. Müsahibim Zaqatala rayonundan olsa da, həyatının ən unudulmaz anları Qarabağla bağlıdır. Bu gün evdən çölə çıxa bilməməsi birbaşa oradakı fəaliyyəti ilə bağlı olmasa da, aldığı travmaların təsirinin olduğu danılmazdır. Amma o peşman deyil. Çünki inanır ki, Azərbaycanın igid oğul, qızları yarımcan olduğunu düşünmədən müharibəyə gedən bu qəhrəman qadını yarı yolda qoymayacaq. İndi qayıdaq yazının əvvəlində qeyd etdiyim bizimlə niyə məhz evdə görüşüb küçəyə çıxa bilməməsinə. Tutu xanıma hər iki bud-çanaq oynağında anadangəlmə yüksək çıxıqlar və artozları diaqnozu qoyulub. Buna görə də tez bir zamanda həmin nayihənin protezləşdirilməsinə ehtiyac var. Çünki artıq bir neçə aydır ki, Tutu xanım evdən çölə çıxa, ayaq üstə dura, normal gəzə bilmir. Onun yeganə köməkçisi isə, 11 yaşlı qızıdır. Anasının hər istəyini qaçan bu balaca qızın indi yaşıdları ilə oynayan, daha çox dərslərinə vaxt ayıran zamanıdır. Tutu xanımın da ayağa qalxmaq istəməsinin əsas səbəbi də bu balaca qızdır. Bunun üçün təcili əməliyyat olunmalıdır. Əməliyyatım qardaş ölkə Türkiyənin Adana şəhərində olmalıdır. Ona görə də müsahibim bu yazını oxuyanlardan kömək diləyir. BANK: KAPİTAL BANKIN 2 SAYLI NƏSİMİ RAYON FİLİALI, ÜNVAN: BAKI ŞƏHƏRİ, ŞAMİL ƏZİZBƏYOV 158, VOEN: 9900003611. TELEFON: 440-15-54, 441-25-17, 441-25-34, KOD: 200123, SWİFT BIK: AIIBAZ2X, M/HESAB: 0137010001944 S.A.A.: CUMAYEVA RUXSARE BAYRAMELI QIZI, HESAB NO-SI: 380110019441203449112.

Gülxar Şərif

Olaylar.- 2012.- 15 fevral.- S.12.