Amerika azərbaycanlıları

Okeanın o tayında yaşayan soydaşlarımızın Birləşmiş Ştatlara mühacirəti bir neçə mərhələni əhatə edib

Azərbaycan diasporunun bu gün aktiv fəaliyyət göstərdiyi ölkələrdən biri də Birləşmiş Ştatlardır. Bu ölkədə yaşayan azərbaycanlıların sayının təxminən 400 min nəfərə yaxın olduğu bildirilir. Azərbaycanlıların Birləşmiş Ştatlara mühacirəti barədə dəqiq tarixi məlumatlar olmasa da, müəyyən mənbələrdə soydaşlarımızın Amerikaya mühacirəti barədə müxtəlif məlumatlar yer alır. Bəzi mənbələrdə XVII əsrdə Birləşmiş Ştatlara Rusiyadan, Osmanlı Türkiyəsindən və Azərbaycandan mühacirlərin gəlməsi barədə fikirlər yer alır. Lakin həmin fikirlər də rəsmən təsdiqini tapmır. Ona görə də Birləşmiş Ştatlara azərbaycanlıların mühacirət tarixi XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlindən götürülür. Birləşmiş Ştatlara miqrasiya etmiş həmvətənlərimiz azərbaycanlı kimi qeydiyyata məhz bu tarixdən düşməyə başlayıblar. Okeanın o tayına köçən ilk soydaşlarımız əsasən tacirlər və ziyalı təbəqədən ibarət idi. Ümumiyyətlə, azərbaycanlıların Birləşmiş Ştatlara mühacirəti 4 mərhələyə bölünür.

Birinci mərhələ XIX əsrin sonu, XX əsrin 20-ci illərini əhatə edir. Bu dövrdə Azərbaycandan Amerikaya köçən mühacirlərin tərkibi yəhudilər, ermənilər və Azərbaycan türklərindən ibarət olub. İran, Rusiya təbəəsi kimi qeydiyyata düşən azərbaycanlıların milli mənsubiyyəti rus və iranlı olaraq göstərilirdi.

İkinci mərhələ 1920-1940-cı illərə təsadüf edib. Həmin illər arası Birləşmiş Ştatlara axını güclənən azərbaycanlıların burada məskunlaşma səbəbi siyasi mühacirətlə əlaqədar olub. 1920-ci ildə bolşeviklərin Azərbaycan Demokratik Respublikasını süquta uğratmasından sonra Avropa və Asiya ölkələri ilə yanaşı, Amerikaya köçən azərbaycanlıların siyasi fəaliyyəti bir qədər də artmışdı. Lakin onların burada nə sosial bazası, nə də formalaşmış icması yox idi. Azərbaycanlılar pərakəndə halda bir neçə ştatda məskunlaşırdılar. Zamanla Azərbaycan icması formalaşmağa başladı ki, bunun da təşkilatçısı ziyalı təbəqə idi.

Üçüncü mərhələ isə 1945-ci ildən 1990-cı illərə qədər olan dövrü əhatə edir. Həmin illər arası Birləşmiş Ştatlara köçən azərbaycanlıların əksəriyyət hissəsini ikinci dünya müharibəsində əsir düşmüş azərbaycanlı əsgərlər və Cənubi Azərbaycandan miqrasiya edən soydaşlarımız təşkil edirdi.

İkinci dünya müharibəsindən sonra Birləşmiş Ştatlarda Azərbaycan diasporunun təşkilatlanma işi güclənməklə siyasi fəallıq dövrü başladı. Türkiyədən, Cənubdan və Şimaldan köçən azərbaycanlılar pərakəndə halda olsalar da, siyasi fəaliyyətə maraq göstərirdilər. İlk dəfə olaraq 1947-ci ildə Türkiyədən Birləşmiş Ştatlara köçmüş soydaşlarımızın ”Azərbaycan” cəmiyyətini yaratması mühüm tarixi hadisə idi. Saleh bəy Şeyxzamanovun rəhbərliyi ilə fəaliyyətə başlayan “Azərbaycan” cəmiyyəti Nyu-York şəhərində yerləşirdi. “Zəbt olunmuş millətlər” adlı keçmiş milli respublikaların təşkilatlarının birləşdiyi birliyin üzvü olan “Azərbaycan” Cəmiyyəti Amerika hökumətinin yardımı ilə fəaliyyət göstərirdi. İkinci dünya müharibəsindən sonra soydaşlarımızın əsas problemi Amerikada yaşamaq hüququ əldə etmək üçün sənəd verərkən milliyətin rus və ya iranlı yazılması idi. 1940-cı ildə yaradılan “Amerika Komitəsi” azərbaycanlıların da hüquqlarını qoruyurdu. Soydaşlarımız öz haqq səslərini dünya birliyinə çatdırmaqla yanaşı, sovetlərdə işğal altında olan Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpası istiqamətində işlərini fəallaşdırdılar. İlk dəfə olaraq 1954-cü ildə Azərbaycan mühacirətinin tanınmış nümayəndəsi Zahid xan Xoyski 1984-cü ildə Birləşmiş Ştatların ali qanunverici orqanında çıxış etdi. Zahid xan Xoyski Konqresə Sovetlər Birliyinə daxil olan respublikalar haqqında məsələnin müzakirəsi ilə əlaqədar Azərbaycan təmsilçisi kimi dəvət olunmuşdu. 1942-ci ildə açılan “Amerikanın səsi” radiostansiyası vasitəsilə Azərbaycan və azərbaycanlılar barədə informasiyalar verilirdi. Həmçinin radioda milli kimliyimiz, musiqimiz, ədəbiyyatımız, dilimiz, mətbəximiz və digər ənənələrimizin qorunub saxlanılması, eləcə də təbliğinə xidmət edən proqramlar fəaliyyət göstərirdi.

Avropada yaşayan soydaşlarımızın bir qisminin 1990-cı ilə qədər olan dövr ərzində Birləşmiş Ştatlara köçməsi diasporumuzun daha da güclənməsinə və say tərkibinin genişlənməsinə səbəb oldu. Bu miqrasiyanın məntiqi nəticəsi olaraq Azərbaycan diaspor təşkilatlarının da sayı artırdı. Amerikanın ali məktəblərində hüquq, iqtisadiyyat, texniki elmlər üzrə ixtisaslaşıb öz sahələri üzrə məşhurlaşan soydaşlarımız da az olmayıb və onların çoxu bu gün də Birləşmiş Ştatlarda yaşayır.

1990-cı ildən sonrakı dövrdə də azərbaycanlıların Birləşmiş Ştatlara mühacirəti baş verib. 1991-ci il, oktyabrın 18-də Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra azərbaycanlıların Qərb ölkələrinə, xüsusən Birləşmiş Ştatlara miqrasiyası başladı. Bu prosesin iştirakçıları ziyalılar, elm və mədəniyyət xadimləri, eyni zamanda iş tapmaq ümidilə Birləşmiş Ştatlara üz tutanlar idi. Həmin dövrdə azərbaycanlıların miqrasiyası Birləşmiş Ştatlardakı diasporun fəaliyyətinə də öz təsirini göstərdi. Azərbaycanlılar kompakt halda Nyu-York, Los-Anceles, Batton-Ruc, Miçiqan, Nyu-Cersi, Vaşinqton və digər şəhərlərdə məskunlaşırdılar.

Birləşmiş Ştatlarda özlərini Azərbaycan diasporunun nümayəndələri hesab edən bakılı yəhudilərin fəaliyyəti də diqqətəlayiqdir. Onların Birləşmiş Ştatlarda Azərbaycan naminə gördüyü işlər müsbət qiymətləndirilməlidir. Bu ölkədə yaşayan Azərbaycan yəhudiləri “Evreyskiy mir”, “Veçnıy Nyu-York”, “Ruskaya reklama”, “Nevstay” kimi mətbuat orqanlarında zaman-zaman Azərbaycanı dəstəkləyirlər. Bu gün Los-Anceles, Pitt Kalambus, Vest-Delfiya şəhərlərində formalaşmış “Tehranseles”, “Bakı-Kalambus”, “Təbrizfiya” məhəllələrində xeyli sayda azərbaycanlı yaşayır. Pitt Kambusda ingilis və ispan dilləri ilə yanaşı, Azərbaycan dilində reklam və elanlara rast gəlmək olur.

Birləşmiş Ştatlarda Türkiyə və Azərbaycana qarşı erməni, yunan diasporlarının fəaliyyətinə layiqli cavablar verilməsi faktı ilə qarşılaşmaq mümkündür. Uydurma “erməni soyqırımı”, kipr, kürd məsələləri gündəmə gələndə Azərbaycan diasporu da türk diasporu ilə yanaşı müraciətlər qəbul edir, etiraz səslərini ucaldırlar. Azərbaycanı təbliğ edən sərgilər, konfranslar və digər tədbirlər Birləşmiş Ştatlarda son zamanlar daha çox keçirilməkdədir. Birləşmiş Ştatlardakı populyar qəzetlərin səhifələrində də Azərbaycan və Azərbaycan diasporu barədə müsbət yazılara rast gəlmək olur. Amerika azərbaycanlıları Birləşmiş Ştatlar hökumətinə “907-ci düzəliş”, Dağlıq Qarabağ problemi, Cənubi Azərbaycanda insan hüquqları və digər mövzularla bağlı bəyanatlar göndərirlər. Bu ölkənin ali məktəblərində, diaspor təşkilatlarında Vətənlə əlaqələr qurulması istiqamətində canlanma hiss olunur. 20 Yanvar, Xocalı soyqırımı kimi faciəli günlərimizi anma tədbirləri ilə yanaşı, Novruz bayramı, 28 may-İstiqlal Günü, 31 dekabr-Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü və digər milli bayramlarımız böyük və təntənəli halda keçirilir.

2001-ci il, 11 sentyabr hadisələri zamanı azərbaycanlıların amerikalılar ilə birgə olması diasporumuzun mövqeyini gücləndirirdi. Bu proses indinin özündə də davam edir və konqresmenlər arasında Azərbaycanpərəst şəxslərin sayı artmağa başlayır. Artıq Amerika siyasi və rəsmi dairələrində Azərbaycan diasporunun dəstəklənməsi müşahidə edilir. Həmçinin Azərbaycanın haqlı olması barədə müsbət çıxışlar edilir, fikirlər səslənir.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdışından sonra dünyanın müxtəlif ölkələrində olduğu kimi Birləşmiş Ştatlarda da Azərbaycan diasporunun fəaliyyətində bir canlanma yarandı və dövlətlə diaspora təşkilatları arasında bağlılıq artdı. Birləşmiş Ştatlara hər səfərində Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin azərbaycanlılarla tez-tez görüşməsi okeanın o tayında yaşayan soydaşlarımızı daha sıx birləşməyə və həmrəyliyə təkan verirdi. Bu kimi görüşlər zamanı ümummilli lider Heydər Əliyev Dağlıq Qarabağ məsələsini önə çəkərək azərbaycanlıların bu istiqamətdə fəaliyyətlərini və qüvvələrini səfərbər etmələrini tövsiyyə edirdi. Bu gün dövlət səviyyəsində diaspora sahəsinə dəstək artdıqca Birləşmiş Ştatlardakı Azərbaycan diasporunun fəaliyyəti də güclənir. Artıq Birləşmiş Ştatlarda yaşayan soydaşlarımız kütləvi informasiya vasitələri ilə əlaqə, eləcə də diasporun təşkilatlanması sahəsində bir sıra uğurlar əldə ediblər. Bu gün Birləşmiş Ştatlarda Amerika Azərbaycanlıları Şəbəkəsi, Amerika Azərbaycan İcması, Hyuston-Bakı Qardaşlaşmış Şəhərlər Assosiasiyası və bu kimi bir sıra diaspora təşkilatları və cəmiyyətləri fəaliyyət göstərir ki, həmin təşkilatlar okeanın o tayında Azərbaycanı layiqincə təmsil edir, ölkəmizin üzləşdiyi problemlər, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi barədə bu ölkənin ictimaiyyətinə dolğun və ətraflı məlumat çatdırır.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

Olaylar.- 2012.- 22 fevral.- S.15.