Xocalı dəhşətləri...

Qalanlar gedənlərdən danışdı

Hər dəfə Xocalı soyqırımı ərəfəsində KİV-lər hadisədən sonra qeydə alınmış məlum kadrları göstərir, insanların başına hansı müsibətlərin gətirildiyini, necə işgəncələr verildiyindən danışır, yazırlar. Lakin gedənlərin (ölənlərin) çəkdikləri əzablar qədər onların başına gələn müsibətləri görərək yaşayanların da əzabları heç də az deyil. Ona görə də bu dəfə gedənlərdən yox, qalanlardan, yəni hadisəni görənlər və gördükləri ilə yaşamaq məcburiyyətində qalanlardan danışacağıq. Müsahibim də həm hadisələri görən, həm də gördüklərini 10-a yaxın kitabda, neçə-neçə məqalədə qələmə alan Səriyyə Müslümqızıdır. Bir çoxları onu yazdıqları ilə yanaşı, qatıldığı tədbirlərdə Xocalı, itirdikləri haqqında yanğılı çıxışları ilə tanıyır. O gecə müsahibim Xocalıda baş verənləri bir dağın başından seyr etməli olub.

“Evimizin ikinci mərtəbəsinə çıxa bilmirdik”

Müsahibim hələ məlum hadisə baş verməmişdən əvvəl Xocalıda yaşadığı günlərdən danışdı. Bu hadisə haqqında kimlərinsə kitabdan oxuyanda qüssələndiyini, televiziyadan görəndə kədərləndiyini, amma bu hadisənin şahidi olaraq bu mövzuda danışmağın onun üçün çox ağrılı və dəhşətli olduğunu deyir. “Yaxınlarımdan ilk itkini əmimoğlu yaşatdı.1991-ci ilin noyabrın birində əmimoğlunu Əsgəran ərazisində güllələdilər. Bu hadisədən sonra Xocalı ilə Əsgəran istiqamətində olan mağistral yol bağlandı və Xocalının quru ilə əlaqələri kəsildi. Yalnız ümid hava nəqliyyatına qaldı. O günlər Xocalıda yaşamaq çox çətin idi. Evimizin ikinci mərtəbəsinə qalxmaq mümkün deyildi. Gecələri yuxu nədir, bilmirdik. Hər gün, hər gecə müxtəlif istiqamətlərdən atəş açılırdı, evlər dağılırdı. Mən o vaxtlar “Xocalının səsi” qəzetində işləyirdim. Rayona gələn xarici müxbirlərə hadisələr barədə məlumat verir, onları dağılan evlərə də aparırdım, ölən adamların yaxınları ilə görüşdürürdüm, istəyirdim ki, dünya bu məsələdən agah olsun, problemin həll olmasında bizə kömək etsinlər. Sonra isə qərara gəldim ki, Bakıya gedim, digər mətbuat orqanlarına Xocalıda yaşananlar haqqında məlumat verim. Bundan sonra oradakı hadisələr haqqında məlumatlar alırdım, lakin nə qədər çalışsam da Xocalıya qayıda bilmədim. Çünki 1992-ci il yanvarın 28-də Ağdam-Şuşa marşurutu ilə uçan vertolyot vurulandan sonra Xocalının hava əlaqəsi də kəsildi. Artıq tam blokada şəraitinə düşdü”.

Bir erməni maşını dağılsaydı

Müsahibim deyir ki, o vaxtlar yaşanan hadisələr və gördüklərindən sonra Xocalıda belə bir fəlakət yaşayacağını hiss edirdi. Həm “Səhər”, həm də “Xocalının səsi” qəzetlərində çalışan müsahibim orada yaşanan hadisələr haqqında hər iki qəzetdə məlumat verib. “Artıq yaşadığım hadisələr Xocalıya hücum olacağı düşüncəsini yaratmışdı. Lakin mənim ən böyük qorxum ermənilər yox, 366-cı alayın da onlara kömək etməsi düşüncəsi idi. Çünki gözümün qarşısında Ağdam yolu ilə bu alayın hərbi texnikaları Xankəndinə daşınırdı. Xocalılılar Sovet ordusuna inansalar da, mən anlayırdım ki, hər hansı bir hadisə baş verərsə, ordu bizi qorumaqdansa, ermənilərə kömək olacaq. Çünki əgər Xocalıda bir erməni maşını dağılırdısa, həmin əsgərlər əhalini döyür, zor tətbiq edir, günahsız yerə həbs etdirirdi. Bakıda bütün mətbuat orqanlarına məlumat verdim”.

Çarəsiz, dağın başı

Eşitdikləri və qorxuları onu yenidən Xocalıya qayıtmağa məcbur etsə də, bir daha oraları görə bilməyib. Çünki artıq tam blokada şəraitində olan Xocalıya daxil olmaq mümkün deyildi. Lakin bütün çətinliklərə baxmayaraq müsahibim həmin gecəyə şahid olub. “Xocalının necə işğal olunduğuna mən Ağdamın Abdalgülablı meşələrinin üstündən baxırdım. Bilirdim ki, qaçan əhalinin bir hissəsi Şellidən gələcək. Gələnləri gözləyirdim, inanırdım ki, anam da onların içində olacaq. O adamların vahiməsi, qışqırtısı, qorxunc sifəti hələ də gözümün önündən getmir. Gələnlər dərdlərini dillə deyə bilmirdilər. İnsanın üz cizgilərinin necə dəyişə biləcəyi vahiməsini gördüm. Gələnlərdən anamı soruşurdum, hərə bir söz dedi. Qaraqaya istiqamətində gələn insanların çoxunu öldürmüşdülər. Anam da onların içində idi. Lakin yenə də ümidimi itirmirdim. Dağın başından yanan evlərə baxırdım və düşünürdüm ki, o yanan evlərdən biri də mənim evimdir. Bizə heç bir yerdən kömək yox idi”.

Bir gecədə ağaran saç…

Müsahibim hər dəfə o gecəni xatırlayarkən eyni hissləri yaşayır “O gecədən danışanda ürəyim parça-parça olur, lakin heç zaman ağlamıram. Çünki insan ağladıqca cılızlaşır. Düzdür, bəzi məqamlar olur ki, artıq özünü saxlaya bilmirsən. O gecəki hissləri sözlə ifadə edə bilmirəm. O anda qışqırmaq istəyirdim, səsim çıxmırdı, bir də baxdım ki, ayağım qarın, suyun içindədir, bilmirəm nə qədər qalmışdım o vəziyyətdə, amma görəndən sonra da çıxarmadım, çünki xocalılılar o anlarda qarın içində idi. Sabahı günü güzgüyə baxanda özümü tanımadım, dodağım partlamışdı, tələbə yoldaşlarım orada idi, onları da tanıya bilmirdim. Bir gecədə saçımın yarıdan çoxu ağarmışdı, üz quruluşum dəyişmişdi. Filmlərdə deyildiyi kimi bir gecədə qocalmışdım. Özüm qələm əhli olsam da o hissləri ifadə etməyə söz tapmıram. Çünki ən dəhşətli məqamı sözə çevirəndə o gücünü itirir, axı böyük dərdlər dilsiz olur”.

“Anam gələcək”

Artıq hadisədən saatların keçməsinə, gələnlərin ümidverici xəbər verməsinə baxmayaraq müsahibim hələ də anasının gələcəyinə inamını itirmir. “Eşitdiyim, gördüyüm bütün vəhşiliklərə baxmayaraq inanırdım ki, anam gələcək. Lakin o gəlmədi. 26 gündən sonra anamın cəsədini götürə bildik. Ağdam icra hakimiyyəti və bir sıra orqanlarla görüşdük, rayonun ərazisində Uzundərə deyilən yerdə Xocalı qurbanları üçün bir məzarlıq yaradıldı. Bir sıra başqa qəbristanlıqlarda da dəfn etdik ölülərimizi, lakin indi həmin ərazilər də işğal altındadır və biz o məzarları ziyarət edə bilmirik. Rayon əhalisinin dəqiq siyahısı məlum olmadığından nə qədər insanın öldüyü və ya girov olduğu hələ də dəqiq deyil. Bizə məlum olan rəqəmlər 613 ölü, onun 83-ü uşaq, 8 ailənin tamam məhv olması, 1275 girov. Təəssüf ki, doğma yurdum haqqında bu rəsmi rəqəmlərlə danışmağa məhkum olmuşam. Çünki geridə qalan yalnız bunlardır. Əlbəttə bu rəqəmlərlə də razılaşa bilmirəm”.

27 fevral…

Bütün bu dərdlərə baxmayaraq Səriyyə xanım hadisənin sabahı günü Ağdamın mərkəzinə gedir. Orada xarici jurnalistlərlə Xocalıya getmək istəsə də, buna icazə vermirlər. “Hər şeyə baxmayaraq mən jurnalist olduğum üçün işimlə məşğul olmalı, vəzifə borcumu yerinə yetirməliydim. Hadisənin sabahı günü Ağdama dünyanın müxtəlif ölkələrindən jurnalistlər gəlmişdi. Ağdam qəzetinin xüsusi müxbiri Allahverdi Əsədov mənə dedi ki, xarici müxbirlər Xankəndinə getmək istəyir. Qohumlarımın əksəriyyətindən xəbərsiz olduğuma görə istədim ki, mən də onlarla gedim. Yaxınlaşıb onlarla getmək istədiyimi bildirdim, onlar isə dedilər ki, “biz sizin təhlükəsizliyinizə təminat verə bilmərik”, ona görə razı olmadılar. Onlar bir nəfər də olsun nə azərbaycanlı, nə də türk müxbir qəbul etmədilər. Yolunu azıb Kətik meşəsində ölənləri həmin jurnalistlərə ermənilər kimi təqdim etmişdilər. Bizim ən böyük bədbəxtliyimizdən biri də informasiya blokadasına düşməyimiz oldu. Azərbaycan Televiziyasından məlumat yayıldı ki, iki nəfər ölüb, sonra isə göstərdilər ki, ölənlərin sayı yüzlərlədir. Orada bir çox qəzetlərdən müxbirlər var idi ki, onlar redaksiyalara zəng edib məlumat verirdilər, lakin heç bir qəzet xocalılıların başına gələn müsibət xəbərini vermədi. Yalnız “Səhər” qəzeti bu informasiyaları verdi”. Müsahibim həm də bəzi jurnalistlərin orada olmağı böyük bir qəhrəmanlıq kimi təqdim etmələrindən narahatdır. Çünki hadisə bölgəsində olmağın jurnalistin bir vəzifə borcu olduğunu düşünür. “Orada “Times”, “Shandi Times”, “İzvestiya”, “Qolos Amerika” kimi dünyanın müxtəlif ölkələrindən olan jurnalistlər var idi, onlar deyirdilər ki, “Biz bura vəzifə borcumuzu yerinə yetirmək üçün gəlmişik, biz ölsək də ölkəmiz ailəmizə sahib olacaq”. Bizimkilər isə, öz vətəndaşlarının başına gələn müsibətləri öz mənafeləri üçün istifadə etməyə çalışdılar. O vaxtlar heç kim Xocalı haqqında danışmaq istəmirdi, indi həmin insanlar yerli, xarici tədbirlərdə ağızdolusu danışırlar. Ancaq indi danışmaq asandır, artıq hamı danışır. O zamanlar bunu demək, yazmaq, xaricə çatdırmaq lazım idi. Ona görə də, biz bu gün informasiya savaşına bir neçə il gecikməli olduq, həmin o susanlara görə”.

Səriyyə xanım təbliğat işlərindən tam razı olmadığını deyir. Çünki hələ də xarici ölkələrdə çıxış edərkən insanların üzündə bir təəccüb, maraq gördüyünü bunun əsas səbəblərindən biri kimi də hələ də bu faciəni yetərincə tanıtmadığımı deyir. Sonuncu dəfə Macarıstanda bir tədbirdə çıxış edərkən qadınların gözündə yaş gördüyünü bildirdi. “Hər zaman deyirik ki, təbliğat işini düzgün qurmalıyıq. Güclü təbliğat işi aparmalıyıq. Düzdür, tez-tez müxtəlif ölkələrdə bu cür tədbirlər təşkil olunur, lakin bu tədbirlərdə kimin iştirak etməsinə də diqqətlə yanaşmalıyıq. Hər jurnalisti, hər tarixçini ora göndərmək olmaz. Orada deyiləcək bir cümlə, bir söz hər şeyi dəyişə bilər. Bu gün ermənilər bu işləri yaxşı qurublar, onlar bu tədbirlərdə necə danışmalı olduqlarını bilirlər. Həqiqətdə bütün problemləri yaradan onlar olsa da, belə tədbirlər zamanı bizimlə birlikdə yaşamaq istədiklərini deyirlər. Bunun qarşısında bizim də deyəcəyimiz sözlərə diqqət etməliyik. Populist çıxışlar edib, “erməniləri vuraq-yıxaq, məhv edək” bu kimi ifadələrlə çıxış etsək, bu zaman xaricilərdə belə bir fikir formalaşdıracağıq ki, ermənilər haqlıdırlar, öldürən bizlərik, sülh axtaran onlar. Əgər müharibə istəyiriksə, gərək onda bütün danışıqları dayandıraq, müharibəyə hazırlaşaq, ya da bu məsələni danışıqlar, diplomatiya ilə həll edək. Bundan başqa təbliğat işi birlikdə qurulmalıdır. Hər kəs ayrı-ayrılıqda Xocalını təbliğ etməyə çalışır. Bu tədbirlərə milli maraqlara xidmət edən insanlar, Xocalı şahidləri göndərilməlidir”.

“O kadrları verməsinlər”

Bu günkü gənclər Xocalını televiziyadan gördükləri ilə tanıyıb. Göstərilənlər isə erməni vəhşiliyi ilə yanaşı, həm də insanlara onların daha güclü olması psixologiyasını aşılaya bilir. Müsahibim də o kadrların hər dəfə göstərilməsindən narahat olduğunu vurğuladı. “İllərdir bu fikirləri səsləndirirəm ki, bu kadrları göstərməsinlər. Çünki həmin kadrlar insanlarda ruh düşkünlüyü acizlik, yazıqlıq aşılayır. O kadrları verməsinlər, çünki bu kadrlarda həm də ermənilərin “bizim bütün insanlarınızı belə etməyə qüdrətimiz var” fikirləri var. Onu burada yox, xarici ölkələrdə göstərmək lazımdır. Bu gün o kadrları gənclərə göstərməklə onlarda mübarizlik aşılaya bilmərik. Gəncləri döyüşə hazırlamaq lazımdır, yoxsa bu kadrlarla necə aciz qaldığımızı göstərmək yox. Bu gün Xocalı uğrunda döyüşən insanlara layiq olduqları qiymət verilməlidir. Əgər onlara qiymət verilsə, qadınlı-kişili hər kəs döyüşə gedəcək. Yetər ki, gedənlərin dəyəri bilinsin.

Gülxar Şərif

Olaylar.- 2012.- 24 fevral.- S.13.