Azərbaycan diasporu türkdilli respublikalarda

Orta Asiya regionunda diasporumuzun fəallığının artırılmasına ehtiyac var

Azərbaycan diasporunun fəaliyyət göstərdiyi ölkələr sırasında türkdilli dövlətlər də xüsusi yer tutur. Düzdür, diasporumuz Avropa məkanı və Türkiyədə olduğu kimi türkdilli ölkələrdə güclü və bizi qane edən səviyyədə olmasa da, bu gün həmin respublikalarda da Azərbaycan diasporu fəaliyyət göstərir və ölkəmizin üzləşdiyi problemlər, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsini bu ölkələrin ictimaiyyətinə çatdırmağa çalışır. Etiraf etmək lazımdır ki, bu gün bəzi türkdilli respublikalarda Azərbaycan diasporunun fəaliyyəti o qədər də nəzərə çarpmır. Daha dəqiq desək Azərbaycan diasporunun fəaliyyətinə yalnız Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstanda rast gəlmək olar. Orta Asiyanın aparıcı dövlətlərindən olan Qazaxıstanla Azərbaycanın tarixi əlaqələri orta əsrlərə təsadüf edir. Böyük “İpək yolu” dövlətləri olan Qazaxıstan və Azərbaycan arasında əlaqələr ticari və mədəni əsaslarla inkişaf edib. Hazırda təqribi sayı 90 min qeyd olunan Qazaxıstan azərbaycanlılarının bu ölkədə diaspor formalaşdırılması XX əsrin 60-cı illərindən sonrakı dövrə təsadüf edir.

Məlum olduğu kimi 1920-ci illərdə Sovetlər Birliyində başlayan siyasi represiyaların ən ağır zərbəsi Azərbaycana dəydi. Nəticədə azərbaycanlıların çox hissəsi Orta Asiya, Sibir kimi yerlərə sürgün edildilər. Tarixi məlumatlarda qeyd olunur ki, o zaman təqribən 120 min azərbaycanlı məhz Qazaxıstana sürgün edilib. İlk sürgün edilən soydaşlarımız Canbul, Çimkənd və Almatı vilayətlərində məskunlaşıblar. 1940-50-ci illərdə də davam edən repressiya prosesi azərbaycanlıların Qazaxıstana köçürülməsi ilə nəticələnmişdi. Həmin dövrdə bu ölkəyə köçürülənlər əsasən Gürcüstan və Azərbaycanın digər bölgələrindən olan insanlar idilər. 1950-1960-cı illərdə isə təxminən 15 minə yaxın azərbaycanlı bu ölkənin xam torpaqlarının münbitləşdirilməsinə kömək məqsədilə Qazaxıstana köçürülüb. Həmin illərdə Qazaxıstana sürgün edilən və ya köçürülən azərbaycanlılar zaman keçdikcə ölkənin ictimai-siyasi həyatında yaxından iştirak etməyə başlayıblar. Bu ölkə həyatına tədricən uyğunlaşan soydaşlarımız illər sonra müxtəlif cəmiyyətlər, təşkilatlar təsis edərək Azərbaycan diasporunun nümayəndələrinə çevriliblər. Bu gün Azərbaycan diasporu Qazaxıstanda mədəni və ictimai fəaliyyətlə məşğul olur. Həmçinin hüquq, iqtisadiyyat, texniki, elmi və digər sahələrdə çalışan soydaşlarımızın müəyyən hissəsi öz peşələri üzrə xeyli irəli gedərək bu ölkədə mühüm vəzifələr tuturlar. Bu ölkədə qazax və ruslarla nigaha girən bəzi soydaşlarımız isə ailələrində Azərbaycan ənənələrini təbliğ edirlər. Bir sıra Azərbaycan təşkilatları prezident Nursultan Nazarbayevin rəhbərlik etdiyi Qazaxıstan Xalqları Assambleyasına daxildir. 1990-cı ildən Aktyubinsk vilayətində “Birlik”, Astana şəhərində “Xəzər”, Karaqanda vilayətində “Kamus”, Pavlador vilayətində “Vətən” kimi Azərbaycan mədəniyyət mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Qazaxıstan azərbaycanlılarının iqtisadi və siyasi cəhətdən ən böyük təşkilatı 1997-ci ildə fəaliyyətə başlayan “Turan” Mədəniyyət Mərkəzidir. 1993-cü ilin may ayında Qazaxıstan Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyatdan keçən “Turan” Mədəniyyət Mərkəzi əsasən ictimai və mədəni fəaliyyətlə məşğul olur. Mərkəzin təşəbbüsü ilə Almatıda “Ozan” Mədəniyyət Cəmiyyəti təsis edilib. Bundan sonra isə mərkəzin digər vilayətlərdə fəaliyyəti genişlənib. Mərkəz türk xalqlarının birliyi, mədəni tədbirlər, Qazaxıstan-Azərbaycan ikitərəfli əlaqələrinin inkişaf etdirilməsi istiqamətlərində fəal iş aparır. Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistandakı Azərbaycan ictimai-mədəni cəmiyyətlərin “Turan” konqresi adı altında fəaliyyət göstərməsində də adı çəkilən mərkəzin mühüm rolu olub. Konqresin orqanı olan “Vətən” qəzeti Azərbaycan, qazax və rus dillərində müntəzəm olaraq işıq üzü görür. Adı çəkilən mətbu orqanda bir qayda olaraq Azərbaycan mədəniyyəti, adət-ənənələri təbliğ edilir, ölkəmizin üzləşdiyi problemlər, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi barədə oxuculara ətraflı və obyektiv məlumat çatdırılır. Hazırda Qazaxıstanın Astana, Almatı, Taldıkurqan, Qaraqanda kimi şəhərlərində Azərbaycan dilində “bazar günü” məktəbləri fəaliyyət göstərir. Bu ölkədə fəaliyyət göstərən Xoca Əhməd Yasəvi adına Türküstan Universitetində isə azərbaycanlılara təhsil almaq üçün hər il 10 yer ayrılır.

Qırğızıstanla Azərbaycan arasında münasibətlər isə əsasən XX əsrin əvvəllərindən inkişaf etməyə başlayıb. Təxminən 15 minə yaxın soydaşımızın yaşadığı Qırğızıstana azərbaycanlıların ilk mühacirəti 1929-1930-cu illərə təsadüf edir. Əslində isə bu mühacirət məcburi köçürülmə siyasəti nəticəsində baş verib. Bunun isə başlıca səbəbi həmin illərdə Azərbaycanda həyata keçirilən repressiya və təzyiqlər idi. Bu illərdə Qırğızıstana köçürülən azərbaycanlılar əsasən kənd rayonları olan Çuy vadisi və onun əyaləti sayılan Arovan rayonunda yerləşdiriliblər. Buradan heç bir yerə köçmək hüququ olmayan azərbaycanlılar çətin şəraitdə yaşayaraq taxılçılıq, pambıqçılıq və digər kənd təsərrüfatı sahələrində çalışıblar. İlk illər ağır iş şəraiti və soyuq iqlimə dözməyən yüzlərlə soydaşımız vəfat edib.

II dünya müharibəsindən sonra Qırğızıstan azərbaycanlıları elm və təhsil almaq üçün ölkənin ali məktəblərinə daxil olmağa başlayırlar. Nəticədə Qırğızıstanda Azərbaycan diasporunun ziyalı təbəqəsi formalaşmağa başlayıb. İllər keçdikcə bu ölkədə yaşayan azərbaycanlıların Qırğızıstanın ictimai-mədəni həyatında rolu artır. Paytaxt Bişkek başda olmaqla digər şəhərlərə köçməyə başlayan soydaşlarımız öz milli adət-ənənələrini qoruyub saxlamaqla bərabər yerli cəmiyyətə sürətlə inteqrasiya olunurlar. Burada öz milli bayramlarını həmişə təmtəraqla qeyd edən azərbaycanlılar milli mətbəximizi də qırğızlara təbliğ edirlər.

Azərbaycanla Özbəkistan arasında mədəniyyət və ticarət əlaqələrinin kökü qədim dövrlərə təsadüf edir. Tarixən Orta Asiya regionun bu respublikasına azərbaycanlıların bir hissəsi könüllü mühacirət edib. Soydaşlarımızın bir qismi isə zorla Özbəkistana köçürülüb. Xüsusilə, dahi sərkərdə Əmir Teymurun Azərbaycan yürüşləri nəticəsində yüzlərlə sənətkar, elm xadimi, nüfuzlu peşə sahibləri Səmərqəndə aparılıb.

Azərbaycanlılar Özbəkistanın ictimai-siyasi həyatında tarixən mühüm izlər qoyublar. Qədim Xarəzmin X əsr tikililərindın olan Beluci yolüstü karvansara binası məhz Şirvan ustalarının zəhmətinin bəhrəsidir. Əmir Teymurun doğma şəhəri Şəbri-Şəbzdə 1380-ci ildə tikilən Ağsaray kompleksinin müəllifi də azərbaycanlı memar Məhəmməd Yusif Təbrizi idi. XIV-XV əsrlərdə Səmərqənddə inşa edilmiş Şahizində türbə kompleksi isə Fəxsar Zeynəddin Şəms Təbrizi tərəfindən tikilib. Sonrakı dövrlərdə baş verən ictimai-siyasi proseslər, dünyanın siyasi xəritəsində yeni dövlətlərin meydana gəlməsi, rus işğalı və digər hadisələr Özbəkistandakı azərbaycanlılar haqqında məlumatların itməsinə səbəb olub. Ona görə də, tədqiqatçılar bu ölkədə Azərbaycan diasporunun formalaşmasını XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq bu günə qədər davam edən mühacirət dövrü kimi xarakterizə edirlər. Konkret olaraq Özbəkistanda Azərbaycan diasporunun formalaşması prosesi bir neçə mərhələyə bölünür.

Birinci mərhələ 1905-1907-ci illəri əhatə edir. Bu illərdə ermənilərin Azərbaycan ərazilərində həyata keçirdiyi kütləvi qırğınlar zamanı başqa ölkələrlə yanaşı Özbəkistana da miqrasiya edən azərbaycanlılar olub.

İkinci mərhələ oktyabr çevrilişi, vətəndaş müharibələri, o cümlədən 1918-1920-ci illəri əhatə edir. Həmin illərdə də Azərbaycandan Özbəkistana çoxlu sayda soydaşlarımız köçüb.

1930-1940-cı illəri əhatə edən üçüncü mərhələdə isə azərbaycanlılar məcburi qaydada Özbəkistana sürgün edilib. Həmin illər davam edən deportasiya və repressiyalar nəticəsində minlərlə azərbaycanlı Özbəkistana zorla köçürülüb.

Dördüncü mərhələ 1950-1960-cı illərə təsadüf edir. Həmin illərdə isə azərbaycanlılar bu ölkədə həyata keçirilən quruculuq-abadlıq işlərinə töhfə vermək üçün Özbəkistana köç edilib.

Nəhayət, 1960-cı illərin sonu 1970-ci illərin əvvəllində başlanan sənayeləşmə ilə xarakterizə olunan yeni dövr. Bu illərdə də yüzlərlə azərbaycanlı ailəsi adı çəkilən ölkəyə köç edib.

Azərbaycan 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra dünyanın əksər ölkələri kimi Özbəkistana da miqrasiya edən azərbaycanlılar olub. Hətta bəzi tədqiqatçılar həmin illərdə başlanan miqrasiya prosesini azərbaycanlıların Özbəkistana mühacirətinin sonuncu mərhələsi kimi də xarakterizə edirlər. Müasir dövrdə isə Özbəkistanda Azərbaycan diasporunun sayı 60 min nəfərə yaxın göstərilir. Bu ölkədə azərbaycanlıların əsas məskunlaşdığı məntəqələr Daşkənd, Səmərqənd, Buxara, Sırdərya, Nəvai, Fərqanə, Əndican və Qaraqalpaq vilayətləridir. Bu gün Azərbaycan diasporu Özbəkistanın ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak edir, vətənlə intensiv əlaqə saxlayır, mədəni-kütləvi tədbirlər həyata keçirir. 2002-ci ilin noyabrında bu ölkədə təsis edilən “Azərbaycanlıların Milli Mədəni Assosiasiyası” sözüge dən tədbirlərin keçirilməsində yaxından iştirak edir. Bu ölkədəki ən böyük diaspor təşkilatlarımızdan biri də Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzləri Assosiasiyasıdır. Təşkilat Azərbaycan həqiqətlərinin yerli ictimaiyyətə çatdırılması, milli-mədəni irsimizin təbliği, soydaşlarımızın hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi ilə bağlı çox mühüm işlər görür. Təşkilat Özbəkistanın ictimai-siyasi dairələri ilə də yaxşı əlaqələrə malikdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

Olaylar.- 2012.- 25-27 fevral.- S.15.