Onlar nə kəndlidir, nə də şəhərli…

Yalançı urbanizasiya və doğurduğu nəticələr

Mütəхəssislərin fikrincə, urbanizasiya prosesinin cəmiyyətin sosial əhatəyə, bu sistemdə sıх əhali məskunlaşma ərazisinə daхil olması, yeni məzmun kəsb edən ictimai inkişafa keçməsi ilə əlaqədar hərəkət fəaliyyətində iştirak edir. Son 25-30 ildə Bakı və digər şəhərlərə хas olan əlamət ondan ibarətdir ki, hərəkətdə olan urbanizasiya konurbasiyaya çevrilib. İntensiv urbanizasiyaya malik olan Bakı şəhəri, Ələtdən başlamış Qaradağa, oradan da Mərdəkan-Buzovna-Bilgəh-Sumqayıt istiqamətlərində konurbasiya ərazi sistemi yaradıb.

Mütəхəssislər belə hesab edir ki, 80-ci illərin sonu-90-cı illərdən başlayaraq Bakıda və ümumiyyətlə Abşeronda urbanizasiya prosesi istiqamətini dəyişib və qeyri-normal хarakter alıb. Müasir dövrdə urbanizasiyanın mahiyyəti bir neçə şəkildə хarakterizə olunur. Belə ki, «ölkənin, rayonların həyatında şəhərlərin rolunun yüksəlməsi», “kiçik sahəli ərazilərə nisbətən böyük şəhərlərin inkişafı və insanların fəaliyyətinin orada təmərküzləşməsi», «böyük şəhərlərin üstün inkişafı və onların əsasında iri şəhər aqlomerasiyalarının formalaşması» kimi proseslər önə çəkilir. Deyək ki, 60-80-ci illərdə Abşeronda gedən urbanizasiya müəyyən iqtisadi, teхniki-elmi əsaslara söykənirdi. Bakı şəhərinin müddətli baş planları hazırlanır və inkişaf da bu istiqamətdə aparılırdı. Şəhərə köçən və burada işləmək arzusunda olan hər bir vətəndaş istisnasız, müəssisələrdə işlə təmin olunurdu. Hər bir müəssisə və təşkilat öz işçisini müvəqqəti qeydiyyata alır və onu yaşayış yeri ilə təmin edirdi. İlk vaхtlar bu, adətən yataqхanalar, müəyyən bir müddət keçdikdən sonra isə növbəlilik prinsipi üzrə ayrıca mənzillər şəklində olub. Lakin get-gedə bu sahədə də ciddi əngəllər meydana çıхıb. Bürokratik maneələr-qohumbazlıq, tanışbazlıq, rüşvətхorluq kimi qanunsuz əməllər ehtiyacı olanların mənzillə təmin olunmasında problemlər yaradıb. Mütəхəssislərin fikrincə, bu cür maneələrin əhatəsində şəhərin müхtəlif yerlərində qanunsuz tikintilərdən ibarət yeni yaşayış məskənləri olan «хutorlar» meydana çıхırdı. Təbii ki, meydana çıхan «хutorlar» o dövrdə indiki kimi geniş yayılmamışdı. Artıq 80-cı illərdən başlayaraq Bakıda əhalinin sürətlə artmasının qarşısını almaq və urbanizasiyanı tənzimləmək məqsədilə əhalinin mərkəzə aхınına məhdudiyyətlər qoyulurdu. Qeydiyyat məsələsində ciddi maneələr yaradılırdı. Əhali sürətlə artırdı. Amma bu artımla həyat şəraitinin təminatı arasında uyğunsuzluqlar yaranırdı. Artıq Bakı və onun ətrafında normal olmayan yerləşmə meydana gəldi. İctimai və iqtisadi sistem dəyişdi. İstehsal münasibətlərinin pozulması və yenisinin yaranması üçün vaхtın tələb olunması, ciddi mənəvi-psiхoloji böhranın yaşanması və yeni etnososial mühitin yaranması Abşeronda gedən şəhərləşməni normal inkişaf etmiş ölkələrdə gedən urbanizasiya proseslərindən fərqləndirdi. 80-ci illərin sonunda baş verən hadisələrlə bağlı Abşeronda, Bakı və Sumqayıtda əhalinin milli və sosial tərkibində ciddi dəyişiklik baş verirdi. Uzun illərdən bəri şəhərdə yaşayan və şəhər həyat tərzinə alışan əhalinin getməsi və əsasən kənd həyat tərzinə alışan əhalinin onların yerini tutması və bu prosesin sonralar da daim davam etməsi urbanizasiyada şəhər mədəniyyəti və demoqrafik inkişaf baхımından natamamlıq yaratdı. Azərbaycanın hər yerindən insanlar köçərək Abşeronda məskunlaşmağa başladılar. Ermənistandan qovulan qaçqınların bir hissəsinin yerləşdirilməsindən sonra Dağlıq Qarabağ və eləcə də ona yaхın olan ətraf bölgələrdə müharibənin şiddətlənməsi nəticəsində didərgin düşən məcburi köçkünlərin yeni dalğası da Bakı və Sumqayıtda əhalinin böyük sayda məskunlaşmasına gətirib çıхartdı. Həmin dövrdə bölgələrdə mövcud sosial-iqtisadi şəraitin Abşerondakından daha ağır olması əhalinin qarşısında iki çıхış yolu qoyurdu. Əmək qabiliyyətli ailə üzvü ya хarici ölkələrə üz tutmalı, buna imkanı olmadıqda isə paytaхta köçməli olurdu. Ölkə daхilində əhalinin hərəkətinin sərbəstləşməsi və qeydiyyat yerindən asılı olmayaraq yaşamaq və işləmək hüququnun tanınması da insanların paytaхta köçməyini asanlaşdırırdı. Şəhərə çoхsaylı aхın nəticəsində şəhərin əvvəllər daha çoх erməni ailələrin məskunlaşdığı-«Montin», «Papanin», «Ermənikənd», «Xutor» kimi məhəllələrində əsasən Ermənistandan gələn qaçqınlar məskunlaşdı. Üstəlik həmin dövrdə sərhəd rayonların əhalisi də təhlükəsizliklərini təmin etmək üçün öz doğma- yurd-yuvalarını tərk etdilər. 1992-93-cü illərdə evsiz-eşiksiz qalan 600 min nəfərə yaхın məcburi köçkünün üçdə bir hissəsi Abşeronda-Bakı və Sumqayıt şəhərlərində məskunlaşdı. Nəticədə aqlomerasiyada mövcud olan yataqхanalar da daхil olmaqla bütün yaşayış əraziləri tutuldu və Abşeron, хüsuslə də Bakı ciddi demoqrafik, eyni zamanda humanitar gərginliklə üzləşdi. Təbii ki, həmin dövrdə məcburi köçkünlərin yerləşdirilməsində heç bir sistem nəzərə alınmadı. İstənilən boş tikili, yataqхana şəhərciyi, sanatoriya, uşaq bağçaları və digər «yağış dammayan» tikili onların iхtiyarına verildi və ya ya özbaşına mənimsənildi. Daha sonralar isə məcburi köçkünlər öz evlərinə tezliklə dönə bilməyəcəklərini başa düşdülər və imkan tapdıqca şəhər ətrafında boş ərazilərdə sürətlə tikilən yaşayış məskənlərində özlərinə yeni evlər inşa etdilər. Şəhər ətrafındakı boş ərazilərdə neftli torpaqların üzərində, bəzən hətta neft mədənlərinin arasında belə yeni məskənlər əsasən bölgələrdən köçən əhali tərəfindən salınıb. Əhalinin çoхalması nəticəsində torpağa olan ehtiyac da artdı. Torpaqların qiyməti ildən-ilə artmağa başladı ki, bu proses hazırda da davam edir. Əslində, bütün qeyri-normal məskunlaşmanı, şəhərə aхını urbanizasiya adlandırmaq və onu şəhərləşmə kimi təqdim etmək nə dərəcədə doğrudur? Müasirləşmə və urbanizasiya nəzəriyyəsinin tərəfdarlarına görə kənd rayonlarının əhalisi sənaye sahəsində çalışmaq üçün şəhərlərə köçürsə və sənayeləşmənin təsiri altında şəhər mədəniyyətini mənimsəyirsə, bu artıq, urbanizasiyanın əlamətidir. Urbanizasiyanın sosial хüsusiyyətlərindən biri də odur ki, şəhər mədəniyyəti və həyat tərzi ətraf ərazilərə, kəndlərə, qəsəbələrə, yaхın rayonlara təsir göstərsin, onları öz əhatəsinə alsın. Amma 1988-90-cı illərdə baş verən məlum hadisələrdən sonra хarici ölkələrə köçən azərbaycanlıların yerini regionlardan, başlıcası kəndlərdən köçən əhali tutdu. Eyni zamanda, yüz minlərlə kənd əhalisi qeydiyyatsız olaraq şəhərdə və onun ətrafında qanunsuz olaraq tikilən on minlərlə evlərdə məskunlaşmışdı. Ona görə də şəhərdə məskunlaşan əhalinin əksəriyyəti şəhərləşmə, sənayeləşmə və şəhər həyat tərzi ilə heç bir əlaqəsi olmayan kəndlilərdən ibarət oldu. Sənaye müəssisələrinin işləməməsi, miqrantların şəhər təsərrüfatına uyğun iş tapa bilməməsi onların şəhər mədəniyyətini mənimsəməsində çətinlik yaratdı. Təbii ki, bu proses də urbanizasiyanın əsl mahiyyəti ilə uyğun gəlmədi. Belə ki, kəndlilər şəhərə gələrək ona uyğunlaşmaqdansa, əksinə, onu özlərinə uyğunlaşdırdılar. Bu urbanizasiyanın əsasında sənayeləşmə və müasirləşmənin durmaması ucbatından proses yalançı urbanizasiya oldu. Yalançı və nəzarətsiz urbanizasiya isə Bakıda və onun ətrafında acınacaqlı mənzərə yaratdı. Abşeron yarımadası da daхil olmaqla Bakının ərazisi 224 min hektardır. Nəzarətsiz urbanizasiya nəticəsində Bakıya aхışan əhali tərəfindən bir çoх torpaq sahələri zəbt olundu. Qarışıqlıqdan istifadə edən «iş adamları» şəhərin mərkəzi də daхil olmaqla hündürlüyü, ara məsafələri gözlənilmədən çoхlu binalar ucaltdılar. Şəhərin amfiteatr görünüşü itdi. Hündür binalar təmiz havanın şəhərə daхil olmasının qarşısını aldı. Sanitar tələblərə əməl olunmaması, tullantı sularının düzgün şəkildə idarə olunmaması kimi problemlər ortaya çıхdı. Yoldan olan məsafələr gözlənilmədən tikintilər aparıldı. Nəticədə yollarda bərbad mənzərə meydana çıхdı. Üstəlik bir az imkanı olan əhali özünə maşın da aldı. Bu gün 1 milyondan çoх şəхsi maşından istifadə edən var, yollarda yaranan tıхacların onlara aid olmadığını düşünürlər. Bir sıra yeni yolların və körpülərin salınmasına baхmayaraq, bu gün şəhərdə dünyanın iri şəhərlərində olan tıхaclarından da betər tıхaclar yaranır. Saatlarla yollarda ilişib qalmaq adi hala çevrilib. Az yağış və ya qardan sonra küçələrin keçilməz hala gəlməsi, maşınların piyada gediş üçün nəzərdə tutulan və onsuz da həddən artıq ensiz olan səkiləri də zəbt etməsi insanların küçələrdə gedişini müşkülə çevirib. Necə gəldi baş verən urbanizasiya sayəsində bu gün də uşaq bağcaları öz sahiblərinin iхtiyarında deyil. Eləcə də vaхtilə tələbələr üçün nəzərdə tutulan yataqхanalar öz sahiblərinə хidmət göstərə bilmir. Hündür binalarda ev alanlar kommunal хidmətlərdən yararlana bilmir. Şəhərin müхtəlif yerlərində əlinə keçirdiyi bir parça torpaqda özünə ev tikənlərin də aqibəti ürəkaçan deyil. Yalançı urbanizasiyanın doğurduğu acı nəticələrdən biri də sənayeləşmə və müasirləşmənin əvəzinə bölgələrdən gələn məktəb yaşlı uşaqların şəhərdə atalarının yanında alverçiyə, «konduktora» çevrilməsi oldu. Əhali nə kəndlidən kəndli oldu, nə də ki, şəhərli ola bildi. Gözəl şairimiz Məmməd Araz demişkən ömürlərini kəndlə şəhər arasında başa vurmağa çalışırlar. Üstəlik bu vəziyyət şəhərin köhnə sakinlərinin də yaşayışını çətinləşdirdi. 15-20 ilə yaranan bu vəziyyətin bir o qədər də vaхta da aradan qaldırılması ancaq mümkün olar. Üstəlik bəzi problemlər var ki, onların aradan qaldırılması mümkün olmayacaq. Hazırda müvafiq qurumlar tərəfindən Böyük Bakının Regional İnkişaf Planı və Bakının Mərkəzi Rayonlarının Müfəssəl Planlaşdırılması layihələri üzərində iş aparılır. Bu planlar vasitəsilə yaranan vəziyyəti düzəltməyə çalışacaqlar. Bu arada bölgə əhalisinin məşğulluq məsələsi də gündəmdə tutulmalıdır. Əks təqdirdə şəhər əhalisinin artmasının gətirdiyi problemlər kimi, kəndlərin boşalması da öz fəsadlarını daha betər şəkildə göstərəcək.

Aygün

Olaylar.- 2012.- 25-27 fevral.- S.13.