Novruz ənənələri ümumbəşəri dəyərlər sistemində

Yalnız adət və ənənələri, bayram və şənlikləri, ayin və mərasimləri mükəmməl formalaşmış halda olan xalqlar tarixin real səhifəsinə keçid almış və müasir zamana qədər gəlib çatmışdır. İndi necə adlanmasından və hansı dinə etiqad göstərməsindən asılı olmayaraq bütün bunlara görə milli ruhu, mənəvi siması və xarakteri yaşayan, insanlığın yaşam tərzini və ictimai həyatını daha mükəmməl formalaşdıran bu xalqlar çox haqlı olaraq bəşər mədəniyyətinin aparıcı qüvvəsi hesab edilir. Onların sırasında böyük türk millətinin və Azərbaycan xalqının da olması çox qürurvericidir. Azərbaycan xalqı dünya mədəniyyətinin, ən möhtəşəm bayram ənənələrindən biri olan Novruz bayramının əsas yaradıcı və aparıcı qüvvəsidir. Novruz bayramının tarixinə nəzər saldıqda ona aid edilən ayin, mərasim, məclis və əlamətlərə öz incəliklərinə qədər yalnız Azərbaycanda əməl olunur. Bu isə Azərbaycan xalqının zəngin mədəniyyətinin, tükənməz qüdrətinin və güclü iradəsinin təzahürüdür.

Novruz bayramının 3000 ilə yaxın tarixinin olduğu bildirilir. Qədimliyinə görə Novruz adət və ayinlərinin təkcə mifaloji inanclara bağlanması doğru olmazdı. Mifoloji inanclar daha çox ibtidai bilgilərdən, elmi dünyagörüşün azlığından və təbiət qüvvələri qarşısında acizlikdən doğur. Heç bir xalq minillər boyu elmi dünyagörüşdən uzaq və sadəlövh inanclara gözübağlı qapanıb qala bilməz. Bir halda ki, Novruz ayinləri, adət və mərasimləri minillikləri adlayıb müasir zamanımıza gəlib çatmışdır, bir halda ki böyükdən kiçiyə hamıya xoş əhval, müsbət emosiya aşılaya bilir, deməli, bunlar sadəlövh, mifik inanclar deyil, ona elmi, real təbiət həqiqətləri və metafizik dəlillər hakimdir. Novruz bayramı həm də insan həyatı ilə təbiət arasında harmoniyanın təntənəsini ifadə edir. Məhz o bayramlar minilliklərin süzgəcindən uğurla keçir ki, onlar milli və bəşəri ideyalar daşıyır. Novruz bayramı insanlara öz tarixini, folklorunu xatırladırsa, sevinc, şənlik, sülh, əmin-amanlıq aşılayırsa, təbiətə və insanlığa qarşı müsbət duyğular oyadırsa, haqlı olaraq ümumbəşəri dəyərlər sistemində ön mövqe tutmağa layiqdir. Zənginlik və qədimlik yükünə görə Novruz bayramının tarixi daha geniş araşdırmalar tələb edir. Mütləq aydın olan məqam onun qədim türk mənşəli olması, amma konkret dini xarakter daşımamasıdır. Bəlkə də uzunömürlüyünə dəlalət edən ən mühüm bir amil də elə budur. Novruz bayramını sırf Atəşpərəstlik dininə aid etmək də doğru olmazdı. Əks təqdirdə, İslama tapınan xalq bu bayramdan imtina etməli idi. Əslində o şamanizmdən, tenqrilikdən, zərvanilikdən, mazdanizmdən, atəşpərəstlikdən və islam dinindən müxtəlif əlamətlər əxz etmişdir. Təkcə Tenqrilik miladdan əvvəlki IV minilliyə aiddir. Bu isə Novruz ənənələrinin tarixini 6 min il əvvələ, ilkin şumer mədəniyyətinə aparır. Tenqr- Səma və Günəş tanrısıdır. Günəş oyandıqda yeri qızdırır, torpağı yaşıla boyayır, yaz fəslini gətirir və eyni ilə Novruz inanclarında olduğu kimi ayinlər keçirilir. Yaxud da Şamanizmdə od ətrafında keçirilən bir sıra ayinlər sonralar Novruzun çərşənbə tonqalı ətrafında öz izlərini saxlamışdır. Eləcə də mazdaizmdə xeyirxah ilahi Ahura-Mazdanın şər ilahi Anhra Maynuya qarşı mübarizəsi, Zərvanilikdə dörd ünsürün ( atəş, su, torpaq və küləyin) kompanentlərinin ilaxır çərşənbələrdə xatırlanması, Atəşpərəstlikdə oda bağlı ayinlərin təkrarlanması, İslam dininə görə bayramlarda mərhumların, valideynlərin, qohumların yad edilməsi, sülh, barış çağrışları Novruz bayramına əlavə gözəllik və ümumbəşəri dəyərlər qatmışdır. Novruz bayramında istifadə edilən ayinlərdə şaman və buddistlərin yaz mövsümü ilə bağlı keçirtdikləri ayinlərin elementləri də özünü göstərməkdədir. Bu bayram həm də milli, psixoloji, sosioloji nüanslarla zəngindir. Bu zənginlik zaman-zaman genişlənməkdə, artmaqdadır. Mahmud Kaşğarlının “Divanü-lüğat-it Türk” əsərinə əsasən “Bayram” mənşəcə “bedhrem” sözündən yaranaraq, qədim türk sözüdür və bir yerin gül- çiçəklə, işıqlarla bəzədilməsi və orada sevinc, əyləncə məclislərinin qurulması anlamını verir. “Novruz” sözü hərfi mənada “yeni gün” deməkdir. Amma mərasim semantikasına görə bu söz bir mərhələnin bitməsi və yeni mərhələnin başlanğıcını ifadə edir. Azərbaycanda onu həm də “Bahar bayramı” adlandırırlar. Bir sıra ölkələrdə o “Ergenekon”, “Mart doqquzu”, “Bozqurd”, “Cağan”, “Sultan Nevruz” və sair adlanır. Bəzi ehtimallara görə isə bu söz Atəşpərəstliyin xeyir allahı Ahura Mazda adından götürülmüşdür. Bu ad “Hörmüz” kimi də ifadə edilirdi. Əfsanəyə görə bu bayrama Azərbaycan türkləri, farslar və kürdlər “Hörmüz günü” də dediklərinə, bu isə atəşpərəstliklə bağlı olduğuna görə xəlifə Müaviyyə onu qadağan etmişdi. Bu bayramın keçirilməməsi xalqın həyatında çox ciddi ruh düşgünlüyünə səbəb olur deyə Müaviyyənin yanına çoxlu hədiyyələrlə gedən ağsaqqallar bunun heç də “Hörmüz” deyil, “Novruz” olduğuna inandıra və aparılan hədiyyələrin müqabilində onun keçirilməsinə icazə ala bilmişdilər. Bu kimi rəvayət və miflərə görə əksər Şərq ölkələrində zaman-zaman o həm xalq, həm də dövlət bayramı kimi çox geniş və böyük təntənələrlə qeyd edilmişdir. Novruz bayramı “yeni gün” olaraq birbaşa yeni ilin, yeni təbiət fəslinin başlanmasına və beləliklə də həyatın yeniləşməsinə aid edilir. Bu isə təkcə təqvim ilinin formalaşdırılması demək deyil. “Yeni gün” həm də yeni düşüncə tərzini və yeniləşmə hissini doğurur. Bəşəriyyət bir sıra təqvimlər müəyyən etmişdir: Qədim Mayya, Roma, Çin, Qriqoryan, Bəhai, Hicri-qəməri, Hicri-şəmsi təqvimi və sair. Bu təqvimlərin əksəriyyəti Günəş və Ayla bağlıdır. Ən qədim təqvimlərdən biri də Atəşpərəstliyin “Avesta” kitabına əsaslanır. Atəşpərəst maqların təyin etdiyi bu təqvimdə il 360 gün nəzərdə tutulur.Eramızdan əvvəl 505-ci ildə Əhəməni çarı I Dara Zərdüşti səlnaməsini bərpa etdirmiş və il 365 gün hesab olunmuşdur. Bu təqvimə əsasən hər dörd ildə bir gün, hər 120 ildə isə bir ay əlavə olunmuşdur. Lakin 636-cı ildə xəlifə Ömərin göstərişi ilə Hicri-qəməri təqvimi yaradılmış və təqvim İslam dünyası üçün 622-ci ildən hesablanmağa başlanmışdır. Bu təqvimə əsasən məhərrəm ayının 1- i yeni təqvim ilinin başlanmasını bildirir. Amma 10 gün az olduğu səbəbindən məhərrəm ayı hər il eyni fəsildə başlamır, 10 gün geriyə olmaqla dövr edirdi. XI əsrin II yarısında türk hökmdarı Atabəy Məlik Şah Cəlaləddin Səlcuqi Hicri-şəmsi təqvimini bərpa etdirdi və Cəlali adlanan bu təqvimə əsasən il 365 gün, 5 saat, 49 dəqiqə, 15 saniyə və 48 rəbiə kimi dəqiqləşdi. Bu isə gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyini, eyni zamanda təbiətin oyanmasını, yeni fəslin və deməli, yeni günün başlanmasını hər il eyni vaxtda olmaqla daha dəqiq göstərdi. Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusi türk təqvimini astronomik gerçəkliklərə uyğunlaşdırdı, Günəşin Balıqlar bürcündən Qoç bürcünə keçməsi dəqiq hesablandı və 21 mart tarixi Cəlalinin fərmanı ilə yeni il - Novruz bayramı kimi yenidən rəsmən qeyd olunmağa başladı. Bu həm də həyatı əhəmiyyətli bir əmək məşğuliyyətinin - əkinçiliyin, yeni ruzu qazanılmasının başlanğıc ayı kimi çox əhəmiyyətli idi. Təbiətə və onun tərkib hissəsi olan insana həyat verən 4 mühüm ünsür (su, od, hava və torpaq) məhz bu ayda sanki “dirilməyə” başlayır. Bayrama 4 həftə qalmış çərşənbələr bu 4 ünsürdən birinə aid edilir və müvafiq ayinlər icra olunur. “Su çərşənbəsi”ndə su hövzələri, arxlar qaydaya salınır, müxtəlif ayinlər keçirilir. Su üzərindən atdanmaq, bir-birinə su çiləmək, yaralara su səpmək kimi adətlər müəyyən inanclarla əlaqəlidir. “Od çərşənbəsi” oda olan inama, Günəşə və digər atəşpərəstlik inanclarına bağlıdır. “Yel çərşənbəsi”nə görə yel oyanmış suyu və odu hərəkətə gətirir, insanlar əzizlərinə xoş arzular diləyir, öz valideynlərinə baş çəkir, gecəni yalnız öz evində keçirdir. Novruz bayramı ərəfəsində keçirilən 4-cü çərşənbə sonuncu olduğu üçün “İlaxır çərşənbə” və “Yer çərşənbəsi” adlanır. Əslində bu, “Torpaq çərşənbəsi”dir. İnanclara görə əvvəl oyanmış üç çərşənbə insanları ərzaq qıtlığından qurtarmaq üçün Torpaq xatunun yeraltı məbədinə gedir, burada yatmış torpağı oyadırlar. Torpaq çərşənbəsi əkin işləri ilə bağlı olduğu üçün bu gün daha çox ayinlər, oyun və şənliklər keçirdilir. İnsanlar əkin yerinə çıxır, torpağı təmizləyir, əmək nəğmələri oxuyur, evlərdə üzərrik yandırır, çərşənbə tonqalları üstündən hoppanır, evlərə qurşaq atır, qulaq falına çıxırlar. Novruz bayramı beləcə xoş və maraqlı komponentlərlə zəngindir. Bu ərəfədə hökmən evlər, həyət-baca təmizlənir, ağacların dibi yumşaldılır, ağardılır, milli şirniyyat növləri hazırlanır, böyük bazarlıq edilir, ailə üzvləri üçün təzə paltar alınır, hədiyyələr verilir, bayram süfrəsi bəzənir, müqəddəs yerlər ziyarət olunur, buğda isladılaraq səməni göyərdilir, şam yandırılır və sair. Qədim zamanlarda bayram axşamı atəşpərəst kahinlər keçi dərisinə bürünər, buynuz taxar, evlərin üstündəki bacadan içəriyə guya ölənlərin ruhu adından torba sallayardılar. Ev sahibləri öz ölənlərinin ruhunu şad edirmiş kimi bu torbaları müxtəlif şirniyyat və bayram çörəkləri ilə doldurardılar. Bayramda qış üçün Keçəl, şər qüvvələrin simvolu kimi Kosa personajı tanınır. Təzə paltar geyinmək, təmizlik, rəngarəng yeməklər kasadçılıq xaosunun aradan qaldırılmasını simvolizə edir. Küsülülərin barışması cəmiyyətdə harmoniyanın bərpası, tonqal üzərindən tulanma isə insanın öz ağırlığını (mənfi emosiyasını) Tenqriyə qurban verməsini bildirir. Asimanın yumurta qabığını xatırlatması, qabığın altında su, sudan sonra yer(torpaq) gəlməsi müəyyən mənalar daşıyır. Yumurta döyüşdürülməsi qış və yazdan ibarət iki dünyanın toqquşmasını, səməni cücərdilməsi təbiətin canlandırılmasını, “qulaq falı” isə yenilik eşitməyə ehtiyacın yaranmasını ifadə edir. Zərdüştülükdə 7 rəqəmi müqəddəsdir. Bu, Hörmüzün dünyanı 7 ünsürdən yaratması ilə bağlıdır. Buna uyğun olaraq 7 çərşənbə tonqalı qalanır, bayram süfrəsinə “S” səsi ilə başlanan 7 növ qida qoyulur, 7 cür şirniyyat bişirilir və sair. Novruzda 7 evə bayram payının verilməsi də bu silsilədəndir. Novruz həm də insan psixikasında təzələnmə, yenilənmə ilə davam edir. İnsanlar çox şeyi bu bayramın uğurlu keçirilməsilə bağlayır, vəziyyətin daha yaxşı olacağına daxili inamla tədarük görür, zahiri yenilənməyə, təzələnməyə etibar edirlər. Bu inam müsbət enerji ilə yüklənir, həqiqətən də insanın həyatı, dünyabaxışı yenilənir. Əsas nəticə milli ruhun və daxili immunitetin yenilənməsinə xidmət edir. Həm folklor, həm də sosioloji dəyərlərinə görə Azərbaycan dövləti Novruz bayramına mühüm əhəmiyyət verir. Bayram münasibətilə müsabiqələr, yarışlar, şənliklər, yarmarkalar, konsertlər, ümumxalq gəzintiləri, atəşfəşanlıq təşkil edilir, ölkə başçısı xalqla bayramlaşır, mükafatlar verilir, uşaq evlərinə və kimsəsizlərə yardım göstərilir,.. Hazırda 300 milyondan çox insan bu bayramı qeyd etsə də, məhz Azərbaycan Dövlətinin iradəsilə 2009-cu ildə Novruz bayramı YUNESKO tərəfindən bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmişdir. 2010-cu ildə isə BMT Baş Assambleyası mart ayının 21-ni “Beynəlxalq Novruz Günü” elan etmişdir. Minilliklər boyu bir xalqın həyatını təzələyən, milli ruhunu gücləndirən, humanizm hisslərini artıran bir bayrama- yeni günə, yenilənməyə indi müasir dünyanın bütünlüklə və daha çox ehtiyacı var.

Hafiz Mirzə

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirtdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçün

Olaylar.- 2012.- 25-27 fevral.- S.11.