Zaqatala daşları və əski türkcə yazılar - TARİX

Bəxtiyar Tuncay

Bu yaxınlarda məni yazılarımdan tanıdığını söyləyən, əslən Zaqataladan olduğunu bildirən tanımadığım bir şəxs zəng vuraraq dedi ki, onun yaşadığı rayonun ərazisindəki mağaraların birindən üzərində naməlum yazılar olan bir neçə daş tapılıb. Onları AMEA-nın Tarix İnstitutunun əməkdaşlarına təqdim edib, fəqət onlar yazılardan baş çıxara bilməyiblər. Həmin adamla görüşməyə qərar verdik. Məlum oldu ki, o, əslən Zaqataladandır, riyaziyyat müəllimidir, adı da Nadir Səttarovdur.

Yazıları görən kimi, onların əski türk-run yazılarına çox bənzədiyini dərhal hiss etdim, fəqət bu sahədə yetgin mütəxəssis olmadığım üçün daşların və yazıların fotosunu gerçək mütəxəssis hesab etdiyim Mənsur Rəhbəriyə göstərmək üçün çəkdim, sonra isə tanınmış dilçi alim Firudin Ağasıoğluna zəng edib onu da məlumatlandırdım. Daşları Firudin bəyə göstərməsi üçün Nadir bəylə onun arasında əlaqə yaratdım. Qonaq mənimlə xudahafizləşib, cənab Ağasıoğlu ilə görüşə getdi. Sabahısı gün Firudin bəylə əlaqə saxlayaraq nə düşündüyünü soruşdum. Alim daşların saklar dövrünə və hətta daha qədim dövrə aid ola biləcəyini, yazıların isə ehtimalən yazıyaqədərki əski türk tamğaları olduğunu düşündüyünü söylədi. Lakin bu, təbii ki, onun ilkin rəyi idi. Dostum Mənsur Rəhbəriyə gəlincə isə, o, yazıların surətini görən kimi, onların türk-run yazıları olduğunu, bəzi işarələrin tamğa (heroqlif) mahiyyəti daşıdığını bildirdi. Məndən bir-iki gün vaxt istədi.

Mənsur bəy artıq yazıları oxuyub və onlarla elmi ictimaiyyəti tanış etməyi isə bu sətirlərin müəllifinə həvalə edib. Və mən də böyük qürur və şərəf hissi ilə bunu edirəm.

Yazılara və onların oxunuşlarına keçməmişdən öncə sevgidəyər oxucularımıza sözügedən daşlar barədə ümumi məlumat verməyi daha doğru hesab edirəm. İlk öncə qeyd edim ki, onların hamısı çay daşıdır, daha dəqiq desək, çay daşından çox kobud şəkildə yonulmuş barelyef tipli qabartma (biri heykəlcik formasında) fiqurlardan ibarətdir. Ümumi sayları 6 ədəddir.

Əksəriyyəti qadın formasında olan fiqurların bir qismi Eneolit dövrünün (e.ə. Vl-V minilliklər) Ana tanrıça heykəlciklərini xatırlatsa da, həmin dövrə aid heykəlciklər əsasən gildən düzəldildiyindən, içlərində çay daşından qayrılmış fiqurlara rast gəlinmədiyindən Zaqatala daşlarının və təbii ki, həm də yazıların Tunc dövrünə (e.ə. lV-lll minilliklər) aid ola biləcəyini düşünürük.

Daşlardan birinin nəyi ifadə etdiyini müəyyənləşdirmək çox çətindir. Onun nəyə xidmət etdiyi də naməlumdur. Bütün bunları müəyyən etməyi gələcək tədqiqatçıların öhdəsinə buraxaraq, qeyd etməliyəm ki, bu sahədə onlara daşın üzərindəki heroqliflər (tamğalar) yardımçı ola bilər.

Fiqurlardan heykəlcik formasında olan birisi doğmaqda olan qadını xatırladır. Şübhəsiz ki, bu heykəlcik doğum və bərəkət tanrıçasını ifadə edir. Eyni sözləri əlində körpə tutmuş qadın (tanrıça) barelyefi barədə də söyləmək olar . Haqqında danışmaq istədiyimiz yazılardan biri məhz həmin daşın üzərində cızılmışdır. Yeri gəlmişkən bildirmək lazımdır ki, Türkmənistandan tapılan və Tunc dövrünə aid edilən təsvirlərdə də əlində körpə tutmuş tanrıça təsvirlərinə sıx-sıx rast gəlinir. Arxeoloq Sarianidi həmin təsvirləri bir neçə min il sonra xristianlar arasında yayğınlaşan Həzrət Məryəmlə körpə Həzrət İsanın (ə) birgə ikonalarının prototipi saymaqdadır.

Maraq doğuran qadın barelyeflərindən biri büst şəklində təsvir edilib və ola bilsin ki, estetik mahiyyət daşıyıb . Qadının boğaz nahiyəsində bir tamğa cızılıb. Amma cızılma texnikasına görə barelyefin yonulduğu dövrdən çox-çox sonralar cızılana bənzəyir. Digər maraqlı barelyefik tipli təsvir isə döşündən ətrafa süd çilənən qadın təsviridir. Bu təsvir funksional baxımdan Quba ərazisində yerləşən, xalq arasında “Pir Bənövşə nənə” adı ilə tanınan mağara-pirlə eyni mifoloji-semantik cərgədə durmaqdadır. İçərisində qadın döşlərini xatırladan və içindən su damcıları damcılayan qaya parcalarının bulunduğu sözügedən bu pirə, Mirəli Seyidovun yazdığına görə, doğmayan qadınlar övlad istəyi ilə gələrmişlər.

İşin ən maraqlı tərəfi isə budur ki, eyni təsvirin paralelinə Hindistandan tapılmış başqa bir təsvirdə də rast gəlinməkdədir və çox güman ki, eyni inancı uzaq Hindistana Azərbaycandan saklar aparmışlar.

Yuxarı hissəsində günəş və keçinin birgə təsviri olan və çox güman ki, müəyyən bir zamanı (məsələn, martın 21-ni) ifadə edən bu təsvirin altında haqqında danışmaq istədiyimiz ikinci runik yazı yerləşməkdədir.

Öncə Mənsur Rəhbərinin oxumuş olduğu bu yazıdan başlayaq. Yazı üç runik işarə və ideoqram mahiyyəti daşıyan bir piktoqramdan ibarətdir. Bütün əski türk yazıları kimi bu yazıda sağdan sola oxunur. Sağdan birinci işarə Orxon-Yenisey yazılarından tanıdığımız işarədir ki, “nq” qarışıq (sonor “n”) səsini ifadə etməkdədir. İkinci yerdə gələn, insan təsviri formasında olan heroqlifi cənab Rəhbəri “ər” (insan, adam, kişi) kimi oxumaqda, fəqət bu halda onun ideoqrafik işarə kimi çıxış etdiyini və özündən əvvəlki işarə (nq) ilə birlikdə “ünqür” (mağara) kimi oxunmalı olduğunu bildirməkdədir. Sonrakı, 3-cü və 4-cü işarələr isə müqabil olaraq “nt” və “ş” səslərini ifadə edir və birlikdə “antaş”// “anı taşı” (xatirə daşı) və ya “and daşı” kimi oxunur.

Mənsur bəyin fikrincə, daşların tapıldığı mağara qədim insanların tapınaq yeri olub və sözügedən daşda yazılanlar yaz fəslində, ehtimalən oğlaq ayında (oğlaq və günəş) keçirilən hansısa ibadət xarakterli mərasimə işarə edir.

Üzərində yazı olan digər daşa gəlincə isə, orada dörd runik işarə yer almaqdadır. Onlardan sağdan sola birincisi Orxon-Yenisey abidələrində çox halda fonoqram kimi çıxış edən və “b” səsini verən, Tonyuquq abidəsində isə bir yerdə ideoqram kimi çıxış edərək “baş” // ”bas” sözünü (baş, kəllə) bildirən runik işarənin İdil-Ural runik yazılarında rastlanan variantıdır və hazırki vəziyyətdə “bas” kimi oxunur. “T” səsini verən və sözügedən yazıda ikinci yerdə duran işarə ilə birlikdə “basot” (şəfqətverici, köməkçi, yardımçı) sözünü əmələ gətirir. “Ç” səsini verən və mətndə göstərilməyən saitlərlə birlikdə “açı” (ana) kimi oxunan 3-cü işarəni də əlavə etdikdə, “şəfqətverici ana” alınır ki, bu da qucağında körpə tutan ana tanrıça fiqurunu tam izah edir. Sonuncu, “ş” səsini verən işarə isə, Mənsur Rəhbərinin fikrincə, əzizləyicilik ifadə edən şəkilçi kimi (ana-ş, ata-ş və s.) çıxış etməkdədir.

Fikrimcə, bu oxunuşu tam mükəmməl hesab etmək olar.

Olaylar.- 2012.- 15-18 iyun.- S.13.