Azərbaycan və dünya azərbaycanlıları

XX əsrin sonlarında Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyi qazandıqdan və beynəlxalq hüququn subyekti olduqdan sonra xalqımızın ictimai-siyasi, milli-mənəvi və mədəni həyatında keyfiyyətcə yeni bir tarixi mərhələ başlanmışdır. Zaman-zaman milli müstəqilliyindən zorla məhrum edilən xalqımız bu gün öz taleyinin sahibi olmuşdur. Eyni zamanda tarixin faciəli gedişatı nəticəsində illərdən bəri parçalanmış, bütün dünyaya səpələnmiş azərbaycanlıların milli dəyərlərə əsaslanaraq birləşməsinə imkan yaranmışdır.

Azərbaycanlıların mühacirət tarixi əsasən XIX əsrin ilk onilliklərindən başlayır. Qafqazda çar Rusiyasının antimüsəlman və antitürk siyasəti regionda azərbaycanlı əhalisinin üstün mövqeyinin zəifləməsinə yönəlmiş və 1905-1906, 1918-ci illərdə ermənilər tərəfindən həyata keçirilən qanlı azərbaycanlı qırğınları belə məkrli strateji niyyətlərlə törədilmişdir. 1920-ci ildə ilk müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra mühacirətin növbəti mərhələsi başlanmışdır.

Otuzuncu illər və İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı illərin mühacirəti qanlı repressiyalar, siyasi təqib, qətlərlə bağlı olmuş və məcburi xarakter daşımışdır. SSRİ imperiyası dağıldıqdan və Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonrakı dövrdə respublikamızdan köçərək xarici ölkələrdə məskunlaşanlar əsasən daha firavan və rahat həyat ardınca gedənlər olmuşlar.

Dediklərimiz əsasən Şimali Azərbaycandan mühacirətin ayrı-ayrı mərhələlərini əhatə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, təxminən otuz milyon azərbaycanlı əhalinin tarixən yaşadığı Cənubi Azərbaycandan son onilliklərdə mühacirət edənlərin sayı şimaldan gedənlərin sayından qat-qat çoxdur və onlar İranın şah istibdadından baş götürüb qürbət ellərə tapınanlardır.

Azərbaycan diasporu

Bu gün təxmini hesablamalara görə, dünyanın, Azərbaycan da daxil olmaqla, 70-dək ölkəsində 45 milyona qədər azərbaycanlı yaşayır və milyonlarla soydaşımız öz Vətənindən, tarixi-etnik torpaqlarından kənarda mühacir həyatı yaşamaqdadır. Yalnız Türkiyədə özü və ya soykökü Qərbi Azərbaycanın İrəvan şəhərindən, Zəngəzurdan, Göyçədən olan milyonlarla soydaşlarımız var və onlar XIX əsrin sonlarından başlamış amansız daşnak irticaları nəticəsində qardaş ölkəyə pənah gətirmişlər. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi qazanması Azərbaycan diasporunun həyatına mühüm canlanma gətirdi. Baş verən qlobal hadisələr, Qarabağ münaqişəsi, əsassız torpaq iddiaları planının hərəkətə gətirilməsi, 1990-cı ilin yanvarın 20-də Bakıda, 1992-ci il fevralın 26-da Xocalıda törədilmiş qırğınlar, torpaqlarımızın 20 faizinin erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunması, bir milyon qardaş-bacılarımızın doğma yurdlarından didərgin düşməsi və sairə xaricdəki həmvətənlərimizin ictimai fəallığının artmasına təkan verdi.

Soydaşlarımızın bir qismi yeni tarixi vəziyyətə müvafiq olaraq milli-mədəni yöndə təşkilatlanmağa başladılar və hazırda azərbaycanlıların dünyanın 30-dan çox ölkəsində 150-dən artıq ictimai, milli-mədəni cəmiyyət və təşkilatları fəaliyyət göstərir. Bu prosesin daha da genişlənməsinə şəxsi iddiaların milli mənafedən üstün tutulması, milli-siyasi fəallığın zəifliyi və iqtisadi maraqlara meylliyinin güclülüyü, regionçuluq amilləri və icmalar, təşkilatlar arasında əlaqələrin zəifliyi amilləri ciddi maneçilik törədir. Bütün bu hallara baxmayaraq, mühacirət həyatı keçirən azərbaycanlıların milli özgürlüyünün saxlanılması, dil və mədəniyyətlərinin inkişafı, insan-vətəndaş hüquqlarının qorunması, müstəqil dövlətimiz ətrafında daha sıx mənəvi birliyinin təmin edilməsi hər bir soydaşımızın başlıca vəzifəsidir.

Dünya azərbaycanlıları və müstəqil Azərbaycan Dünya azərbaycanlılarının təşkilatlanması, müstəqil Azərbaycan Respublikası ilə siyasi, iqtisadi, mədəni və mənəvi əlaqələrin inkişaf etdirilməsi son dərəcə önəmli məsələlərdəndir. Azərbaycanda 31 dekabr - Dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi gününün bayram kimi qeyd olunması ümumi milli diasporun formalaşmasında, Azərbaycan lobbisinin inkişafında başlıca məqamlardan biri olmuşdur.

Bu günün tarixi Naxçıvan MR Ali Məclisinin "Dünya azərbaycanlılarının həmrəylik və birlik günü haqqında" 1991-ci il 16 dekabr tarixli qərarı və bilavasitə bu işlərin təşəbbüskarı və həmin tarixi qərara imza atmış şəxs - Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Bəlkə də məhz bu hal xaricdə yaşayan soydaşlarımız tərəfindən Heydər Əliyevin Azərbaycanda hakimiyyətə gəldikdən sonra gördüyü işlərə diqqəti artırmış, Azərbaycan dövlətinin varlığına və gələcəyinə inam və ümidlər yaratmış, onların tarixi Vətənlə əlaqələrinin genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Azərbaycanlı əhali Azərbaycan Respublikası Cənubi Qafqazın şərq hissəsində, Xəzər dənizinin sahilində yerləşir və sahəsi 86,6 min kv. km-dir. 2001-ci ilin əvvəlində Azərbaycan Respublikasının əhalisi 8 milyon 81 min nəfər, o cümlədən 4 milyon 107 min nəfər və ya 51 faizini şəhər və 3 milyon 974 min nəfər və ya 49 faizini kənd sakinləri təşkil etmişdir.

Ölkə əhalisinin cins-yaş tərkibi aşağıdakı kimi səciyyələndirilir: 3 milyon 954 min nəfər və ya 49 faizi kişilər və 4 milyon 127 min nəfər və ya 51 faizi - qadınlardır; 15 yaşadək (0-14 yaşlı) bütün əhalinin xüsusi çəkisi (kişilər arasında 32%, qadınlar arasında isə 28%) 30 faiz, 65 yaşdan yuxarı əhalinin xüsusi çəkisi isə (kişilər arasında 5%, qadınlar arasında isə 7%) 6% təşkil etmişdir. Bu gün Azərbaycan əhalisinin artımı əhalinin təbii artımı hesabına baş verir.

Son 5 il ərzində ölkədə hər il orta hesabla 125 min körpə və ya hər gün təxminən 340 onun yeni kiçik vətəndaşı dünyaya gəlir. 2002-ci ildə ölkədə doğum əhalinin hər 1000 nəfərinə hesabı ilə 15 nəfər təşkil etmişdir. Azərbaycanda ölümün səviyyəsi uzun illər ərzində nisbətən aşağı və sabit olması ilə səciyyələnir. Lakin çoxsaylı insan tələfatına səbəb olmuş Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində 1992-94-cü illərdə ölüm səviyyəsinin göstəricisi xeyli artmışdır. Sonrakı illərdə, Azərbaycan və Ermənistan arasında atəşkəs rejimi tətbiq edildikdən sonra ölümün səviyyəsi azalmış və keçən il onun səviyyəsi əhalinin hər 1000 nəfərinə hesabı ilə 6 nəfər təşkil etmişdir. Ölümün səviyyəsi gözlənilən ömür uzunluğu göstəricisində də öz əksini tapır. Ötən ildə bu göstərici 72 yaş, o cümlədən kişilər üçün - 69 yaş, qadınlar üçün isə - 75 yaş təşkil etmişdir. Son illər körpə ölümünün səviyyəsinin də azalması müşahidə olunur. Ötən ildə 1 yaşadək 1,5 min uşaq (0,8 min oğlan, 0,7 min qız) və ya doğulmuş hər 1000 nəfərə hesabı ilə 13-ü ölmüşdür. 2000-ci ildə doğuşdan sonrakı dövrün, doğuşun və hamiləliyin ağırlaşması nəticəsində 44 qadın ölmüşdür, yəni doğulanların 100 min nəfərinə hesabı ilə ana ölümü göstəricisi 38 olmuşdur. Hazırda orta hesabla bir qadına bütün ömrü boyu təxminən iki doğulmuş uşaq düşür. Əgər 10 il əvvəl üç və ya daha çox doğulmuş uşaqların xüsusi çəkisi 31% təşkil edirdisə, indi bu göstərici cəmi 25%-dir. Doğumun səviyyəsinə nikah da əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Respublikada orta hesabla təxminən 57 min nikah bağlanır və 8 min nikah pozulur. Əhalinin son siyahıya alınmasının məlumatlarına görə, 16 və yuxarı yaşda təxminən 1 milyon 746 min və ya 43% qadın nikahda olmuşdur. Fertil (nəsilvermə qabiliyyətinə malik) yaşda olan qadınların sayı 2 milyon 311 min nəfərdir.

Respublikada əhalinin artmasına mane olan amillərdən biri də əhalinin emiqrasiyasıdır. 2000-ci il ərzində Respublikadan 10,0 min nəfər getmiş, 4,4 min nəfər isə Respublikaya gəlmişdir.

Ölkənin milli tərkibi, əhalinin son siyahıya alınmasının nəticələrinə əsasən, aşağıdakı məlumatlarla xarakterizə olunur: azərbaycanlılar - 90,6%, ləzgilər - 2,2%, ruslar - 1,8%, ermənilər - 1,5%, talışlar - 1,0% , avarlar - 0,6%, tüklər - 0,5%, tatarlar - 0,4%, ukraynalılar - 0,4%, saxurlar - 0,2%, gürcülər - 0,2%, tatlar -0,13%, yəhudilər - 0,1%, udinlər - 0,05% və digər millətlər - 0,12%. Talışlar digər etnik qruplardan fərqli olaraq, uzun müddətdir ki, bu ərazidə yaşayırlar.

Öz millətinin dilində sərbəst danışa bilən əhalinin bütövlükdə ölkə üzrə xüsusi çəkisi 99,2 faiz olmuşdur. Azərbaycanlılar arasında bu göstərici 99,8 faiz təşkil etmişdir.

2000-ci ilin 4 rübü üçün ev təsərrüfatlarının seçmə müayinəsinin məlumatlarına görə ailələrin 26,3 faizində ailə başçısı qadın olmuşdur.

* * *

1998-ci ildə baş vermiş hadisələr də Azərbaycanın demoqrafik vəziyyətinə xeyli təsir göstərmişdir. Erməni təcavüzü, Azərbaycana çoxsaylı insan tələfatı ilə yanaşı, yarıdan çox qocalardan və uşaqlardan ibarət olan 1 milyon qaçqın və məcburi köçkün gətirmişdir ki, onların da xeyli hissəsi çadırlarda və yaşayış üçün yararlı olmayan yerlərdə yaşayır.

* * *

1813 və 1828-ci illərdə Rusiya və İran arasında bağlanmış Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrinə əsasən Azərbaycanın şimal hissəsi Rusiyanın, cənub hissəsi isə İranın tərkibinə daxil edildi. Hal-hazırda İran azərbaycanlılarının sayı Azərbaycan Respublikasında yaşayan azərbaycanlılardan çoxdur. Sovet imperiyası Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI 10 dövründə sərhədi keçib öz qohumları ilə görüşmək qeyri-mümkün idi. YUNESKO-nun məlumatına görə dünyada hazırda 40 milyondan çox azərbaycanlı yaşayır. Dünyada yaşayan azərbaycanlıların sayı təxminən aşağıdakı kimidir:

İranda 30 milyon

Türkiyədə 3 milyon

Rusiyada 2 milyon

ABŞ-da 1 milyon

Ukraynada 1 milyon

İraqda 700 min

Gürcüstanda 500 min

Əfqanıstanda 430 min

Hindistanda və Pakistanda 350 min

İsveç, Norveç, Danimarka və Şotlandiyada 300 min

Almaniyada 300 min

Kanadada 174 min

Fransada 170 min

Suriyada 50 min

Səudiyyə Ərəbistanında 40 min

İsveçrədə 40 min

Yəməndə 19 min

Yaponiyada 10 min

Avstraliyada 8 min

Maltada 2,5 min

Yuxarıda göstərilənlərdən əlavə digər hesablamalar da aparılıb və hesablamaların birində göstərilir ki, hazırda dünyada 50 milyondan çox azərbaycanlı yaşayır.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

Olaylar.- 2012.- 8-9 mart.- S.10.