Azərbaycan Diasporu: tarixi və inkişaf mərhələləri

Azərbaycan diasporu hazırda gündəmdə olan prioritet mövzulardan biridir. Diyar-diyar dünyanın müxtəlif dövlətlərinə səpələnmiş Azərbaycan diasporunun təşəkkül tarixi, inkişaf yolu, formalaşması və müasir durumu və onların öyrənilməsi günümüzün ən vacib problemlərindən biri olaraq qalmaqdadır.

Son zamanlar isə diaspor mövzusunun elmi-tədqiqat sahəsində araşdırılmasına geniş yer verilməsi sevindirici haldır. Bu sahədə əldə olunacaq bütün nəticələr Azərbaycan diasporunun hərtərəfli inkişafını və fəaliyyətini daha səmərəli və effektli edəcək. Azərbaycan diasporu hazırda gündəmdə olan prioritet mövzulardan biridir. Diyar-diyar dünyanın müxtəlif dövlətlərinə səpələnmiş Azərbaycan diasporunun təşəkkül tarixi, inkişaf yolu, formalaşması və müasir durumu və onların öyrənilməsi günümüzün ən vacib problemlərindən biri olaraq qalmaqdadır. Günaz.tv-nin araşdırmasına görə, son zamanlar isə diaspor mövzusunun elmi-tədqiqat sahəsində araşdırılmasına geniş yer verilməsi sevindirici haldır. Bu sahədə əldə olunacaq bütün nəticələr Azərbaycan diasporunun hərtərəfli inkişafını və fəaliyyətini daha səmərəli və effektli edəcək. Diasporumuzu tədqiq etməyə başlayan zaman ilk növbə olaraq şifahi və yazılı xalq ədəbiyyatımızı öyrənmək vacibdir. Azərbaycan folklorunda qürbət mövzusu bu gün də mühüm yer tutmaqdadır. Bu da öz növbəsində Azərbaycan diasporunun qədimliyindən xəbər verir. Azərbaycan ilk insanların yaşayış məskənlərindəndir. Respublikamızın ərazisində yerləşən Qobustan, Azıx mağarası və digər qədim yerlər bunun əyani sübutudur. Yurdumuzun qədim sakinləri olan türklər isə öz növbəsində xalqların tarixi inkişaf səviyyəsilə sıx əlaqəli olan mühacirət prosesinin fəal iştirakçısı olublar. Qədim dövrlərdə Azərbaycan türklərinin yayılma, səpələnmə coğrafiyasına Avropa, Asiya, Afrika qitələri ilə yanaşı, Amerika qitəsi də daxil idi. Elmi-tarixi əsaslara söykənərək umumiyyətlə, türklərin bir çox xalqların formalaşmasında və inkişafında mühüm rol oynadıqlarını əminliklə söyləmək olar. Türklərin Skandinaviya, Mərakeş, Mavritaniya və bir sıra Asiya, Avropa və Afrika xalqları ilə paralel olaraq Amerika qitəsinin qədim sakinləri olan ink, astek, mohavak tayfalarının adət-ənənə, söz, mədəniyyət oxşarlıqları bu gün də qalmaqla, müəyyən etnik uyğunluğu var. Birləşmiş Ştatlar, Meksika, Kuba, Peru və digər Amerika ölkələrində tapılan qədim daş kitabələr, abidələr, əşyalar və əlyazmalarla Azərbaycan ərazisindən tapılmış abidə və əşyaların oxşarlığı bir çox qaranlıq məsələlərə işıq gətirir. Təxminən 2040 il bundan qabaq Roma tarixçisi Hay Sallyusti Kripsin qələmə aldığı "Yuqurta müharibəsi" əsərini, B.Lukinin "Kuba xalq poeziyası, mədəniyyətinin qaynaqları", kitabını, görkəmli Norveçli səyyah - alim Tur Heyerdalın tədqiqatlarını, Amerika hindularının nümayəndəsi Cek Raşinqin Bakıya göndərdiyi məktubu, əsrin əvvəllərində Əlibəy Hüseynzadənin "Həyat" qəzetində dərc olunmuş "Xristofor Kolumb, yoxsa türklər" məqaləsini, Danil Andreyevin "Dünyanın mərkəzi" kitabını və s. mənbələri nəzərə alaraq türklərin yayılma coğrafiyasının daha geniş masştablı, diasporunun tarixinin qədim dövrlərə təsadüf etdiyini qətiyyətlə bildirmək olar. Xüsusilə məşhur Tur Heyerdalın tədqiqat işləri olduqca maraq doğurur. Alimin 1981-ci ildən başlayaraq Qobustan qayaüstü rəsmlərini tədqiq etdikdən sonra verdiyi açıqlamalar beynəlxalq ictimaiyyətdə sensasiya yaratmışdır. Tur Heyerdal skandinov xalqlarının, xüsusilə norveçlilərin ulu babaları olan Aser Odin-Odinsanın azərbaycanlı olduğunu elmi əsaslarla sübut etmişdir. Hər-halda İsveçdə Avesta adlı şəhərin, İngiltərə və İrlandiya arasında Azer adlı adamın olması heç də təsadüfi deyil. Zamanla Şərq və Qərb dövlətlərinə mühacirət edən həmvətənlərimiz məskunlaşdıqları ölkələrdə yerli əhali tərəfindən assimlasiya olunmalarına baxmayaraq onlar dünyanın elm, mədəniyyət və memarlıq tarixinə əvəzolunmaz qiymətli töhfələr vermişlər. Qədim və orta əsrlər dövrünün Azərbaycan diasporunun görkəmli nümayəndələrindən; e.ə.539-cu ildə Yunanıstanda dərs deyən və dünyanın 7 məşhur filosofu arasında adı çəkilən Anaxarisin, VII əsrin sonu VIII əsrin əvvəllərində Ərəb Xilafətində yaşayıb-yaratmış İsmayıl ibn Yəsarın, Musa Şahəvatın, XI əsrdə Misirdə tanınmış sərkərdə Bədr Əl - Cəmalinin, XI əsrin görkəmli alimi Xətib Təbrizinin, Səmərqənddə XIV əsrdə yaşamış memar Məhəmməd Yusif Təbrizinin, XIII əsrdə Hindistanda məskunlaşmış memar Şəmsəddin Təbrizinin, Bosniyada yaşamış memar Əsir Əlinin, XVII əsrdə Avropada məşhur olmuş Don Juan - Oruc bəy Bayatın, Don Fillip - Əliqulu bəyin, Don Dieqo - Bünyad bəyin və digərlərinin adını çəkmək olar. XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində regionda baş verən sosial - siyasi hadisələr Azərbaycan diasporunun tərkibində və fəaliyyətində ciddi dəyişiklik yaratmasına səbəb oldu. 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsinin imzalanması Azərbaycanı bir dövlət, azərbaycanlıları isə bir xalq kimi iki hissəyə parçaladı. Azərbaycanın şimal hissəsinin Rusiya imperiyası, cənub hissəsinin İran tabeçiliyinə keçməsi Şimal və Cənubi Azərbaycan anlayışlarının yaranmasını qaçılmaz etdi. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində baş verən tarixi-siyasi hadisələrin gedişatında Azərbaycandan kənarda qalmadı. Neft və digər faydalı qazıntıları, təbii sərvətləri iri dövlətlərin maraqlarını cəlb etdi. Bu dövlətlərin Azərbaycanla əlaqələri gücləndikcə, azərbaycanlıların həmin dövlətlərə mühacirəti üçün imkanlar yaratdı. Rusiya, Fransa, Böyük Britaniya, İsveç, Polşa, Türkiyə, Misir, İtaliya, Avstriya, Almaniya, Amerika o zaman azərbaycanlıların çoxsaylı köçdükləri dövlətlər idi. İqtisadi və siyasi səbəblərlə bağlı olan mühacirət nəticəsində həmvətənlərimizin bir qismi assimlasiya olunmalarına baxmayaraq digər hissəsi Azərbaycan diasporunu adları çəkilən dövlətlərdə formalaşdıra bildilər. Adları çəkilən dövlətlərdə təhsil alan, işləyən azərbaycanlıların çox hissəsinin geri qayıtmaması səbəbilə diasporumuzun sosial tərkibi də dəyişdi. 1905-ci ildən isə başlanan siyasi mühacirət nəticəsində Azərbaycan diasporu siyasi xarakter almaqla, təşkilatı, strukturu yarandı. XX əsrin 20-ci illərində dünyanın siyasi xəritəsində Sovetlər Birliyinin meydana çıxması bolşevik işğalının qurbanlarından biri olan Azərbaycandan kütləvi mühacirat prosesinin baş verməsinə səbəb oldu. Yeni hökumətlə siyasi baxış fərqləri alan azərbaycanlılar yaxın və uzaq regionlara səpələnərək artıq bu dövlətlərdə formalaşmış Azərbaycan diasporunun ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrildilər. Yeni mühacirlər hesabına Azərbaycan diasporunun fəaliyyətində ciddi dəyişikliklər baş verdi. İşğal altında olan Azərbaycanın azad olunması üçün Avropadakı Azərbaycan diasporu fəallıq göstərməyə başladı. Müxtəlif səpgili dərnəklər, cəmiyyətlər, birliklər yarandı, mətbuat təsis olundu. Vətəndə gedən prosesləri izləməklə müəyyən mənada bu proseslərə təsir göstərməyə çalışmışlar. Baş verən hadisələr fonunda Azərbaycanın siyasi mühacirəti milli-ictimai hadisə səviyyəsinə çevrildi. Bolşevik üsul-idarəsinin tezliklə devriləcəyinə ümid edən Azərbaycan diasporu fəal siyasi proseslərə qoşuldu. Azərbaycanın bolşevik işğalından azad edilməsi istiqamətində fəaliyyətini gücləndirən Azərbaycan diasporu Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərliyilə sülh heyəti, Avropada olan Azərbaycanın rəsmi nümayəndəliyi beynəlxalq ictimaiyyətdən Rusiyaya təzyiq göstərilməsini tələb etməyə başladılar. 1920-ci il San-Remo konfransı, 1922-ci il London və Genuya konfransları, 1923-cü il Lozanna konfransında iştirak edən azərbaycanlılar Azərbaycanın milli mənafeyini müdafiə etmişlər. Avropada, xüsusilə Türkiyədə aktiv siyasi işlə məşğul olan Azərbaycan diasporunun əsas silahı mətbuat idi. 1923-cü ildə nəşr edilən "Yeni Qafqasiya" - qəzetilə başlanan Azərbaycan diasporu mətbuatı bu gün də şərəfli bir yol keçməkdədir. Avropa dövlətlərində Azərbaycan diasporunun aktiv fəaliyyətinə baxmayaraq, burada olan azərbaycanlıları birləşdirici mexanizmin olmaması, sosial silklər arasında olan anlaşılmazlıqlar və digər səbəblər görülən işlərin ciddi bir nəticəsini göstərmədi. Və zamanla Azərbaycan diasporunun nümayəndələri müxtəlif dövlətlərə səpələndilər. II Dünya müharibəsi illərində də Azərbaycan diasporunun fəaliyyəti diqqətəlayiq idi. Alman ordusunun tərkibində 804 və 805 saylı legioner dəstənin üzvləri hərbi əsirlər olan Azərbaycan əsgərlərilə yanaşı, Azərbaycan diasporunun nümayəndələri də daxil idi. Sovetlər Birliyi uduzduqdan sonra Azərbaycanın müstəqillik əldə edəcəyinə ümid edən azərbaycanlılar cəsarətlə döyüşlərdə iştirak edirdilər. Lakin müharibənin gözlənilən nəticənin əksinə bitməsi Azərbaycan legionerlərinin Vətənə dönmək şanslarını tamamilə itirdi. Onlar Almaniya ilə əməkdaşlıq etmiş şəxslərə Sovet rejiminin nə münasibətlər gətirdiyini bildiklərindən geri qayıtmayaraq Avropa və Amerika ölkələrində məskunlaşdılar. Nizamsız və pərakəndə halında Qərb dövlətlərinə səpələnən azərbaycanlıların çox hissəsi müəyyən səbəblər ucbatından qapalı və gizli bir həyat yaşamağa məcbur olmuşlar. Ancaq bu qapalılığa baxmayaraq milli kimlikləri və Azərbaycan adət-ənənələrini qoruyub saxlamış olan bu şəxslər diaspor fəaliyyətində passivlik göstərmişlər. 1980-ci illərin sonundan etibarən Sovetlər Birliyinin zəifləməsi, aparılan Yenidənqurma siyasəti Azərbaycan diasporunun Vətənlə əlaqələr qurması üçün geniş imkanlar yaratdı. Azərbaycanda yaradılan "Vətən", "Yurd", "Yurddaş", "Soydaş" kimi qurumlar və mətbuat orqanları qismən və dövlət səviyyəsində olmasa da elmi, mədəni, ədəbi araşdırmalar hüdudunda işlər görmüşlər.1990-cı ildə Türk dünyası Araşdırmalar Vəqfinin təşəbbüsü ilə kayseridə birinci Millətlərarası Böyük Azərbaycan Konqresi keçirildi. Həmin il İstanbulda millətcə azərbaycanlı olan Nihat Çətinqayanın təşəbbüsü ilə Azərbaycan - Türk Mədəniyyəti Cəmiyyətlərinin I Qurultayı Azərbaycan diasporunun fəaliyyətində müsbət dəyişikliklər göstərdi.1991-ci il 18 oktyabrda Azərbaycan dövlət müstəqilliyi elan edildi. Bu tarixdən etibarən Azərbaycan diasporu ilə müstəqil Azərbaycan Respublikası arasında münasibətlər normallaşmağa başladı. Naxçıvan Muxtar Respublikasında rəhbər vəzifəsində çalışan zaman möhtərəm Heydər Əliyev Cənablarının hər il dekabrın 31-i Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü kimi keçirilməsi qərarı 16 dekabr 1991-ci ildə Naxçıvan Ali Məclisi tərəfindən təsdiqləndi. Mühüm tarixi əhəmiyyətə malik olan sənədi həmin il dekabrın 25-də Azərbaycan Respublikasının Ali Sovetinin Milli Şurası da qəbul etdi. Cənab Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasətinin nəticəsi olan tarixi sənədin Azərbaycan diasporu tərəfindən rəğbətlə qarşılanması hər il dekabrın 31-nin böyük təntənə və bayramla qeyd olunmasında görmək olar. 1993-cü ildən isə Azərbaycan diasporuna dövlət səviyyəsində böyük diqqət verilməyə başladı. Ölkə başçısı, cənab Heydər Əliyevin bu istiqamətdə başladığı iş elə ilk günlərdən öz müsbət nəticələrini verdi. Cənab prezidentin xarici dövlətlərə etdiyi səfərlər zamanı Azərbaycan diasporu qarşısında konkret məqsəd və vəzifələr qoyuldu. Xaricdəki azərbaycanlıların formalaşmasını, təşkilatlanmasını və lobbiçilik etməsinin zəruriliyini bildirən cənab Heydər Əliyevin Azərbaycan diasporu ilə ciddi məşğul olduğunu göstərmişdir. Hörmətli prezidentin 23 may 2001-ci ildə "Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayının keçirilməsi haqqında" 724 saylı sərəncamı Azərbaycan dövlətinin qarşısında diasporun mühüm amil olduğunu göstərən bariz nümunədir. 9-10 noyabr 2001-ci ildə Bakı şəhərində Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayının keçirilməsi Azərbaycan tarixinin ən önəmli hadisələrindən biridir. I Qurultay Azərbaycan diasporunu keyfiyyətcə yeni mərhələyə çıxartdı. Qurultayda Azərbaycan diasporu - Azərbaycan Respublikası Əlaqələri, dünya azərbaycanlıları və onların həmrəyliyi, həmvətənlərimizin qüvvəsini və diqqətinin Azərbaycana yönəlməsi kimi vacib problemlərin həm nəzəri, həm də əməli tərəflərilə bağlı bir çox məsələlər həll edildi. Qurultay dövlət başçısının dünya azərbaycanlılarının birləşdirmək ideyasının reallığa çevrilməsi üçün əsl mərhələ olmuşdur. Qurultayda milli birliyimiz, həmyerliyimiz, xaricdə yaşayan həmvətənlərimizin diaspor şəklində formalaşması, təşkilatlanması və azərbaycançılıq ideyalarını geniş masştabda müdafiə etmələri üçün strateji proqram müəyyən edildi. Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayının mühüm nəticələrindən birində Dünya Azərbaycanlılarının Əlaqələndirmə Şurasının yaradılması oldu ki, qurumun səlahiyyətlərinə dünya azərbaycanlılarının təşkilatlanması və milli-mənəvi dəyərlərin qorunub saxlanılması daxildir. Dünya Azərbaycanlılarının II Qurultayının 2005-ci ilin mart ayının 16-da keçirilməsi də Azərbaycan dövlətinin diaspora olan qayğısının bariz göstəricisidir. Cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında keçirilən II Qurultayın əsas məqsədi Azəri-Türk diaspor birliyinin yaradılması, lobbiçilik fəaliyyəti, azərbaycançılıq ideologiyasının təbliği və ən əsası isə dövlət-diaspor münasibətlərinin daha da güclənməsi idi və bütün deyilən işlərə və nəticələrə 16 mart tarixində bir araya yığışan soydaşlarımız imza atdılar. Bu istiqamətdə aparılan işlərin məntiqi davamı olaraq Azərbaycan Respublikasının prezidentinin 2002-ci il 5 iyun tarixli 730 saylı fərmanına uyğun olaraq Xaricdə Yaşayan Azərbaycanlılarla İş Üzrə Dövlət Komitəsi yaradıldı. Komponent bir dövlət qurumu olan Komitə yarandığı gündən etibarən aktiv fəaliyyət göstərməkdədir. Dövlət Komitəsi eyni ölkədə fəaliyyət göstərən Azərbaycan diaspor təşkilatları arasında olan ziddiyyət və fikir ayrılıqlarının aradan qaldırılması istiqamətində bir sıra mühüm addımlar atdı. Xaricdəki diaspor təşkilatları konqres, federasiya və konfederasiya halında birləşməsi prosesini sürətləndirən Dövlət Komitəsi azərbaycançılıq idealogiyasını təbliğ etməyə önəmli yer verir. Qarabağ problemini Azərbaycan diasporunda prioritet məsələyə çevirmək üçün Dövlət Komitəsi bir səra işlər aparır. Sevindirici haldır ki, cənab Heydər Əliyevin dünya azərbaycanlılarının milli-əxlaqi dəyərləri və tarixi vətənlərinin şərəfini qorumağı öz müqəddəs borcları hesab etməsi istiqamətində apardığı işi Dövlət Komitəsi uğurla davam etdirir. Möhtərəm Heydər Əliyev cənablarının 21 fevral 2003-cü ildə "Xaricdə Yaşayan Azərbaycanlılarla bağlı dövlət siyasəti haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununu təsdiq etməklə dövlət-diaspor münasibətlərində yeni mərhələnin bünövrəsini qoydu. "Xaricdə yaşayan azərbaycanlılarla bağlı dövlət siyasəti haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununun 9.1-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının səlahiyyətlərini Azərbaycan Respublikasının prezidentinin həyata keçirməsi dövlət başçısının diasporumuza ümdə əhəmiyyət verməsinin bariz nümunəsidir". Qanunun qəbul olunması ilə Azərbaycan Dövləti və Azərbaycan diasporu arasında olan bütün əlaqələr və fəaliyyət istiqamətləri müəyyən edildi. Bununla dövlətimiz Azərbaycan diasporu ilə olan əlaqələri nəzarətə götürdü. I Qurultay qeyd etdiyimiz bu nəticələrin əldə olunmasına səbəb oldusa 2006-cı ilin 8 fevral tarixində ölkə başçısının fərmanı ilə həmin ilin mart ayının 16-da Bakı şəhərində Dünya Azərbaycanlılarının II Qurultayının keçirilməsi işlərin daha da geniş müstəviyə çıxarılmasına şərait yaratdı. Dünya azərbaycanlılarının ll qurultayı ilk növbədə yeni dövr üçün qarşıda duran əsas vəzifələri müəyyənləşdirəcək. Çünki l qurultaydan keçən dövr ərzində diaspor quruculuğu sahəsində bir çox işlər görülüb, irəliyə doğru mühüm addımlar atılıb. İndi biz yeni vəzifələrin həyata keçirilməsinə başlamalıyıq. Azərbaycan icmaları fəaliyyət göstərdikləri ölkələrin ictimai-siyasi həyatında da fəal iştirak etməli, başqa xalqların diaspor təşkilatları ilə əlaqələrini gücləndirməlidir. Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinin diqqətinə çatdırılması indiki mərhələdə Azərbaycan üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdəndir. Bu baxımdan Azərbaycan diasporunun yeni təbliğat üsullarından istifadə etməsinə də ehtiyac var. Fikrimizcə, qurultaydan sonra bu sahədə də əsaslı dönüş yaranacaqdı

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

Olaylar.- 2012.- 10-12 mart.- S.11.