Zirvələri fəth edirik

Araşdırmalar, çətinliklər və nəticələr

Kəşf marağı

Bəşəriyyət yarandığı gündən insan övladı hər zaman onu araşdırmaq, naməlum torpaqları kəşf etmək istəyi ilə yaşayıb.

Hər kəsin içində bir araşdırmacı ruhu olsa da, hər insan bu işə cəsarət edə, istəklərinin arxasınca gedə bilmir. Dünyanı öyrənməyə çalışan minlərlə səyyah, dənizçi zaman-zaman təbiətlə amansız mübarizədə qurban olmuş, lakin bu bədbəxtliklər digərlərinin həvəsini söndürməmiş, əksinə bu istək daha da artıb. Nəticədə bu gün yaşadığımız dünyanın demək olar ki, kəşf olunmamış çox az nöqtəsi qalıb. Aparılan elmi araşdırmaların nəticəsində insan oğlu dünyanın bir çox sirrlərinə vaqif olub, materikləri, okeanları, adaları, çayları kəşf etdi. Əlçatmaz zirvələrə, çıxması mümkün olmayan buzlaqlara dırmanan insan Yer planetinin sirrlərinə yiyələndi. Düzdür, bu gün demək olar ki, kəşf olunmamış nöqtə qalmasa da, hələ də səyahətlər davam edir. Bu gün səyyahların əsas məqsədi yeni kəşflər yox, kəşf olunanları daha dərindən tədqiq etməkdir. Haqqında danışacağımız kitab da məhz belə bir araşdırmanın nəticələrindən bəhs edir. Kitab Azərbaycan Hava və Ekstremal İdman Növləri Federasiyasının növbəti naliyyətlərinə həsr olunub. Federasiyanın prezidenti, eyni zamanda Ekologiya və təbii sərvətlər naziri Hüseyn Bağırovun Vasif Babazadə ilə birgə yazdığı kitab “Cənubi Amerikanın geologiyası” adlanır. Adından da məlum olduğu kimi kitabda Cənubi Amerikaya səyahət və aparılan tədqiqat işlərindən bəhs olunur. Elmi redaktoru AMEA-nın həqiqi üzvü Akif Əlizadə, Rəyçiləri prof.Musa Məmmədov, prof.Sokrat İsayev, prof. Nazim İmamverdiyev, baş redaktoru Əli Həsənov olan kitab zəngin elmi və praktik məlumatları özündə ehtiva edir.

Mövzunun səlist Azərbaycan türkcəsində yazılması, kitabın dilinin oxunaqlı olması oxucunu kitaba daha da bağlayır. Kitabın daha bir üstün cəhəti isə, And dağlarının zirvəsinə yüksəliş zamanı əldə edilmiş elmi xarakterli zəngin məlumatların, eləcə də Azərbaycan –Cənubi Amerika Elmi Ekspedisiyasının materikdə apardığı geoloji tədqiqatların nəticələri üzərində elmi araşdırmaların nəticəsinin ilk dəfə ana dilində tərtib olunmasıdır. Bütün bu elmi naliyyət, araşdırmalar aidiyyatı sahənin mütəxəsisləri ilə yanaşı, ali məktəb tələbələri, eləcə də geniş oxucu auditoriyası üçün qiymətli mənbə rolunu oynayır. Kitab həmçinin peşəkar alim-geoloqların da süzgəcindən keçib. Kitabda ekspedisiya üzvlərinin çəkdikləri eksklyuziv fotoşəkillərdən də istifadə edilib. Geoloji materialllar ekspedisiya üzvləri –geoloq Mir Bədəl Mir Həsənli tərəfindən toplanılıb. Kitabı oxuyarkən düşünürsən ki, burada yazılanlar bəlkə də, dünyanın hər hansı bir ölkəsindəki nəşr olunmuş kitablarda da yazılıb. Bəlkə də, dünyanın müxtəlif ölkələrinin səyyahları həmin ucqar nöqtələrə gedib bu tip elmi araşdırmalar aparıblar. Elə isə, bir daha eyni mövzulara müraciət etməyə nə ehtiyac var. Lakin elə həmin anda da düşünürsən ki, niyə axı biz kimlərinsə yazdıqları oxumalı, onların doğru və yanlışlarını qəbul etməliyik. Axı bizim də tədqiqat apara biləcək alimlərimiz, geoloqlarımız var. Oxucularımızın dünya ölkələri ilə bağlı elmi araşdırmalarını məhz ana dilində oxumalarının üstünlüyü bir tərəfə, bu ekspedisiyanın daha bir önəmli cəhəti dünyanın hansısa bir ucqar nöqtəsində Azərbaycan bayrağının dalğalanmasının verdiyi qürurdur. Kitabda Cənubi Amerikanın fiziki-coğrafi şəraiti, iqlimi, geoloji quruluşu, faydalı qazıntıları, Argentinanın mineral-xammal resurları, Andlar zonasında ekoloji problemlərə diqqət çəkilib. Kitabın ən önəmli hissələrindən biri Cənubi Amerikanın ən uca zirvəsi Akonkaqua-6965 metr yüksəkliyə olan səyahətdir. XV əsrdə Ameriqo Vespuççinin kəşf etdiyi 12 dövlətin yerləşdiyi bu ərazi planetimizin ən maraqlı və möcüzələrlə dolu materiklərindən biridir. Azərbaycan Hava və Ekstremal İdman Növləri Federasiyasının Cənubi Amerikaya səfəri və And dağ silsiləsinin Akonkaqua zirvəsinə qalxaraq Azərbaycan bayrağını ora sancması hər bir Azərbaycan vətəndaşı üçün olduqca fərəhli, qürur duyulası bir hadisədir. Əlbəttə, ekstremal idmançılarımızın ilk uğurları deyil, bir neçə il əvvəl Azərbaycan Antarktida Elmi Ekspedisiyasının “buzlu materik”ə səfəri, bayrağımızı kontinentin ən yüksək zirvəsi olan Vilson dağına sancması da bir örnəkdir.

Ən yüksək sönmüş vulkan-Akonkaqua

Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, kitab Cənubi Amerikanın geologiyasına həsr olunsa da, onun ən önəmli bölməsi, Akonkaqua zirvəsinə olan səyahətdir. Akonkaqua dünyanın ən yüksək sönmüş vulkanıdır. Cənubi Amerikanın, qərb və cənub yarımkürələrinin ən yüksək nöqtəsidir. Müxtəlif dövrlərdə səyyahlar bu zirvəni fəth etmək istəsələr də bəzilərinin cəhdləri uğursuz olub. Məsələn, 1883-cü ildə alman alpinisti Raul Qusveldin ekspedisiyası Satyaqodan Volkan çayı ilə yuxarı doğru qalxıb, lakin qeyri-mükəmməl avadanlıqlar və dağa yanaşma tərzini pis bilmək onu məqsədinə çatmağa qoymur. Onun səhvini nəzərə alan ingilis Edvard Fitscerald 6 həftəlik həmlədən sonra 1897-ci yanvarın 14-də Akonkaquaya ilk insan ayağı dəydi. İlk uğurlu fəthdən 100 ildən artıq vaxt keçsə də, mövsüm ərzində 2000 -ə yaxın adam bu zirvəyə gəlir.

Çətin anlar

Qeyd edək ki, bu zirvəni fəth etmək heç də asan deyil. Bunun əsas səbəbi buranın iqlimidir. Ekspedisiya üzvlərinin nə qədər ciddi çətinliklərlə qarşılaşdığı təsəvvürünü yaratmaq üçün zirvənin iqlimi ilə tanış olaq. Akonkaqua- bu yerlərin ən yüksək nöqtəsi olduğundan, pis havanı özünə çəkir. Belə fikirlər var ki, əgər səmada bir bulud belə olsa, böyük ehtimalla Akonkaquanın zirvəsindən asılacaq. Aydın gün bir saatın ərzində tutqun, küləkli cəhənnəmə çevrilə bilər. Ən qorxulusu isə ağ küləklərdir. Heç də xoş məna ifadə etməyən bu havada dəhşətli külək müşahidə oluna fırtına qopa bilər. Hətta yay aylarında belə birdən temperatur -30 dərəcəyə enə bilər. Yüksək dağlığın yaratdığı hipoksiya, orqanizmin susuzlaşması və s. problemlər yaradır. Bundan başqa materikin əsas hissəsi ekvatorial və subekvatorial qurşaqları daxilində yerləşdiyindən dünyanın ən rütubətli materiki sayılır. Bu qeyri-müəyyən hava şəraitində araşdırma aparmaq,insandan dözüm və işə olan böyük sevgi ilə mümkün ola bilər.

Təbii ehtiyatlar

Qeyd edək ki, ekspedisiya sadəcə yüksək zirvələri fəth edib, gəzməklə işini bitirmir. Onlar həmçinin getdikləri torpaqların fiziki-coğrafi şəraiti, iqlimi, geoloji quruluşu, faydalı qazıntıları haqqında da məlumat verirlər. Kitabda And dağ sistemi maqmatik qurşağı, dağ zəncirləri, vulkanlar və s. haqqında da araşdırmalar əks olunub. Təbii ehtiyatlarla zəngin olan Cənubi Amerika ölkələri mis ehtiyatlarına görə dünyada birincidir. Bundan başqa ekzogen mənşəli metallik faydalı qazıntılar And dağlarında elə də geniş yayılmayıb. Bu həmin ərazilərin quraq və susuz olması ilə izah edilir. Uran ehtiyatlarına görə isə Argentina aparıcı ölkələr sırasına daxildir. Lakin burada dünya miqyaslı yataqlar yoxdur. Yanacaq və enerji resursları kimi isə neft, təbii qazdan istifadə edilir. Ərazidə araşdırmalar aparılsa da, bütövlükdə geoloji cəhətdən öyrənilməsi zəifdir. Sənayenin əsas problemi xammal növlərinin olmamasında yox, onların bərabər paylanmamasındadır.

Flora və faunası

Bitki örtüyünün müxtəlifliyi ilə fərqlənən materikin cənubuna doğru kol bitkiləri üstünlük təşkil edir. Akasiya, küsdüm, dəvəquşu, ağaclarının seyrək meşələri, çay sahilləri boyunca, palma ağacları düzülüb. Bəzi ərazilər əvvəllər müxtəlif dənli bitkilərlə zəngin olsa da, bu gün artıq həmin ərazilər əvvəlki görünüşünü itirib. Pampa ərazisi üçün alçaq, tikanlı, bərk kollar səciyyəvidir. Qərbə doğru hərəkət etdikcə, bərk otlar kaktuslarla növbələşir. Argentinanın isə, torpaq fondunun 12%-ni meşələr təşkil edir. İynəyarpaq, kebruço meşələri çox qiymətli olsa da, uzaq rayonlarda yerləşməsi istifadəni çətinləşdirir. Argentinanın faunası o qədər də zəngin deyil. Pampas maralı və pişiyi, magellan iti, yunlu vikunya, qunduz, susamuru, gəmiricilərlə zəngindir.

Ekoloji problemlər

Göründüyü kimi ekspedisiya demək olar ki, materikin bütün xüsusiyətlərini detalları ilə araşdırıb. Təbii ehtiyatları tədqiq etməklə işlərini bitmiş saymayıb onların istifadəsi və bu zaman yol verilən nöqsanları da müəyyən ediblər. Təbiət nə qədər möcüzələr versə də, insan oğlu daha çox istəyir və onun üçün yaradılmış bu gözəlliklərdən istifadə edə bilmir, onu məhv edir. Araşdırmalara əsasən, Andlarda meşə ehtiyatlarının istismarı sürətlə aparılır və bərpa edilmir. Bu qədər kütləvi istismarın səbəbləri- otlaqlar və kənd təsərrüfat sahələri yaratmaq, oduncağın satılması və evlərin qızdırılmasıdır. Bu zonadakı ölkələr sahil və dəniz zonalarında da ciddi problemlərlə qarşılaşırlar. Belə ki, balıqlar kütləvi şəkildə ovlanır və heç bir nəzarət də yoxdur. Ona görə də, bir sıra balıq və dəniz heyvanlarının nəslinin tükənmə ehtimalı var. Kanalizasiya və sənaye tullantıları sahil zonasının flora və faunası üçün ciddi təhlükədir. Ekspertiza qrupunun atmosferə parnik qazlarının atılmasına dair kifayət qədər düzgün məlumat əldə etməkdə bəzi çətinlikləri olub. Buna əsas səbəb statistik məlumatların ya olmaması, ya da onların tam əsaslandırılmamasıdır. Lakin aparılan araşdırmalar hava çirklənməsinin əsas səbəbinin elektrik və sənaye istehsalı üzərinə düşməsi məlumdur. Nəqliyyatdan olan çirklənmə isə bütün tullantıların 33%-ni təşkil edir. Bununla yanaşı bərpa olunan enerjidən istifadə olunması da perspektiv istiqamətlərdəndir. Sənayenin ən çox inkişaf etdiyi ərazilər neft quyuları, əridici, neft emalı zavodlarının yerləşdiyi bölgələrdir. Neft emalı zavodları xüsusən də, sulara və yeraltı mənbələrə təsir edir. Bu tullantılar suyun keyfiyyətini pisləşdirir və regionların kənd təsərrüfatına mənfi təsir edir. Ekoloji problemlər regionun fauna və flora qatına da təsir edir. Beləliklə quşların və məməlilərin 50%-i məhv olmaq təhlükəsindədir. Bəzi ölkələrdə qoruqlar olsa da onların fəaliyyəti qənaətbəxş deyil, bəzi qoruqlar isə sadəcə kağız üzərindədir, praktiki olaraq onlar heç nə qorumur.

Problemin həlli yolları

Ekspedisiya sadəcə problemləri göstərməklə işini bitirmir. Onlar həmçinin həll yollarını da araşdırır. Araşdırmada göstərilir ki, problemi dəf etmək üçün ölkələr ilk növbədə iqtisadi vəziyyətlərini yaxşılaşdırmalıdırlar. Bundan başqa sanitar vəziyyətin yaxşılaşdırılması, nəqliyyat problemləri, kasıbçılıq və işsizliyin aradan qaldırılması önəmli prioritetlərdəndir. Göründüyü kimi, azərbaycanlı ekspedisiya zamanı zirvə fəth etməklə yanaşı, materikin öyrənilməsi istiqamətində də, ciddi araşdırmalar aparıb və oxucular üçün maraqlı, önəmli məlumatlar da əks olunub. Kitabın dili və araşdırılan mövzuların rəngarəngliyi marağı daha da artırır. Ümumilikdə kitab hər bir oxucu üçün lazımlı bilgilərlə zəngindir.

Gülxar Şərif

Olaylar.- 2012.- 20 mart-2 aprel.- S.12.