Dünyanı dərketmə zərurəti

Zamansızlıq proyeksial-xətti funksiyadır. Buna görə ictimai qınaqlar zamanı əhatəsində çox vaxt diferensial hüdudlara çəkilir. Bu çəkilmə başqa sahələrdə qrafil ştrixlərlə özünü göstərir; ədəbiyyatda bu zəruri proses mümkün hissi enmələrlə təzahür edir.

İstedadlı yazıçı Rasim Gənzəlinin “Qurdlar və manqutlar” kitabı hər iki sistemdə uyğun qənaət yarada bilir. Anlayışlı oxucu ilk baxışda kitabdakı proyeksial-xətti qayə ilə ədəbi-ictimai proyeksiyanı bir-birində ayırmaqda çətinlik çəkmir. Lakin o, fəsildən fəsilə keçdikcə mürəkkəb-qarışıq mündəricə ilə üzləşir. Bu zaman onun əsəs diqqəti yazıçının ədəbi mühakimələrinə yönəlir.

Səmimi deyək ki, R.Gənzəli sadə, anlaşılan dildə yazsa da, oxucu onun əsərlərini ilk oxunuşda dərk edə bilmir. Əlbəttə, özündə həyati-fəlsəfi uyarlıq, çoxçeşidli tematika, bir neçə qatlı zamansızlıq və s. Ehtiva edən əsərin dərhal başa düşülməsi inandırıcı deyil. Bəlkə də buna zaman-zaman yazıçı ilə oxucu arasında bir yaxınlığa ehtiyac duyulub.

“Qurdlar və manqurtlar” romanı özündə başlıca olaraq mental dəyərlər aşılayır. Müəllif milli hissiyatın ictimai yönünü, mentalitet və milli-mənəvi dəyərlər kodeksini roman boyu incələyir, oxucusunun diqqətini ənənəçi mühitə yönəldir. Roman obrazlar aləmi müasir görkəmlidir; qəhrəmanlar ictimai ənənədə həm də bir nostalgiya axtarırlar. Bu da R.Gənzəlinin usta gedişlərinin. Bir təcəssümüdür.

Necə əbədi çevrədə insanlıq kateqorik xüsusiyyət olaraq özündə bir sıra ictimai funksiya, bədii-prosedur tonalıq ehtiva edir, eləcə də R.Gənzəlinin “Qurdlar və manqurdlar” kitabında insanlıq zərurətləri konstruktiv çoxqatlı proses kimi özünü göstərir. Diqqət yetirək: romanın əsas qəhramanı Eltürk saf kənd adamıdır. Lakin zaman əhatəsizliyi onun saflığında bir boşluq axtarır. Dünyanı saran manqurtluq onun doğulduğu kəndə də gəlib. Əskinasçı tiplər sarıldıqları çirkin ideologiya ilə dağıtdıqları yurd-yuvaları, oranın saf insanlarını məhv etməyə məhkumdurlar. Məhz Eltürk də belə havasızlığın cəngindədir. Ancaq aldığı tərbiyə, eşitdiyi öyüd-nəsihətlər onu anlaşılmaz ayətlərdən uzaq tutur. İçindəki saflıq ona tuşlanmış əksideloji silahdan çəkinmir. Həmçinin, xurafatçı yalan üzlər soxulduqları kəndi viran qoymaq üçün hər an oyaqdır. Arazboyu kəndlərin hamısı bu viranlıqdan əziyyət çəkir. Hətta arada sərhəd kimi görünən Araz çayı da təsir altına düşən insanların avamçılığına iç atır.

Romanın sujet xətti əsas olaraq yad təsirlərdən başqalaşmış mühitdir. Bu rakurusdan yanaşaraq ictimai-paradiqmal təbəddülatları biz əsərdə tam mənada izləyə bilirik. Bu proses şəxsiyyətin tədqiqi məsələsi, insan-zaman münasibətlərindən tutmuş, ən sadə-ümümi semantik-kommunikativ aspektlərə qədər bütün mümkün xarakterləri daxili mahiyyətində əks etdirir. Bu əks etmədə Eltürk, onun atası Qılman, eləcə də digər surətlər daha fəaldırlar. Elə cəhalət və fanatizmin əsri olanlar da məhz onların bu fəallığından sui-istifadə etmək əzmindədirlər. Burada tip və ictimai gerilmə aspektlərinə ədəbi yanaşma etsək, görərik ki, romanda diqqət çəkən əsas məqamlarda biri bu qarışıq hadisələrə siyasi zəmin verən müqayisədir. Həm də əsərdə milli simasızlığa zorən deyil, pərdəaltı-yəni siyasi yöndə nüfuzetmə bu müqayisələrin praktik uyarlıqlı sistem kimi çıxışını təmin edir.

Ayrıca, Eltürk zamansızlıq girdabına düşərək bir çoxları kimi İrana təhsil almağa göndərilir. Onun bu təsirə düşürən zavallı mühit əslində, onun qavradığı mühitdir; lakin gənclik iddiası onu oxumaq həvəsində bərkidir. Beləliklə də, həyat üçün yeni-görünməmiş təhlükələr yaranır. Özü də bu təhlükələr təkcə bir şəxsə qarşı deyil, bütöv bir dövlətə qarşıdır.

Bu struktur dəyişkənlik roman boyu hadisələrin ictimai kəsərini artırır, münasibətlərin praqmatikasını müəyyənləşdirir. Burada rabitə-əlaqə konsepsiyaları işarə sistemləri, kod və elementlər vasitəsi ilə mümkünləşir, bu üzdən qapalı və açıq sistemli fikirlərdən keçid proyeksiyası inandırıcıdır, nəzəri təfəkkürlə praktik uyarlıq uyğunluq yaradır.

Həmçinin, müəllif roman boyu ideal sıçrayışları ilə fikir obyektində zaman məhdudlaşdırmaq zərurəti güdmür, əksinə, hadisələrin ətraf aləmdən kənar dairəyə çıxışına zəmin yaradır, ictimai-fəlsəfi modallığı yeni təsnifatda xarakterizə edir. Diqqətlə nəzər yetirdikdə, görürük ki, romanın başlanğıc nöqtəsi adi həyat qaynağıdır. Lakin bu nöqtədə üç əsas faktor müəllifin fikir qatını bəşəri panormada əks etdirir: 1. Fikirin kateqorik təhlili; 2. Mətinaltı və fikirdaxili mahiyyət; 3.Affektli (hissi) mental dəyərlər. Bu, o deməkdir ki, R.Gənzəli çoxlarına müəssər olmayan bir pafosla oxucunun hisslərin sferasına çıxarır, onları özünü mətnyaratma prosesi ilə tanış edir.

“Qurdlar və manqurtlar” kitabında mətn yaratmadan fikri tonallığa keçid struktur hissi proseslərdə müşahidə olunur. Bu sistemin bir qatı məna və anlamda, digər qatı əsaslandırma və sövq etmədə realdır. Təsadüfi deyildi ki, bu reallılıq istedadlı yazıçının bədii təsvirində həm də ictimai komponentli faktor kimi çıxış edir. Məsələn, Eltürk qonşu ölkəyə oxumaq adı ilə aparılır, kimsə onu bu işdə zorlamır; sadəcə, yüksək peşəkarlıqla hazırlanmış şəxslər onun və onun kimi yüzlərlə gəncin beyninə bu proqramı yükləyirlər. Zahirən hissi anlayışda özünü fəal hesab edən Eltürk yalnız beyin yükü ağırlaşdıqca, səhv addım atdığını anlayır. Başa düşür ki, onu məhvə sürükləyən bu qara qüvvələr zaman əhatəsində mümkün, yaxud qeyri-mümkün, paradiqmal vəziyyətlər yaratmağın ustasıdırlar. Amma gecdir, çünki fikirin mənada fonu, ictimai konsepsiya xarakterli momentlərin zahirində fiziki təzahürü, subyektiv hissi zərurətin obyektiv elementlərə çevrilməsi və s. onların məqsədli işləmə prosesinin həyati moduludur. Bu qarışıqlıqdan asanlıqla çıxmaq çətindir. Ona görə yazıçının baş obrazı mənəvi əzabvermədə dözüm nümayiş etdirir. Məhz kitabdakı şərti fikir ötürülməsi, mərhələləri motivasiya (sövqetmə) bu moduldan qaynaqlanır.

İlk baxışdan özünü ictimai-ədəbi qayəsi ilə diqqət çəkən bu romanın əsas sujet xətti çoxlarımızın həyat konsepsiyasıdır. Müəllifin kitab boyu təhlil obyektinə çevirdiyi hadisələr, ictimai proseslər və digər yaradıcı ənənələr bu mənada müasir təhlilolunma görkəmi ilə diqqət çəkir, oxucunu standartlarda ilişib qalmaqdan qurtarır. O anlamda artıq Eltürk onu İrana aparanların əsas məqsədini anlayır; nə yaxşı ki, bu şəxslər onun beynini tam olaraq xurafatla zəhərləyə bilmirlər. Hələ onun milli əqidə və duyğuları mümkün qədər sağlamdır. Düzdür, müqəddəs saydığı müəllimlərinin anti-türk təbliğatları, dini iftiraları onu müəyyən mənada sarsıdıb, lakin o, düşdüyü təxribat yuvasının iç üzünü açmağa müqabildir. Bu nikbin-ənənəvi situasiya R.Gənzəlinin yazıçı-oxucu sövdələşməsində başlıca şərtdir.

Romanda müəllifin cəmiyyətin aktual problemlərinə ədəbi yanaşma etdiyi oxucuya ictimai-ədəbi keyfiyyətlər aşıladığı anlaşılır. Bir sıra fəsillərdə biz bu dərinliyi görməkdə çətinlik çəkmirik. Burada oxucu bəşəri bir ağrı, hüdudsuz bir acı da hiss edir. Əslində, kitab boyu çox yerdə biz bu hisslərin müşahidəçisinə çevrilirik. Sanki Rasim müəllim cəmiyyətlərin dünya ağrısını, bu dünyadakı insan və onunla əlaqədar olan hadisələrin hamısını Eltürk obrazında bu hissdən keçirir, fikiri mahiyyətə varır, oxucunu qarşılıqlı hissi düşüncələrlə qabaq-qənşər qoyur.

Əlbəttə, əsərdə müəllifin əsas təsvir obyekti ağrı-acı dolu həyat, ümumi təsvir predmenti müəyyən ideal uğrunda poetik mübarizədir. Bu iki fərqli məziyyətin bədii-ictimai mahiyyətini həyat hadisələri təşkil etsə də müəllif həyati-ictimai məsələlərə bir qədər fərqli yanaşır, bu arada fikirlər onun sənətkarlıq süzgəcindən keçərək öz bədii ifadəsini tapır.

Kitab boyu diqqət çəkən məsələlərdən bir də budur ki, müəllif ictimai düşüncəni, qarşılaşdığı həyat hadisələrinin gah fərdiləşdirir, gah da ümumi panoramada uyğun formaya salır, oxucuya açmaq istədiyi poetik rəngarəngliyi bədii surətlər, tipik-xarakterik obrazlar fonunda çatdırır. Rasim müəllim bu obrazın çoxunu yazıçı təxəyyülünün, yəni idrakın mahiyyət qatı kimi deyil, onun mübtəla olduğu, yaşadığı reallığın həyat anlamı kimi təqdim edir. Eltürk belələrindəndir. O, təkbaşına rejim mollalarına, müstəqillik cəhdlərini beşikdəcə boğan antitürk qüvvələrə qarşı çıxmağın çətinliyini aydın dərk edir. Təəssüf ki, bütöv cəmiyyətlər də bu təhlükə qarşısında acizlik göstərir. Romandakı həyat materiallarının bu və ya digər şəkildə-fərqli məziyyətlərlə ümumiləşdiyini görürük. Bu da ona dəlalət edir ki, müəllif dünyanın bədii yükünü müəyyən edərkən həyat həqiqətlərinə sadiq qalır, təsvir obyekti kimi seçdiyi surətlərin həyat şəraitini, ictimai səciyyəsini düzgün, bəzək-düzəksiz əks etdirir.

Ümumiyyətlə, R.Gənzəlinin bu kitabı oxucuda dərin həyacan oyadır, onu yaxşı mənada mütəəssir edir. Oxucu buradakı hadisələrin ictimai-həyati axarına düşür, müxtəlif hisslər keçirir. Bu da Belinskinin “Ədəbiyyat azad insan sözlərim ilə ifadə olunur...” fikrini təsdiqləyir. Məhz Rasim müəllimin yaradıcılıq işində oxucuya açmaq istədiyi əsas meyar və əhəmiyyətli konseptual müddəa zənnimizcə elə budur.

R.Gənzəli roman boyu oxucunun diqqətini ara-sıra əxlaqi, qabarıq-həyati məqamlara çəkir, onu cəmiyyətin hiss və həyəcanlarına bükür. Həmçinin, müəllifi qarışıq-çətin məkanda yaşayan insanların bəlkə də yeganə istinad nöqtəsi olan narahat və sızıltılı sevgisini qarışıq zəmində ikiyə parçalandığı, bu parçalanmada neçə-neçə ürəyin sıxıntı keçirdiyini vacib şərt kimi səciyyələndirir, bu ədəbi-ictimai keçiddə uyğun forma yaradır. Bu proses özünü Eltürk və Əhməd Yavuz obrazları vasitəsi ilə stimullaşdırır. Eltürkün yeganə ümüd yeri olan bu müəllim antitürk əməliyyatlarına qarşı çıxır, bunun üçün də ciddi cəzaya məruz qalır. Bu itki Eltürkü tənhalıq girdabında sıxır. Bu məqamda onun tək köməyi əmirlərinə qarşı çıxılan Allahıdır. O Allah ki, Azərbaycana diş qıcadan qansız məmləkətdə nələrin baş verdiyini metafiziki qatdan açıqca seyr edir.

Xülasə, çoxlarının müraciət etdiyi dərd, kədər, qəm mövzuları R.Gənzəli qələmində bir qədər axıcı, ürəkyaxandır. Məhz bu səbəbə, o, dünyanı standart formada çək-çevir edən proseslərə qabarıq acı ovqat, təbii epik-realist əhval qatır, bu eynilikdə cərəyan edən həyat faktlarını uyğun ardıcıllıqla sıralayır. Ən yaxşı hal odur ki, oxucu bu təbəddülatları məhdud mənada başa düşmür, əksinə, geniş şəkildə anlayır. Bu, Rasim müəllimin uğurudur.

Kitabda ictimai ənənəçilik prinsiplərinə də diqqət yetirilib, dünya-bəşər səciyyəsi poetik münasibətlərlə xarakterizə edilib. Və maraqlıdır ki, müəllif bu cür nümunələrin çoxunun obyektinin əhatəli, mövzusunun geniş olduğunu bilə-bilə ehtiyat etmədən onların yaradıcı təhlilə cəlb edib, məzmun və məna üzrə sistematik yönə istiqamətləndirib. Bu da şübhəsiz, onun zəngin həyat qayəsinin, praktik fəaliyyətinin bir təzahürüdür.

Həm də demək olar ki, romanda əks olunan ictimai zərurətlər anı ayrı-ayrılıqda bir həyat hadisəsinin obrazlı ifadəsidir, ən diqqətçəkən odur ki, müəllif özü bu hadisələrin gah iştirakçısı, gah da müşahidəçisidir. Bu ehtişamla o, zaman-məkan ardıcıl müxtəlif xarakterlərlə qarşılaşır, onlarla fərqli formalarda münasibət qurur. Bir qədər diqqətlə nəzər salmaq kifayət edər ki, “Qurdlar və manqurtlar” kitabının ictimai konponent və həyati meyar ölçülərinin məhz bu mənziyyətlə eyniləşdiyi tam aydın olsun.

Əminik ki, bu kitabı da R.Gənzəlinin bədii-poetik yaradıcılığında müstəsna əhəmiyyət kəsb edir və bu kitab yeni ədəbi ovqatlara kökləyir.

Hikmət Məlikzadə

Olaylar.- 2012.- 20 mart- 2 aprel.- S.10.