Türkün ulu bayramı

Bu gün bir sıra şərq ölkələrində qeyd olunan Novruz bayramın ən əlamətdar və xüsusi hazırlıqlarla məhz ölkəmizdə qeyd olunması bir gerçəklikdir.

Xalqın ən əziz bayramı olan Novruz həm də şərq aləmində yeni ilin başlanğıcı deməkdir. Ölkəmizdə də hər ilin yazın, yeni ilin gəlişi xüsusi təmtəraqla qeyd olunur. Lakin bir çox adətlərdə olduğu kimi bu bayramın tarixi və hansı xalqa mənsub olması ilə bağlı iddialar bəzən birlik rəmzi olan bu bayramın əsl mahiyyətini kölgədə qoyur. Bu səbəbdən də, biz də bayramın adətlərindən danışmazdan əvvəl istədik ki, bu mübahisələrə son qoyaq. BDU-nun dosenti, folklorşünas Məhəmməd Məmmədov bayramla bağlı bəzi rəvayətlərdən misallarla onun hansı xalqa mənsub olduğunu belə izah etdi. “Novruz təbiətin oyanışını, gecə ilə gündüzün bərabərləşməsini, əkinçilik həyatının başlanğıcını, təbiətin ölüb-dirilməsini özündə təcəssüm etdirən türkün ulu bayramıdır. Bəzən Novruz fars mədəniyyətinə, bəzən ərəb- islam mədəniyyətinə aid edilir. Belə ki, fars mədəniyyəti nümunələrə görə bu bayram Zərdüştün anadan olduğu gün, onun “Avesta”nı Ahura Məzdanın yanından gətirdiyi gün, Hörmüzdün Əhrimənə qalib gəldiyi gün kimi hesab edilir. Orta əsr mənbələrinə görə, bu bayram Əhəmənilər sülaləsinin əfsanəvi hökmdarı Cəmşidin adı ilə bağlıdır. Bir çox mənbələrdə məsələn, Ə.Biruninin "Asar əl-Baqiyyə" əsərində Novruzun birbaşa Cəmşidin adı ilə bağlı olduğu qeyd olunur. Bu mənbədə deyilir ki, Cəmşid bütün dünyanı gəzdikdən sonra qızıl taxtına oturaraq, adamların çiynində Azərbaycana gəlir. Burada Cəmşid qiymətli tacını başına qoyur. Günəşin şüaları Cəmşidin taxt-tacı üstünə düşdükdə hər yan nura qərq olur. Camaat bu mənzərəyə çox həyəcanlanır və bu günü uğurun başlanğıcı hesab edərək, onu Novruz – yeni gün adlandırırlar. Ömər Xəyyamın "Novruznamə" əsərində isə həmin gündə günəş dövrə vurub, 365 gün 6 saatdan sonra öz yerinə qayıdaraq, qoç (həməl) bürcünə daxil olduğu gündür ki, Cəmşid bu günü müəyyənləşdirdiyi üçün onu Novruz adlandırmış və bayram etmişdi”.

İslamda Novruz

M.Məmmədov bildirdi ki, İslam dini də Novruzu özününküləşdirməyə cəhd göstərmiş, bir sıra əfsanə və rəvayətləri bu bayramın adı ilə bağlamışlar. “Həmin rəvayətlərə görə, dünyanın yaradıldığı, ilk insan övladları olan Adəm və Həvvanın yaradıldığı gün, Allahın yasaq etdiyi meyvələrdən daddıqlarına görə, Cənnətdən qovulanların günahlarının bağışlandığı və Ərəfat çölündə görüşdükləri gün məhz Novruzla bağlanılır. Bunlardan başqa Həzrət Əlinin doğulduğu və ya taxta çıxdığı gün, onun Fatimeyi Zəhra ilə izdivaca girdiyi günün məhz Novruza təsadüf etdiyi göstərilir”. Xəlifə Məmunun dövründə Novruzun yaz bayramı kimi keçirilməsinə icazə verilsə də, 892-ci ildə xəlifə Mötədidin dövründə bayramda zərdüştülük elementləri olduğuna görə Novruz yasaq edilib.

Türkün bayramı

Folklorşünasın sözlərinə görə, bütün bunların hamısında Novruzun qədimliyinə bir işarə var. Bütün fikirlərə hörmətlə yanaşmalıyıq, lakin Novruzun türkün təbiətə olan sevgisinin bayramı olduğu inkar edilməzdir. “Novruz təbiətin oyanışı, yazın gəlişi ilə bağlı bir bayramdır. Bu günə “Ulusun ulu günü”, “Yengi gün”, “Nevruz”, “Qurtuluş bayramı”, “Bozqurt çağan”, “Ərgənəkon bayramı” və s. adı da verilib. Qədim Türk xalqlarında Novruz bir qurtuluş günü kimi qəbul olunub. “Ərgənəkon” dastanına görə, 400 illik bir zaman kəsiyində dörd tərəfdən sıldırım dağlarla əhatə olunmuş ərazidə yaşayan türk tayfasının Ərgənəkondan çıxdıqları qurtuluş günü məhz həmin gündür və o gün martın 22-sinə, Novruz bayramının ilk gününə - təbiətin ən ədalətli gününə təsadüf edir. Dastanda həmçinin o da göstərilir ki, həmin gün bir dəmir parçası zindanda qızdırılar, öncə xaqan sonra digərləri onu döyərdilər.” Türk yaradılış əfsanəsi”ndə isə ilk insan cütü sayılan –Ay-Atam və Ay-Vanın dünyaya çıxdıqları günün mart ayına təsadüf etdiyi göstərilir. Ümumiyyətlə isə, Novruz türkün oyanış, onun təbiətə olan sevgisində yaranan bir bayramdır. Belə ki, qədim insan həmişə ətrafında baş verən həmin prosesləri izləyib, türk tayfaları hər zaman təbiət ilə təmasda olub, həyatı çətinliyə salan qida, istilik catışmazlığı və başqa bu kimi sıxıntılarla sınağa çəkilərkən qışın obrazı hər zaman qara, qorxulu cizgilərlə canlandırılmış, canlı danışıq dilində işlənən ”Böyük çillə”, ”Kiçik çillə”, ”Boz ay“ kimi anlayışlar təbiətin sərt iqlimini özündə təcəssüm etdirmişdir. Baharın gəlişi, yeni ilin qarşılanması mərasimi mifopoetik düşüncədə xaosdan kocmosa keçidi özündə cimvolizə edir. Dünyanın yaradılışı canlandırılan bu bayramda əski dünya nizamı dağılır, yenisi yaranır.

Ümumilikdə götürdükdə, Novruz təbiətin ölüb-dirilməsini, həyatın canlanmasını əks etdirən ulu bir bayramdır”.

Novruz inamları

Məlum olduğu kimi bu bayram həm də öz adətləri, inancları ilə fərqlənir. Çox zaman insanlar növbəti ildə onları nələrin gözlədiyini və ya gələcəkləri ilə bağlı qərarları məhz bu gün verirlər. Belə ki, bayram gecəsi və ya axırıncı çərşənbədə gecə vaxtı səssizcə qonşuların qapısına yaxınlaşar eşitdikləri sözə görə, istəklərinin yaxşı və pis nəticələnəcəyini düşünərdilər. M.Məmmədov da bəzi Novruz adət və inanclarından danışdı.“Novruz bayramı həm də sevgi və istək gecəsi sayılır. Həmin gün oğlanlar sevdikləri qızın evinin bacasından qurşaq sallayırlar. Qızın valideynləri bunun mənasını başa düşür, əgər bu izdivaca razıdılarsa, qurşaqdakı dəsmalı açıb qızın belinə bağlayırlar, yox razı deyillərsə, dəsmala bayram nemətləri qoyulub geri qaytarılır. Novruz bayramı süfrəsinin küncündə kimsə oturmaz. Bu inama görə, həmin gecə ruhlar evə gəlir, künc tərəfdən yaxınlaşaraq süfrədəki nemətlərdən dadarlar. Əgər kimsə küncdə oturarsa, onların qarşısını kəsmiş olur və bundan inciyən ruhlar, evə ziyanlıq da gətirə bilərlər. Novruz tonqalı sönənə yaxın üzərinə üzərlik səpib deyirlər: “Ocağımıza əyri baxanın gözləri partlasın, özü yanıb çartlasın”. Novruz bayramı üçün göyərdilmiş səməni bərəkət, bolluq rəmzi olduğundan axar suya axıdılar, arxasınca da şirni səpilər. İnanclara görə, belə edilsə evdə ruzi, bərəkət bol olar. Novruz axşamı qonşuluqda yaslı adamlar varsa, onların həyətində tonqal yandıraraq onları qara bayramdan çıxardarlar. Novruz bayramında nişanlı qız üçün bayram payı göndərilər, Novruz günü tonqalda üzərlik yandırıb tüstüsünü mal-qaraya, ev-eşiyə verərlər. Bu bayram axşamı hər kəs öz evində, öz ocağının başında olmalıdır, çünki inanclara görə, evində olmazsa, yeddi il bayram süfrəsi görməz. Novruz üçün əkilmiş səməni düz, şax vəziyyətdə qalxarsa, həmin il məhsul bol olar, əyri, nazik olsa isə həmin il qıtlıq olar. Bayram süfrəsinə içində balıqlar olan su ilə dolu qab qoyular, balıq qabın dibindən dik şaquli qalxaraq suyun üzünə burun vurarsa, quyruğu üstündə oturub kənara tullanarsa, bu ilin təhvil olduğuna bir işarə hesab olunardı”.

Niyə “s” hərfi?

Folklorşünas bəzi novruz inanclarından danışarkən bildirdi ki, həqiqətən də insanlar bu kimi adətlərə çox önəm verər, bayramda hər şeyin ənənəyə uyğun olması üçün əlindən gələni edər. Bu adətlərdən biri də bayram və ilaxır çərşənbədə süfrəyə “s” hərfi ilə başlanan yeddi nemətin düzülməsidir. Bəs görəsən niyə məhz “s” hərfi? M.Məmmədov bunu belə izah etdi. “Ərəb istilasından qabaq novruz süfrəsi “s” ilə deyil, ”ş” hərfi ilə başlanan yeddi şeydən ibarət idi. İslam dini qəbul olunandan sonra şərab haram sayıldığından “ş” hərfi “s”-ı ilə əvəzləndi. Onların hər birinin rəmzi mənası var. Həmin yeddi nəsnə bunlardır: su, səməni, sühbül, süd, səbzi, səməni halvası və sucuq. Əlbəttə, bu adı göstərilənlər Azərbaycanın hər yerində eyni olmur. Ərdəbildə “yeddi sin” süfrəsinə sirkə güc və qüvvə, sarımsaq-səhhət, səbzi-ümüd, sumaq-niyyət, bolluq, sikkə-zənginlik, saat-uzun ömür, su-aydınlıq qoyulur”. Müsahibim onu da əlavə etdi ki, bəzi müəlliflərin fikrincə, ilaxır çərşənbədə bəzənən süfrəyə acı məmulatlar qoymaq olmaz. “İlaxır çərşənbə süfrəsinə xüsusi xonça hazırlanar, onun içinə yeddi löyün (və ya ləvin) adlanan nemətlər - çörək, duz, üzərlik, kömür, güzgü, su və yumurta qoyulardı. Bunların hər biri insanın yaşaması üçün zəruri olan məmulatlar hesab olunur. Adətə görə, xonca bayramın 12 günü süfrədə qalmalıdır. Azərbaycanın bəzi bölgələrində, xüsusən də Ordubad, Urmiya və Təbrizdə ilaxır çərşənbə bəzən” yeddi ləvin” bayramı adlandırılır, bəzən xüsusi təmtərağı ilə də bu çərşənbə Novruz bayramını belə kölgədə qoyur. Bu bayramda bazardan hər nə alınsa, yeddi növ olmalıdır. Bundan başqa süfrəyə şam, şirniyyat, çərəz qoyulardı”.

Səməninin övlad vermə funksiyası

M.Məmmədov Novruz bayramının hər bir atributunun, ənənəsinin xüsusi bir mənasının olduğunu deyir. “Səməni övlad vermə, insanları dərd- bəladan, çilədən xilas etmə funksiyası da daşıyır. İnanclara görə, ilaxır çərşənbədə və ya Novruz günlərində övladı olmayan, sonsuz qadının çiləsi səməninin köməyi ilə kəsilərdi. Bunun üçün həmin qadının başına Novruz günlərində göyərdilmiş səməni qoyular, bir qadın qaba su tökər, başqa bir qadın isə qabdan yerə tökülən suyu qayçılayar və deyərdi ki, “ay bu səmənini göyərdən, bu gəlini də göyərt”. Bu da səmənini övlad verdə funksiyasına bir işarədir. Şamlar günəşin yerdəki rəmzləridir. İl təhvil olanda insanlar ürəklərində niyyət tutar və şamları yandırardılar, əgər şam sona qədər yanardısa, insanlar diləklərinə çatacaqlarına inanardılar. İlaxır çərşənbədə səhər tezdən axar suyun üstündən “ağırlığım-uğurluğum tökül”- deyə-deyə üç və ya yeddi dəfə tullanar, dərd bəlalarının köhnə ildə qalmasını arzu edərdilər. Bəzi yerlərdə sonsuz gəlinlər axar sular sahilinə yanaşaraq suya bir daş atıb “övladsızlığın daşını atdım” deyərdilər. Bundan əlavə tonqalın qalanmasının da xüsusi mənası var. Bayram tonqalının qalanması da Yaradılışı rəmzləndirir. Günəşin yerdəki rəmzi sayılan Odun insanları bədxah qüvvələrdən, nəfəslərdən, qorxudan xilas etmə funksiyaları da var. İlaxır çərşənbədə nişanlı qızları tonqalın başına dolandırar və deyərlər : “Səni görüm odlu- ocaqlı olasan”.

Neçə çərşənbə var?

Qeyd edək ki, Novruz qədim əsrlərdən gələn bir bayram olduğundan nə qədər mühafizə olunsa da, bəzi adətlərdə bəzən bir neçə variantla qarşılaşmaq olur. Məsələn, bəzi fikirlərə görə, dörd, bəzilərinə görə isə yeddi çərşənbə var. Bundan başqa çərşənbələrin düzülüşü, adlandırılmasında da müxtəlif fikirlər var. M.Məmmədovun fikrincə, dörd çərşənbə vardır. “Hər bir fikrə hörmətlə yanaşmaq lazımdır, ancaq çərşənbələrin sıralanmasında dünyanın və insanın yaradılışındakı teoloji düzüm nəzərə alınmalıdır: ab-su, atəş-od, xak-torpaq, bad-külək və ya yel. Bayramın həm də əkinçilik həyatı ilə bağlı olduğunu nəzərə alsaq, onda sonuncu çərşənbə torpaq çərşənbəsi olmalıdır ki,o da xalq arasında daha çox ilaxır çərşənbə adı ilə məşhurdur. Çərşənbələrin təbiət dörd mühüm ünsürünün adı ilə əlaqələndirilməsi üzərində müəyyən mübahisələr vardır. Unutmayaq ki, ötən əsrin 20 -ci illərində Əhməd Cavad 4 çərşənbəyə həsr etdiyi şeirlərində təbiətin dörd mühüm ünsürünü əsas götürür. Bundan başqa şairin ”Çillə şərqisi“, ”Böyük çillə”, “Xıdır Nəbi“ “Boz ay” və s. şeirləri var”.

Bayramda nə etmək olmaz

Novruz xeyir, bərəkət, oyanış bayramıdır. Bütün adətləri xeyirxahlıq, xoş münasibətlər, imkanlının imkansıza kömək etməsi kimi xoş niyyətlər üzərində qurulan bu bayram həm də insanlara bəzi pis əməllərdən uzaq olmağı da öyrədir. Müsahibim Novruzda edilməməsi vacib olan əməllərdən də danışdı. “Novruzda və ilaxır çərşənbədə nəhs danışmaq, içki içmək, nalayiq hərəkətlər, qarğış, pislik etmək olmaz. Sanki bu günlərdə insan da daxilən təmizlənir. İnsanlar bir-birilərinə əl tutmalıdırlar. Bu bayram humanizm, bərabərliyi təmsil edən bir bayram olduğunu unutmamaq lazımdır. Qədim dövrlərdə də kəndin ağsaqqalları xeyirxah insanlarla birlikdə imkanı olmayan evləri gəzər, onların uşaqlarına bayram sovqatı verərdilər”.

Unudulan adətlər

Düzdür, bu gün Novruz xalqımızın sevərək qeyd etdiyi bir bayramdır, lakin qəbul etmək lazımdır ki, bəzi adətlər yavaş-yavaş unudulur. M.Məmmədov da, Novruzun bəzi adətlərinin unudulduğundan narahatdır. “Düzdür, 1993-cü ildə Ulu öndər Heydər Əliyev Novruzun rəsmi bayram kimi qeyd olunması ilə bağlı qərar qəbul etdi. 2009-cu il sentyabrın 30-da Novruz YUNESKO tərəfindən dünya xalqlarının qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilib, 2010-cu il fevralın 23-də BMT Baş Məclisinin 64-cü sessiyasında Martın 21-i dünyada “Beynəlxalq Novruz günü” elan edilib. Lakin bütün bu qərarlara baxmayaraq bu gün Novruzun bir çox adətləri unudulub, çox vaxt bayramı bir ay qalmış yada salırıq. Unutmamalıyıq ki, Novruz türkün ulu bayramıdır. Bunu araşdırmaq, mifoloji qatlarına enmək, hər bir mərasimi olduğu kimi icra etmək lazımdır. Məsələn, ”Kosa-kosa” meydan tamaşasında Kosa və keçəlin hərəkətləri və geyimlərinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Kosanın əsl mahiyyəti zahiri əlamət arxasında gizlədilir. Kosa qış-qocalıq libası geymiş yazdır, belə olmasaydı tamaşada kosanın “ikicanlılığından” danışılmazdı. Tamaşada kosanın keçi tərəfindən öldürülməsi qışın öz yerini yaza verməsinə işarədir. Novruzun bütün elementlərini tam olmasa da, adət-ənənəyə uyğun şəkildə təqdim və təqdir olunmalıdır”

Kömür, qara pul, duz

Artıq ilaxır çərşənbəni geridə qoysaq da, müsahibimin bəzi çərşənbə məsləhətlərini sizinlə paylaşmaq istədik. Bu il olmasa da, gələn il bunları edə bilərsiniz. “İlaxır çərşənbə sübh vaxtı axar su üstünə gedib suya salam verər, ağırlığım-uğurluğum tökül deyə üç dəfə tullanarlar. Sonra isə, bir səhəng su gətirib ev-eşiyə, həyət-bacaya səpərlər ki, bu da ilin xoş keçməsi, ağrı acının olmaması istəyini ifadə edir. Axır çərşənbə gecəsinin səhəri evin damına buğda atarlar ki, il bərəkətli olsun, həmin gecə un çuvalının ağzını açıq qoyarlar ki, bərəkət paylananda bağlı qalmasın, həmin gecə ərgən qızlar arxası qapıya durub ayaqqabısının bir tayını geriyə doğru atarlar, əgər ayaqqabının ucu qapıya tərəf düşsə yaxın zamanda ailə quracaqlarına bir işarədir. Bundan əlavə axır çərşənbədə bir neçə parça kömürü, bir ovuc duzu və bir-iki dənə də qara pulu kuzəyə qoyub damdan atarlar. Deyilənə görə, kömür qara günün, duz acgözlüyün, qara pul isə yoxsulluğun əlamətidir. Qapı pusar, şal və ya qurşaq sallayarlar. Ocaq üstündən tullanarkən deyərlər: “Atıl-batıl çərşənbə, bəxtim açıl çərşənbə””.

Gülxar Şərif

Olaylar.- 2012.- 20 mart- 2 aprel.- S.9.