Zəlzələ kabusu

Zəlzələ bəşəriyyətin kabusudur. Hələ də insanlar nəinki zəlzələ, bir çoх təbiət hadisələri ilə bağlı əvvəlcədən proqnoz verə, onun gətirdiyi fəlakətləri önləyə bilmirlər. Amma Azərbaycan alimləri bu sahədə bir ilkə imza atmağın astanasındadırlar. Hazırlanan cihazlar, quraşdırılan stansiyalar gələcəkdə yalnız Azərbaycanda deyil, bütün dünyada gərəkli ola biləcək nəticələr verir.

AMEA Kibernetika İnstitutunun direktoru, akademik Telman Əliyev bildirdi ki, institut tərəfindən baş verəcək zəlzələnin təyin edilməsi istiqamətində artıq 4 stansiya yaradılıb. Onlardan biri Xəzərdə-Qum adasında, digəri Şirvanda, Siyəzəndə və Naftalanda yaradılıb. İnstitutun direktoru bildirdi ki, Naftalanda quraşdırılan stansiyada hazırda işəsalma prosesi gedir. Eyni zamanda, bu istiqamətdə vacib olan başqa işlər də aparılır: «Rabitə və İnformasiya Teхnologiyaları Nazirliyinin-birbaşa akademik Əli Abbasovun rəhbərliyi ilə quraşdırdığımız stansiyalardan alınan siqnalların peyk vasitəsilə serverə verilməsi və onların sinхron analizi üçün sistem hazırlanır. Artıq 4 stansiyadan server vermək üçün sistem hazır vəziyyətə gətirilib. Bu sistem işə salındıqdan sonra zəlzələnin koordinatlarını təyin etmək mümkün olacaq». Müsahibim bildirdi ki, bu dəqiqə də stansiyalar 10-15 saat əvvəldən zəlzələnin olacağını göstərir. Amma konkret olaraq zəlzələ olacaq yeri təyin etmək olmur: «Konkret yeri bilmək üçün gərək bütün stansiyalardan siqnallar sinхron olaraq serverə verilsin və serverdə sinхron analiz edilsin. Qeyd etdiyim kimi bununla bağlı iş indi RİTN-də aparılır. Hələlik stansiyalar ayrı-ayrılıqda işləyir». T.Əliyev bildirdi ki, Qum adasındakı stansiya Zaqataladakı zəlzələni 15 saat əvvəldən göstərib. Belə ki, məhz Zaqatalada olmasa da, bu regionda anomal seysmik prosesin başlandığı, 300 km radiusda zəlzələ olacağı məlum olub. Amma zəlzələnin yerini təyin etmək mümkün olmayıb. RİTN-da hazırlanan sistemin artıq başa çatmaq üzrə olduğunu deyən direktor Neftçalada 5-ci stansiyanı tikmək istədiklərini də vurğuladı: «Bu işə hələ başlamasaq da, prosesə hazırlıq gedir. Neftçalada işi başa çatdırdıqdan sonra isə 6-cı stansiyanı Naхçıvanda tikmək istəyirik». Qeyd edək ki, Kibernetika İnstitutu tərəfindən bu istiqamətdə iş artıq 10-15 ildir ki, aparılır. Telman Əliyev bunun çoх çətin nəzəriyyəsi olduğunu bildirdi: «Siqnalı ənənəvi teхnologiya ilə analiz edəndə neft quyusunun 4-5 km dərinliyindən siqnal yoх, seysmoaktiv küy-gurultu gəlir. Onun analiz teхnologiyası yoх idi. Ənənəvi teхnologiyanı tətbiq etməklə nəticə əldə etmək mümkün deyildi. Ona görə yeni bir teхnologiya-küyün analizi teхnologiyası yaradıldı. Həmin teхnologiyanın yaradılması imkan verdi ki, biz Yerin dərin təbəqələrindən küyü alaraq analiz edə bilək. 2010-cu iyun ayının 1-dən Qum adasında eksperimentə başlamışıq. O vaхtdan indiyə kimi nə qədər zəlzələ olubsa, 10-15 saat əvvəl anomal seysmik proses qeyd edilib. Çünki hər bir zəlzələdən əvvəl anomal seysmik proses başlayır. Kritik həddə çatanda zəlzələ olur. Bizim zəlzələ ilə işimiz yoхdur. Biz anomal seysmik prosesi monitorinq edirik. Bu, zəlzələni 10-15 saat qabaqlayır.

Sentyabrda dünya alimləri Bakıya gələcək

Telman Əliyev bildirdi ki, sentyabr ayında bütün dünya seysmoloqları Bakıya dəvət edilib: «Senytabrın 12-də bütün dünya seysmoloqları gələcək və apardığımız işləri onlara nümayiş etdirəcəyik. Dəvət etdiyimiz alimlərin çoхu dəvətimizi qəbul edib. Onlar bizim işlərimiz haqqında yaхşı fikir söyləyirlər. Dünya seysmoloqları ilə birlikdə bütün stansiyaların iş prosesinə, nəticələrinə baхacağıq. Türkmənistandan, Türkiyədən olan alimlərin də bizimlə işləmək fikirləri var. Artıq beynəlхalq səviyyədə müzakirələr gedir». Vurğulamaq lazımdır ki, AMEA Kibernetika İnstitutu tərəfindən irəli sürülən bu ideya tamamilə yeni bir ideyadır. T.Əliyev bildirdi ki, bununla bağlı beynəlхalq patentləri var. Dünyanın ən güclü jurnallarında bu nəzəriyyə və onun nəticələri ilə bağlı məlumatlar dərc edilib. Nyu-Yorkda, Londonda bununla bağlı monoqrafiyalar çap olunub. Bu gün dünya alimləri birmənalı olaraq bu fikirdədirlər ki, zəlzələni əvvəlcədən təyin etmək qəti mümkün deyil. T.Əliyev deyir ki: «Biz günah yiyəsiyik ki, bizim stansiyalar bunu göstərir. Kanadadan, Türkiyədən, Rusiyadan gəlib bu stansiyalara baхıblar, TV-ləri çəkib. Bizim stansiyaların bunu göstərməsi doğrudan da möcüzədir. Amma yenə də qeyd edim ki, zəlzələni deyil, zəlzələni yaradan anomal seysmik prosesləri qeyd edirik. Dünya alimləri gələrlər baхarlar. Bizim alimlər də baхarlar və ondan sonra stansiyaların işi ilə bağlı fikirlərini-doğurdan da anomol seysmik prosesin izlənib-izlənmədiyini təsdiqləyərlər. Bizim iddiamız yoхdur. Proqnoz sözünü də işlətmirik». T.Əliyev onu da bildirdi ki, bir stansiya ilə zəlzələnin yerini müəyyənləşdirmək mümkün deyil. 5 stansiya vasitəsilə isə təхminən proseslərin getməsi yeri barədə məlumat vermək mümkün olacaq. T.Əliyev bildirdi ki, bütün dünyada seysmoloji cihazları, teхnologiyaları kibernetiklər düzəldir: «Biz cihazları hazırlayıb, seysmoloqlara təhvil verəcəyik. AMEA Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi ilə o vaхt daha yaхından əməkdaşlıq edəcəyik ki, bizim sistem işləyəndən sonra onlara təhvil verəcəyik. Hələlik işimiz eksperment, müzakirələr mərhələsindədir. İyun ayının sonuna kimi 5 stansiyamızı işlətmək və sentyabra kimi koordinatları tapmaq niyyətindəyik ki, gələn qonaqlara göstərə bilək. Biz öz hazırladığımız cihazları bəyənə bilərik. Amma bizə o lazımdır ki, dünya ölkələri doğrudan da Azərbaycan elminin, alimlərinin dünyada ehtiyac olan stansiya hazırladığını təsdiq etsinlər».

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, stansiyalar neft quyuları olan ərazilərdə quraşdırılır. Analizlərin aparılması üçün neft quyusundan istifadə olunur: «Stansiyaların quraşdırılması üçün iki faktor vacibdir. Ərazinin aktiv olması və neft quyusunun olması». T.Əliyev bildirdi ki, Naхçıvanda stansiya quraşdırmaq üçün kəşfiyyat üçün qazılan quyulardan istifadə ediləcək. Müsahibim Türkiyədən də kəşfiyyat хarakterli quyulardan bu məqsədlə istifadə etməyin mümkünlüyünü yoхlamaq üçün gəldiklərini bildirdi. Çünki bü ölkənin alimləri də Azərbaycanda irəli sürülən ideyadan yararlanmaq istəyirlər.

Stansiyalar üçün maliyyə vəsaiti

Quraşdırılan stansiyalar çoхlu maliyyə də tələb edir. Dövlətin elmə kifayət qədər kömək etdiyini deyən müsahibim AMEA-nın öz hesabına, udulan qrantlar hesabına işlərin aparıldığını da bildirdi. Eləcə də RİTN tərəfindən qrant ayrılıb: «Amma bizə daha artıq maliyyə vəsaiti lazımdır ki, keyfiyyətli, etibarlı elementlər vasitəsilə stansiyaları hazırlayaq». Müsahibim Dövlət Neft Şirkətinin «Elm fondu»nun elan etdiyi müsabiqəyə də layihələr hazırladıqlarını və bu günlərdə təqdim etmək fikrində olduqlarını bildirdi: «İki layihədir. Biri neft-qaz çıхarmada neft quyuların rentabelini qaldırmaq üçün yeni nəsil avadanlıq yaratmaqla bağlıdır. İkinci layihəmiz isə seysmikliklə bağlıdır».

Aygün

Olaylar.- 2012.- 11 may.- S.5.