Dünya durduqca var olacaq

İlyas Əfəndiyevin yubileyinə

Bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da bir tarixi mərhələdən digərinə keçid dövrünün insanlarının taleyində ziddiyyətlər olub və bu son dərəcə təbiidir. Xüsusilə tarixin dramatizmini yaşayan, onun ziddiyyətləri içərisində sarsıntılar keçirən, dövrünün ictimai-siyasi həqiqətlərini bədii əsərin dili ilə ifadə edən yaradıcı insanın-yazıçının taleyi bu baxımdan cazibədardır. Onların tarixi taleyindəki dramatizm sənət əsərlərində də öz əksini tapır və bütövlükdə rəsmi tarixə paralel olaraq ümumxalq yaşantılarının salnaməsinə çevrilir. Görkəmli yazıçı-dramaturq İlyas Əfəndiyevin həyatı və sənət taleyi deyilənləri təsdiqləyən bir örnək məqamındadır. Onun Orta Asiyaya sürgün olunan qohumları, XX əsrin 20-30-cu illərində kollektivləşmə siyasətinin təsirinə məruz qalan yaxınlarının taleyi ilə tanışlıq və həm onların, həm də daha çox xalqının ictimai həyatına bağlı əsərlərinin dərindən mütaliəsi bu fikirləri söyləməyə əsas verir. Hansı əsərini deyim? «Kənddən məktublar» və silsilə hekayələrini, Qarabağın elat camaatı ilə bağlı bədii sənət nümunələrini, roman, dram və povestlərinimi, yoxsa XX əsrin sovet totalitarizmi dövründə yazılan lirik-psixoloji nəsr nümunələrinimi? Yoxsa yazıldığı və nəşr olunduğu gündən sonra uzun müddət elmi-ictimai müzakirəyə səbəb olan «Körpüsalanlar»ımı? Yaxşı xatırlayıram ki, İlyas müəllim haqqında söz düşəndə elmi rəhbərim, görkəmli tənqidçi və tənqidşünas akademik Kamal Talıbzadə onun əsərlərinin populyarlığından danışarkən deyirdi:

«Onun əsərləri gənclərin yastıqaltı kitabıdır». İndiki gənclik yox, sovet dövrünün rejim sıxıntısından qurtulmaq istəyən azadlıq arzulu gəncliyin «yastıqaltı» kitablarına-İlyas Əfəndiyevin bədii əsərlərinə nədən bu qədər qiymət verilir. Çünki həmin əsərlərdə bizlər- o dövrün gəncləri sxematik qəhrəmanlardan, pioner, komsomol, kommunist obrazlarından daha çox bizimlə bir düşünən, bizi ifadə edən insanları görmək, özümüzü daha dərindən dərk etmək arzusu ilə yaşayırdıq. İndiki gənclikdən fərqli olaraq o illərin mütaliə yarışında hər birimiz müasirimiz olan canlı klassikin- İlyas Əfəndiyevin Şimali və Cənubi Azərbaycan ağrılarına həssaslıqla yanaşır, ədibin Səriyyə və digər bu qəbildən olan qəhrəmanlarının taleyindən doğan mənəvi yaşantılarını «təhlilə çalışır», sadə zəhmət adamlarının gerçək həyata bağlı arzu və istəklərinə uyğun yaşamağı vacib saydıq. Elə həmin səbəbdəndir ki, indiki müstəqillik dövründə ötən illərin xatirələrini yaşadan bizlərin kimliyindəki xiffət dumanları içərisində İlyas Əfəndiyevin möhtəşəm obrazı canlanır. «Berlində bir gecə» hekayəsindən başlayaraq ömrünün son gününədək İNSAN axtarışında olan yazıçının yaradıcılıq yolu bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatının II dünya müharibəsindən sonrakı mərhələsini daha aydın işıqlandırmağa kömək edir.

1960-cı illərdən sonra Azərbaycan nəsrinin poetikasını dəyişməyə çalışan, yeni üslublarla ortaya çıxan nasirlərdən-İsa Hüseynov, Ənvər Məmmədxanlı, Bayram Bayramov, İsmayıl Şıxlı və başqalarından bəhs açılanda, həmişə İlyas Əfəndiyevin yaradıcılıq özəlliyi xüsusi maraq doğurur. Akademik Kamal Talıbzadə onun haqqında yazırdı: «İlyas Əfəndiyev ən çox oxunan, sevilən, özü də heç kimə oxşamayan yazıçılarımızdandır. Onun öz mövzuları, həyat hadisələrinə yanaşma yolu və üslubu vardır. Bu yaradıcılığını məşhur edən problemlərində özünəməxsusluq, orijinallıq güclüdür. Ədib adətən hamı üçün aydın və məlum olan həyat problemlərinə müraciət etməyi sevmir, gerçəkliyin elə həqiqətlərini, elə məsələləri üzə çıxarmağı bacarır ki, onlar həm də yeni olur, ədəbi maraq oyadır, müasir həyat problemləri barədə düşünənləri hərəkətə gətirir və təsadüfi deyil ki, ictimai müzakirəyə, mübahisəyə səbəb olurlar» («Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 4 aprel, 1980).

Bu fikir 1980-ci ildə ifadə olunub. Ondan bir qədər əvvəl 1974-cü ildə bütün SSRİ miqyasında və beynəlxalq sosialist düşərgəsində xalqların kommunizm quruculuğuna hələ də inandığı, ədəbiyyatdan mətin, monumental kommunist obrazının tələb olunduğu bir vaxtda İlyas Əfəndiyevin qəhrəmanları və sənətkarlıq xüsusiyyətləri haqqında mütəfəkkir şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə deyirdi: «İlyas Əfəndiyev daima yenilik hissi ilə çırpınan, hər təzə əsərində yeni bir söz deməyə çalışan, müasir gəncliyi düşündürən məsələləri əks etdirən özünəməxsus xətti ilə başqalarından seçilən qələm sahibidir. Mən onu hələ müharibə illərində yazdığı lirik-romantik hekayələri ilə sevmişəm. Bu sevgi ildən-ilə artmış, heç zaman azalmamışdır. Ona görə ki, İlyas adi həyat hadisələrini olduğu kimi adi şəkildə deyil, qeyri-adi tərzdə romantik pafos və lirik incəliklə bir sözlə- sənətin ecazkar rəngləri ilə verməyi bacaran sənətkardır» («Azərbaycan» jurnalı, 1974, №11, səh.13).

Ədəbi-bədii düşüncədəki ideoloji buxovları sındırmağı, ənənəvilik ehkamlarını aradan qaldırmağı məqsəd bilən İlyas müəllimin qəhrəmanları Bakıya «mikrorayon tikməyə gələn»lərdən fərqlənir, sevgisi, iztirabı, kədər və qəmi ilə bizlərlə doğmalaşır, dövrün standartdan kənar insanları, romantik duyğularına bir ömür xərcləyən, geriyə baxmağı bacaran şəxsiyyətləri kimi yaddaşlarda indi də yaşamaqdadır.

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının müasir müstəqillik illərində sovet hakimiyyəti dövrünə tənqidi yanaşması, yeni metodoloji prinsiplərlə təhlil və tədqiqat aparması nəticəsində bir sıra müəllif və əsərlər tarixin arxivinə verilib, lakin o dövrün ab-havasında milli kimlik və mənəvi dəyərlərin qoruyucusu olan müəllif və əsərlər yəqin ki, dünya durduqca var olacaqdır. İlyas Əfəndiyevin adı, əsərləri və şəxsiyyəti bu mənada sovet dövrü Azərbaycan gerçəkliklərinə aydınlıq gətirmək, zamanın «nostaljisini» yaşatmaq baxımından gələcəkdə daha artıq qiymət qazanacaq, yalnız antikvariat, dövrün fakt və bədii sənədi kimi yox, Azərbaycan İNSANININ iç dünyasına, onun sosial həyatı və arzularına işıq salan yaddaş həqiqəti kimi əvəzsiz olacaqdır. Heç şübhəsiz ki, «İntizar», «İşıqlı yollar», «Bahar suları», «Atayevlər ailəsi», «Sən həmişə mənimləsən», «Mənim günahım», «Unuda bilmirəm», «Məhv olmuş gündəliklər», «Mahnı dağlarda qaldı», «Qəribə oğlan», «Bağlardan gələn səs», «Xurşidbanu Natəvan», «Büllur sarayda», «Şeyx Məhəmməd Xiybani», «Bizim qəribə taleyimiz», «Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı», «Tənha iydə ağacı», «Ağıllılar və dəlilər», «Hökmdar və qızı» kimi dram əsərləri ilə «İlyas Əfəndiyev teatrı» yaradan yazıçı-dramaturqun həyatın təzadlarına aydınlıq gətirmək istedadı, bədii tarix formalaşdırmaq məharəti ötən dövrün yenidən və daha təfərrüatlı dərkinə gələcəkdə də əsas olacaq. Çünki İlyas Əfəndiyev özü müsahibələrində dəfələrlə təsdiqləyirdi ki, «Mən yazdığım əsərlərdən tam arxayın olandan sonra onun çapı haqqında düşünürəm. Elə buna görə də təkrar nəşrdə elə bir şeyə ehtiyac qalmır». O bədii əsərin çoxvariantlı olmasını bəyənmir, hər bir roman, povest, dram əsərlərini ömür-gün hadisəsi kimi qiymətləndirir, axıb gedən zamanın bir daha təkrarlanmayacağına inanırdı. Ədibin əsərlərinin məşhur tədqiqatçısı Yaqub İsmayılov haqlı olaraq yazır ki, «Bəzi yazıçılar əsərlərinin sonrakı çaplarına elə dəyişikliklər edirlər ki, ilk nəşrdən demək olar ki, əsər-əlamət qalmır. Belə bir proses sənətkarı ədəbi-tarixi təkamüldə izləmək, onun əsərdən-əsərə, mərhələdən-mərhələyə necə keçib zənginləşdiyini, hansı təfəkkür və təxəyyül sahibi olduğunu, irəli və ya geri getdiyini müəyyənləşdirmək imkanını xeyli çətinləşdirir, ya da az qala aradan qaldırır.

Bir var çap olunmuş əsəri söküb dağıdasan və təzədən yazasan, bir də var ki, onun üzərində zəruri təkmilləşdirmə işi görəsən. İstedadının dərəcəsindən asılı olaraq hər yazıçı öz əsərini bəyənənə və çapa layiq görənə qədər dönə-dönə işləyə bilər, amma elə ki, çap etdirdi, oxucuların ixtiyarına verdi, Azərbaycanın görkəmli nasiri və alimi Mir Cəlal demişkən, «zehinlərə yerimiş əsəri söküb təzədən qurmaq» həmişə səmərəli olmur.

Burada başqa bir cəhət də nəzərdən qaçmamalıdır. «Söküb dağıtmaq» və «təzədən yazmaq» məhz o zaman faydasız görünür ki, bu, xüsusilə hekayə, povestə, kiçik həcmli romanlara aid edilə».

İlyas Əfəndiyevin nəsr və dram əsərlərindəki tarixlə yanaşı bu əsərlərin özünün tarixi həqiqətlərə ayna tutmaq nisbəti ədibə oxucu ehtiramını qazandıran başlıca şərtdir. Deyilənlər bir daha təsdiqləyir ki, yazıçı-dramaturqun əsərlərinin keyfiyyət göstəricisi Azərbaycan insanın mənəviyyat potensialının inkişaf indeksinə nəzərən müəyyənləşir və o hansı ictimai-siyasi formasiyada, mühitdə və vəziyyətdə yaşamasından asılı olmayaraq xalq yaddaşının qoruyucusu olaraq qalır.

Görkəmli xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin oğlu Elçin bir televiziya verilişində söylədi ki, «Atam hər gün səhər tezdən üzünü qırxar, işə gedirmiş kimi səliqəli geyinər, yazı masasının arxasına keçər və düşündüklərini kağıza köçürərdi». İlyas Əfəndiyevin iş rejimi, yaradıcılıq məsuliyyəti haqqında söylənilən bu fikir çox mətləblərin şərhinə əsas ola bilər. Lakin önəmlisi odur ki, yazıçının sirli yaradıcılıq psixologiyası ilə yanaşı həm özünə, əsərlərinə, sənətə, oxucusuna vətəni və xalqına qarşı məsuliyyətini, həm də zəhmətkeşliyini ifadə edir. Bu titanik iztirabların, ədəbi-bədii duyğularının sənət əsərlərinə çevrilməsi işini yalnız hər gün eyni vaxtda, intizamlı şəkildə tarlaya işə çıxan və yorğunluğundan həzz alan, əməyinin bəhrəsindən fərəhlənən adamların yaşam tərzi ilə müqayisə etmək olar. Mənim fikrimcə bizim ədəbi nəslin canlı klassik kimi ehtiram göstərdiyi «geriyə baxmayan qoca»nın, İlyas Əfəndiyevin əbədi qalibiyyətinin əsasında dayanan da elə budur; istedad və müdriklik, məsuliyyət və intizam, zəhmət və halal yaradıcılıq yorğunluğu…

Şamil Vəliyev,

filologiya elmləri doktoru,

professor

Olaylar.- 2012.- 3 oktyabr.- S.14.