Güney həsrətli alimimiz Əkrəm Rəhimli (Bije) 80 yaşını haqladı

Həqiqi elm adamları hər zaman sadə, səmimi insanlar olur. AMEA Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunda elmi fəaliyyətlə məşğul olan, “Güney Azərbaycan elmi araşdırmalar” şöbəsinə başçılıq edən Əkrəm müəllim də belələrindəndir. Onu ilk tanıdığım gün bu xüsusiyyətləri müşahidə etmişdim. Çox maraqlı söhbətimiz alınmışdı. Danışdıqlarını yazmaq üçün istifadə etdiyim diktafonda problem yarandığı üçün boş yerə xeyli vaxtını almağıma səbirlə yanaşmışdı.

Hər dəfə instituta gedəndə müşahidə edirdim ki, nurlu simaya sahib alimimiz öz həmkarları ilə çox mehriban davranır. Gülərüz, zarafatcıl bu insanın həyat hekayəsini eşitdikdən sonra onun kamil bir insan olduğunu da başa düşdüm. Həyatda üzləşdiyi çətinlikləri yenə bilən insanmış Əkrəm Rəhimli...

Əkrəm müəllimin ata babası Güney Azərbaycandan olsa da, o, 1932-ci ilin sentyabrında Quzey Azərbaycanın Qazax rayonunda doğulub. Sovet rejiminin zorakılığı onların ailəsindən də yan keçməyib. Əkrəm müəllim dünyaya gəlmək ərəfəsində onun atasına yerli sovet orqanları tərəfindən “Kulak” damğası vurulub. Atasının dükanı, “Qonaq evi” və ev əmlakı müsadirə olunub. Güney mənşəli olduğu üçün atası Rəhim 1938-ci ilin baharında başqa güneylilər kimi həbsə alınıb, bir müddət Kirovabadda (indiki Gəncədə) zindanda saxlanıldıqdan sonra ailəliklə 1938-ci ilin aprelində Güney Azərbaycana məcburi deportasiya olunub.

Əkrəm müəllimin atası doğulduğu Mərənd şəhərinin Dizə kəndində atasından miras qalan evdə ailəsini yerləşdirdikdən sonra 1939-cu ilin payızında İrandakı rejim əleyhinə olan bir şəxs kimi həbs edilib. Əslində Rəhim kişi savadsız, siyasətdən uzaq, sakit təbiətli, zəhmətkeş bir adam olub. Bir ilə qədər Mərənd nəzmiyyəsinin (polisinin) müvəqqəti həbsxanasında saxlanılan Rəhim kişi buradakı zorakılığa və işgəncələrə dözməyib 1940-cı ilin payızında dünyasının dəyişir. 7-8 yaşında atasız qalan Əkrəm anası Saranın himayəsində yaşayır, babadan qalan bağı və əkin sahəsini hissə-hissə satan Sara xala övladlarını təhsildən ayırmır, onları cəmiyyətə, vətənə yararlı övlad kimi böyüdür.

Müttəfiq qoşunlarının İrana daxil olması, müstəbid Rza şahın ölkədən qaçması ölkədəki siyasi durumda müəyyən “yumuşaqlıq” yaradır. Bundan yararlanan xalq isə azadlıq hərəkatına başlayır. Təbiətcə mübariz olan Əkrəm müəllimin anası Sara ana da xalq hərəkatına qoşulur, sonradan oğlu İsmayı da bu yola çəkir. Onlar hər ikisi 1945-ci il “21 Azər” (12 dekabr) nehzətinin (inqilabın) fəal iştirakçısı olurlar. Xalq Azadlıq Ordusunda (Fədailər dəstəsi) fəaliyyətinə və igidliyinə görə İsmayıl Azərbaycan Milli Hökumətinin ali mükafatı “21 Azər” medalı ilə təltif olunur.

Bunlar bir hekayə deyil. Əkrəm müəllimin ailəsi ilə birlikdə yaşadıqları gerçək həyat hadisələridir. Alimimiz 9 il İranda yaşayır. Təhsil aldığı farsdilli məktəbdə 1946-cı ilin yanvarında Azərbaycan Milli Hökumətinin Maarif naziri Məhəmməd Biriyanın imzası ilə “bundan sonra Azərbaycan məktəblərində təhsil ancaq ana dilində ‒ Azərbaycanca keçirilsin” əmrin oxunuşunu indiyədək qəlbində xoş xatirə kimi yaşadığını bildirən Əkrəm müəllim Azərbaycan məktəblərində bütün tədris farsca aparılmaqla yanaşı ana dilində danışmağın şagirdlərə məktəb müdiriyyətləri tərəfindən yasaq edildiyini bildirdi. Azərbaycanca kim danışsa “xəbərçilər” bunu dərhal müdiriyyətə çatdırmalıydılar. Bir gün məktəbin həyətində dərsdən sonra məhəllədə futbol oynamaq haqda ana dilində söhbəti müdiriyyətə çatdırıblar. Sinfə daxil olmaq haqda növbəti zəng çalınıb, şagirdlər sinif üzrə cərgəyə düzülüb. Əlinə heyva çubuğu almış, qəzəblənmiş müdir Əkrəm müəllimi, qonşu Əhmədi və Yunisin adını çəkib, qabağa gələcəklərini əmr edir: “O, bizə farsca “boynu yoğun tərbiyəsizlər, məgər deməmişik ki, türkcə danışmaq yasaqdır”. Biz and-aman etdik ki, türkcə danışmamışıq. Bu and içmənin faydası olmadı. O, danışığımızı təkrarlayıb dedi: “Bəs bunları mən danışmışam!” Mən ondan 3-cü sinifdə oxuyurdum, 10 yaşım heç hələ tamam deyildi. Zalım müdir heyva çubuğu ilə əllərimizə 12 çubuq zərbəsi endirdi. Ovcumuz od tutub yanırdı. Bu cəza ilə ürəyi soyumayan müdir əmr etdi. Əvvəlcədən hazırlanmış üzərində “bizim məktəbin qanmaz şagirdləri” yazılmış karton parçalarını boynumuzdan asdılar və növbəti zəngə qədər məktəbin həyətinin düz ortasında 2 əllərimiz və bir ayağımızı yuxarıda saxlamağa məcbur etdi və idman müəllimi ağaye Zərgərini bizə nəzarətçi qoydu”...

Əkrəm Rəhimli buna bənzər haqsız cəzalardan çox alıb. Qısa da olsa Milli Hökumət dövründə dərslərin ana dilində tədris olunması və ilk dəfə Azərbaycan tarixindəki olaylarla, siyasi və ədəbi şəxsiyyətlərlə, ana dilli poeziyanın nümunələri ilə tanış olmaq hafizəsindən silinmir. Deyir ki, hələ də o vaxtdan əzbərlədiyi şeirlərdən hafizəsində ilişib qalanlar çoxdur.

Sevincli günlər üzün sürmür. Tehranla Moskva arasında gizli sövdələşmənin qara küləyi 1946-ci ilin sonunda hər şeyi alt-üst edir. Tehran qoşunu tərəfindən zəbt olunmuş Azərbaycanın yaşayış məntəqələrində qanlı olaylar törədilir. Təpədən dırnağa qədər o dövrün müasir silahları ilə, təyyarə, tank və toplarla təchiz olunmuş şah ordusunun qarşısında meydanda tək qalmış, müqavimət göstərməyin nəticəsiz olacağını anlayan Azərbaycanın məğlubiyyəti qaçılmaz olur. Azərbaycan milli qüvvələrinin bir dəstəsi yeganə çıxış yolunu Qüzey Azərbaycana üz tutmaqda görüb, 1946-cı il dekabrın 12-14-də sovetlərin əlində olan keçid məntəqələrinə pənah gətirir. Sovet Azərbaycanına pənah gətirənlər içərisində Əkrəm müəllimin də ailəsi olub: “2-3 aydan sonra ailəmiz yenidən Qazax rayonuna qayıtdı. Bu tərəfdəki durum da çox ağır idi. Ölkə müharibədən təzəcə çıxmışdı. Mən günduz işləyib axşam məktəbində oxudum. Müəllimlərin və sinif yoldaşlarımın köməyi ilə kiril əlifbasını öyrəndim və sonra Kirovabad (indiki Gəncə) Pedaqoji məktəbinə daxil oldum. Bu məktəbdə 4 il oxuduğum vaxt çox çalışmalı, başqalarından geri qalmamağa, fənləri yaxşı mənimsəməyə çalışdım. Tarix fənni məni daha artıq özün cəlb etdi. O fənni tədris eləyən Adilə müəllimə (o həm də məktəbin dərs hissə müdiri idi) çox bilikli, güneydəki olaylara yaxşı bələd olan və onları ürək yanğısı ilə yad edən insan idi. 1953-cü ildə məktəbi fərqlənmə diplomla bitirib o zamakı V.İ.Lenin adına Pedaqoji İnstitutun (indiki Tusi adına Pedaqoji Universitetin) tarix fakültəsinə daxil oldum. Burada respublikada tanınmış müəllimlərdən dərs alıb, 1975-ci ildə tarix fakültəsini də fərqlənmə diplomla bitirib, bir müddət orta məktəbdə tarix fənnini tədris etməklə yanaşı “Azərbaycan” (ADF orqanı) qəzetində əvvəl ədəbi işçi, sonra isə şöbə müdiri vəzifəsində çalışıb, İranın sosial-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatı ilə (mətbuat və radio vasitəsi ilə) yaxından və müntəzəm tanış oldum, çoxsaylı tərcümə və məqalələrim dövrü mətbuatda çap olundu”.

Daim Güney Azərbaycana aid tədqiqat aparmaq, mütaliə və axtarışlarla oranı daha yaxından öyrənmək həvəsi beynində dolaşsa da alimimiz 1959-cu ilin payızında özündən asılı olmayan səbəb üzündən Türkiyə iqtisadiyyatı üzrə aspiranturaya qəbul olunur. Respublikanın tanınmış iqtisadçısı-şərqşünas alimi mərhum H.Hüseynovun rəhbərliyi, moskvalı türkoloq alim A.F.Millerin məsləhəti ilə Atatürk dövründə Türkiyənin SSRİ ilə iqtisadi əlaqələri mövzusunda tədqiqatı başa çatdırıb Moskvadakı Şərqşünaslıq İnstitutunda müdafiə edir. Türkiyənin xarici ticarət siyasəti (1920-1980) adlı monoqrafiya çap etdirir. Müasir Türkiyənin xarici iqtisadi əlaqələrinə, ölkədəki duruma aid 10 elmi məqalə, bir neçə tezis və məruzə elmi dərgilərdə, elmi xəbərlərdə çap olunur. Bir neçə il AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun “Türkiyə tarixi və iqtisadiyyatı” şöbəsinə başçılıq edir. Ötən əsrin sonundan institutun direktoru, professor Gövhər Baxşəliyeva xanımın razılığı ilə tədqiqatını Güney Azərbaycan şöbəsində davam etdirir: “Bu şöbəyə gəlişim mənim elmi axtarış və yaradıcılığımda yeni səhifə açdı. Bu şöbədə çalışdığım 15 il ərzində Güney Azərbaycana aid onlarca elmi və publisistik məqalə, müsahibə və toplantılarda çıxışlarım, dövlət radiosunda ictimai televiziyada və başqa informasiya vasitələrində çıxışlarım olub. Güney Azərbaycanın yaxın keçmişdə və indiki durumu ilə bağlı oxucu və dinləyicilərə çatdırılması vacib olan məsələlərə obyektiv elmi açıqlamalar verməyə çalışmışam”.

Güney Azərbaycan şöbəsinə gələn gündən indiyədək alimin 3 kitabı (“Güney Azərbaycan” ensiklopedik məlumat kitabı (Ş.Tağıyeva və s. Bayramzadə ilə birlikdə) 710 səhifə), (“Güney Azərbaycanda milli-demokratik hərəkat” (1941-1946) 210 səhifə). Bu kitab Kanadada və Tehranda da çap olunub. (Seyid Cəfər Pişəvəri 399 səh.), “Doktor Salamulla Cavid” 140 səh. , “Parçalanmış millətin harayı” 710 səh., kitablarının tərtibçisi və redaktoru, güneyli müəllif Səməd Sərdarniyanın “Arazın hər iki sahilində soyqırım” və “İrəvan müsəlman sakinli şəhər olmuşdur” kitablarının “Məşrutə hərəkatı 100”, “Ş.M.Xiyabani hərəkatı” məqalələr toplusunun elmi redaktoru olur. İran və Güney Azərbaycanın durumumdakı problemlərə aid elmi məqalələri İranda, Türkiyədə, Almaniyada, Kanadada və Bakıda (ingiliscə) nəşr olunan dərgilərdə çap olunur. Hazırda Güney Azərbaycan Pəhləvilər dövründə (1925-1979) elmi tədqiqatını başa çatdırmaq üzrə olan alim XX əsrin 80-ci illərində yazdığı və müəyyən səbəblər nəticəsində çapı indiyə qədər ləngimiz “Çağdaş İranda aqrar kəndli məsələsi” kitablarını çapa təqdimini planlaşdırır.

Onu da qeyd edim ki, Əkrəm müəllim “Olaylar” qəzeti ilə də yaxından əməkdaşlıq edir. Güney Azərbaycanda baş verən hadisələri həmişə diqqətində saxlayır və mövzu ilə bağlı yazılar çap etdirir. İki il bundan əvvəl Güney Azərbaycanda Urmiya gölünün qurudulması problemi ortaya çıxanda Əkrəm müəllim qəzetimizdə nəşr etdirdiyi “Urmiya gölünün harayı” adlı məqaləsini ictimaiyyətə təqdim etdi. Bu məqalə geniş-əks səda doğurub. Əkrəm müəllimin sözlərinə görə, bu məqalədən sonra onlarla insan onunla telefon əlaqəsi saxlayıb. Əkrəm müəllimlə söhbətimizdə ürək ağrısı ilə bildirdi ki, artıq Urmiya gölünün 70 faizi qurudulub. Alim bu yaxınlarda mövzuya həsr olunmuş daha bir yazı ilə çıxış edəcək. Göründüyü kimi alimimiz bu gün də yorulmadan çalışır. Bu da səbəbsiz deyil. Vətən sevgisi ilə yanaşı, Əkrəm müəllimin həyat yoldaşı Fatimə xanım kimi yaxın dostu, dəstəkçisi, daha doğrusu köməkçisi də var. Həyatda bu sarıdan bəxti gətirən Əkrəm müəllim yorulmaz dəstəkçisi haqqında minnətdarlıqla danışdı. Onların hər ikisinə can sağlığı arzu edirik. Bu da bizim 80 yaşlı alimimizin həyat hekayəsindən qısa bir çıxarış. “Olaylar” kollektivi gözəl insan, yorulmaz tədqiqatçı alimimizi 80 yaşı münasibətilə təbrik edir və ona can sağlığı arzu edir. Arzunuz tezliklə güneyli qardaşlarımızın haqları çatan şəkildə, hüquqları pozulmadan yaşamalarıdır. Əkrəm müəllim, Allah sizi bu arzunuza çatdırsın.

Aygün İbrahimli

Olaylar.- 2012.- 20 sentyabr.- S.10.