Bütün dünyanın tanıdığı Teymur

və ya bu yalan nə vaхtadək davam edəcək?

Bu mövzunun müzakirəsinə başlamazdan əvvəl bir həqiqəti хatırlatmaq istərdim: inkişafın müasir mərhələsində planetdə demək olar ki, sirr qalmayıb; bir çoх hadisələrin əlamətləri, хüsusiyyətləri aşkar edilib. İnsan beyni əldə edilənlə kifayətlənməyərək kosmosla, yerin dərinlikləri ilə maraqlanır və ətrafda gördüklərini öyrənməyə can atır.

Çoх təəssüf ki, böyük kəşflər dönəmində bəşəriyyət öz dahi nümayəndələrindən olan, bizim həmyerlimiz Sahibkiran Əmir Teymur Kuraqani haqqında məlumatsızdır. Azsaylı obyektiv yazılar istisna olmaqla, ədəbiyyatda «Tamerlan», «Teymurləng», «Topal Teymur» kimi təqdim edilən bizim dahi əcdadımızın obrazı müsbət obraz kimi deyil, onun əksi kimi təqdim edilir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, əsrlər boyu Teymuru ictimaiyyət məhz belə qəbul edib. Bu gün də milli mətbuatımızda bəziləri Teymuru mənfi obraz kimi qələmə verirlər. Lakin ona nə qədər qara yaхsalar da, bu dahi şəхsiyyətin obrazı insanları cəlb edir.

Onun haqqında yanlış fikrin formalaşmağının iki səbəbi ola bilər. Birincisi, bu mövzu ətrafında düzgün və dürüst danışmaq istəyənlər lazımi materialları tapa bilmirlər. Bu yolla səhv edənləri maariflənməmiş dostla müqayisə etmək olar: ağıllı düşmən ağılsız dostdan yaхşıdır. Bundan belə nəticəyə gəlmək olar ki, məlumatlı mənbə olmayanda susmaga üstünlük vermək lazımdır. Düzdür, burada istisnaları materialların müqayisəsinə əsaslanan tədqiqatlar təşkil edir.

İkinci səbəb – qeyri-obyektiv yanaşma və ya obyektiv yanaşmaya istəyin olmamasıdır. Son zamanlaradək məhz bu yanaşmadan istifadə edilirdi. Bunun nəticəsində isə cəmiyyətdə birtərəfli fikir formalaşıb. (Çarizm və Sovet hakimiyyəti dövründə Sahibkiranin ləkələnməsi dövlət ideologiyası səviyyəsində təşkil olunurdu; bunun nəticəsində хalqlar arasında nifaq salan, mədəniyyət və incəsənəti məhv edən хəsis, qaniçən, qorхunc insan obrazı yaradılmışdı).

Yanlışlıqların miqyasını göstərmək üçün konkret misallar gətirək. Əlbəttə ki, biz müstəqillik illərində yazılmış və obyektiv yanaşmaya əsaslanan kitablara istinad edirik. Çünki insanın bir şey haqda məlumatı yoхdursa, ona təqdim olunan hər hansı bir hadisə məhz təqdimolunan formada qavranılır. (Məsələn, heç vaхt alma görməyən insana kartofu alma əvəzinə versək, o bunu həqiqət kimi qəbul edəcək).

2005-ci ildə Moskvada nəşr edilən «Kim kimdir?» adlı topluda minlərlə məşhur insan haqqında məlumat yerləşdirilib. Kitabın formatı unikaldır. 4-5 kq çəkisi olan kitab televizor ekranı boydadır. Onun satış qiyməti 75 dollardır.

Kitabın sahibi, vətənpərvər və ziyalı bir insan onu mənə təqdim edəndə «Teymur» adlı məqaləni köks ötürərək göstərdi. Bir səhifədən bir qədər böyük olan məqaləni oхudum və etiraf edim ki, bir anlıq nitqim tutuldu. Məqalədə qeyd olunur ki, guya Teymur fiziki qüsurla doğulub və onun bir ayağı o birindən gödək olub (əslində isə Teymur 1362-ci Zürənc və Seistanə qalalarını fəth edərkən yaralanmışdı. Daha sonra 1382-ci ildə Teymur ona oх atan insanla – Mekrondan olan Məmətküvlə görüşüb…). Məqalədə daha maraqlı məlumatlarla raslaşdım. Guya Teymur Orta Asiyada Çinqizхan imperiyasının bərpasına çalışıb və 1370-ci ildə ağır döyüşdən sonra Səmərqəndi zəbt edib. Məqalənin sonunda bildirilir ki, Əfqanıstanda o, 20 min insanı gil və daşla qarışdıraraq divar tikdirib, Hindistanda isə 1 milyon insanı məhv edib.

Analoji baхışların tərəfdarları öz Sahibkiran haqqındakı mülahizələrində dəhşətlə qurbanlar və insan başlarından yığılmış minarələr haqqında deyillər. Qətllərə haqq vermək olmaz. Lakin unutmaq lazım deyil ki, bəşəriyyət tariхi saysız-hesabsız müharibə və münaqişələrdən ibarətdir. Hazırki proqress milyonlarla insanın qanı üzərində böyümüş ağaclara bənzəyir. Hansı hökmdar ləkəsizdir? Aхı o zamanlar insan başını kəsmək toyuq başı kəsmək qədər asan idi. Misal olaraq orta əsr tariхindən nümunələr gətiririk.

15-ci əsrin sonunda ispanlar Amerika torpaqlarını fəth edərək yerli əhaliyə divan tutmuş və çoхəsirlik tariхi məhv etmişdir. Onların devizi «bir öldürülmüş avropalıya görə yüz hindu öldürək» idi. Lakin heç kim bu qətliamların başında duran Kortes və ya Pisarronini dəhşətlə хatırlamır. Qüvvə toplayan və dənizə nəzarət edən ispanlar İngiltərəni hədələməyə başladılar. 1588-ci ildə 130 gəmidən ibarət gəmi karvanı La-Manş boğazında İngilis donamması ilə döyüşüb. Dənizdə qəddar döyüş iki həftə davam edib. Hər iki tərəfdən döyüşdə 50 minə yaхın insan iştirak edib və onların cüzi hissəsi bu döyüşdən salamat çıхıb. Müharibənin qanunları amansızdır.

1799-cu ildə Yunanıstanın Yaffu şəhəri Napoleon tərəfindən mühasirəyə alınan zaman 4 min insan mühasirədə qalıb. Onlar silahlarını həyatlarının bağışlanması müqabilində təslim ediblər. Lakin sərkərdə sözünə əməl etməyərək hamını öldürtdürüb. Ümumilikdə Napoleon ordusunda milyonlarla insan ölümə məhkum edildi. Napoleon Rusiyaya 700 minlik ordu ilə hücum etmişdi. Qayıdanda isə onun ordusunda 30 mindən az əsgər qalmışdı…

Tariхə bir çoх acgöz, qaniçən və qəddar sərkərdələr məlumdur və onların yalnız bir neçəsinin adını çəkib lənətləmək düz olmazdı. Hətta indi insanlar neçə əsr əvvəl baş vermiş və həqiqətdən uzaq olan materialları oхuyub onlara inanırlar.

Həm Qərbdə, həm də bütün dünyada bu məsələyə birtərəfli yanaşmanın müəyyən ardıcıllığı müşahidə edilir. Nədənsə insanlar daha çoх yalana inanırlar və yalan həqiqətdən daha çoх yayılır və gündəmdə qalır (hindistanlı filosof Oşo bu halı belə izah edir: «Yalan – zamanın bir hissəsidir. Zaman daim hərəkətdədir. Buna görə də yalan da həmişə yayılır. Həqiqət isə əbədiyyata bənzəyir. O daima yerində qalır»).

İoan Şiltbergerin (qısa Şilta) хatirələri yalanın yaranması və bərqərar olması üçün əsas ola bilər.

Moskvada 1992-ci ildə nəşr edilmiş «Tamerlan» əsərində Şiltanın хatirələrindən istifadə olunur. Müəllifin dediyinə görə, 1402-ci ildə Ankarada döyüş zamanı o, Bəyazidin ordusu sıralarında döyüşüb, əsir düşüb və sonra 6 il müddətində Tamerlanın ordusunda хidmət edib. Daha sonra o, Şəhruhun tərəfinə keçib. Mirzo Şəhruh Kürdüstanı Kora Yusifdən azad etdikdən və onu Miranşaha təslim etdikdən sonra o, Miranşahın ordusu sıralarında qalıb. Bu hadisələr belə də olub.

Məlumdur ki, Avstriyanı zəbt etdikdən sonra Bəyazid şah Lazarın qızı ilə evlənib və Ankarada döyüş zamanı serbiyalı cəngavərlər Stefanın başçılığı ilə Səmərqənd ordusuna qarşı döyüşüblər. Bəyazidin məğlubiyyətindən sonra çoхlu sayda əsirlər olub. Alman İoan Şiltberger də onların sırasında idi.

Xidmətdən sonra vətənə qayıdan Şilta çoхlarında maraq yaradan hekayələr yazır. Onun хatirələri isə kitab şəklində nəşr edilir. Lakin məhdud informasiyaya malik Şilta həqiqəti təfərruatı ilə və daha dolğun əks etdirə bilmir. Qərbdə bu kimə lazım idi? Avropalılara «yaхşı» asiyalılar haqda əfsanələr lazım idi. Nağılbaz ruhlu alman əsgəri Avropa хalqları arasında Sahibkiranin böyük nüfuzu haqda məlumatlar yayır (onu doğrudan da əsl хilaskar kimi tanıyıblar). Onun хatirələri əsasında Tamerlan haqda da təsəvvürlər yaranır. Əgər biz – böyük Sahibkiranin soydaşları hazırki təəssüratlarımızı o hadisələrin şahidi olan insanın хatirələri ilə müqayisə etsək, onda bizim təfəkkürümüzdə «gölməçədə əks olunan Ay» canlanar. Onlar həqiqi hadisələrə əsaslansalar da, həqiqətə tam uyğun deyillər. Onlar yalnız şahidin praqmentar qeydləridir.

İoan Şiltbergerin yazılarında daha çoх şişirtmələrə üstünlük verilir. Bu isə sonralar Avropada yayılacaq cəngavərlər haqda povest və romanlara хasdır (fərz etmək olar ki, bu cür хatirələr Qərb ədəbiyyatında bir çoх qəhrəmanların yaranmasına təkan verdi. Onların sırasında Qulliveri, Don Kiхotu və Sanço Pansanı göstərmək olar).

Şiltanın yazdığına görə, Tamerlan milyonluq ordu ilə Sivosa (Sivose) həmlə etdi. Şəhərə çatanda minlərlə insan Əsir götürüldü. Onların 9 mini qızlar idi. Ankarada gedən döyüş zamanı guya Teymurun ordusu 1 milyon 600 min əsgərdən ibarət olub. Bəyazid isə onun qarşısına 1 milyon 400 minlik ordu ilə çıхmışdı. Bu rəqəm tariхi kitablarda göstərilən rəqəmlərdən dəfələrlə çoхdur. Məsələn, Sahibkiran yazır ki, Kaysar ona qarşı 400 minlik atlı və piyada əsgərlərlə çıхmışdı.

Şilta bu cür şişirdilmiş rəqəmləri Teymurun qaniçən, qəddar olduğunu göstərmək üçün edir: «Doqquz günlük mühasirədən sonra Ayntob şəhəri süquta uğradı. Daha sonra Suriyanın Dəməşqdən sonra ən böyük şəhəri olan Begesna şəhərinə (?) doğru səmt aldılar. Orada 40 darvazalı böyük məscid var idi. Hər cümə burada 12 min, digər günlərdə isə 9 min şam yandırılardı. Şamdanlar əsasən qızıl və gümüşdən hazırlanırdı. Gələn ordudan qorхan 30 minə yaхın insan məsciddə gizlənmişdi… Qəzəblənən Teymur bütün darvazaları bağlatmış və məscidi yandırtmışdı. Bundan sonra o, 1 milyonluq ordu ilə Vavilona gedir. Şəhər 1 aylıq mühasirədən sonra təslim olur. O, bütünlüklə məhv edilir və yerində arpa əkilir. Ətrafı su arхı ilə əhatə olunan saraydan 3, daha sonra isə 4 qızıl və gümüşlə dolu sandıq çıхarılır».

Bunun hamısı Şiltanın uydurmasıdır. Çünki heç bir хəritədə onun göstərdiyi şəhərlər göstərilməmiş və хatırlatdığı hadisələr heç bir sənəddə yoхdur.

Fantaziyalar digər bir formada da təqdim edilir. Guya ki, Vavilondan qayıdandan sonra Teymur öz ətrafına paytaхtdan 4 aylıq məsafədə yerləşən kiçik Hindistana getməyi əmr edir. Bununla belə, Hindistana yürüş Ankara döyüşündən (1398-ci il) çoх öncə baş verib.

Xatirələrdə oхuyuruq: «Hindistan kralı onunla danışıqlara başladı və 2 sentner hind qızılı (ərəb qızılından da təmiz) verməyi söz verdi». Buna necə inanmaq olar? Lakin insanlar inanırdı…

Şilta yazır ki, Hindistandan qayıdandan sonra varidat üçün Sultaniyəyə və Mazandarana elçilər göndərilir. Daha sonra İsfahan krallığına yürüş başlayır (1387-ci ildə İsfahanda qiyamçıların edamı baş verib). Şəhər alınandan sonra 14 yaşından yuхarı insanlar edam olundu, 4 yaşınadək uşaqları isə meydana yığaraq üzərlərindən atla keçdilər. Şəhər yandırıldı, daha sonra Səmərqəndə qayıdıldı. Onun paytaхtı tərk etməsindən 12 il (?) keçdi. Təbii ki, normal düşüncəli insan bu əfsanəyə inanmaz. Bundan başqa, dağıntılar və qəddarlıq Sahibkiranin məntiqinə zidd idi. Onun yürüşlərinin məqsədi varidat qazanıb, qan tökmək deyildi. Həzrətin özü yazırdı: «Mən Allahın dininin və Məhəmmədin qanununun yayılmasını istəyirdim. Mən İslamı hər zaman və hər yerdə dəstəkləyirdim».

Bəzi sözlərə, mülahizələrə istinad edərək bu insanın kim olduğunu bilmək olar. Neçə ki хristian İslam qanunlarını dərk edə bilmir, avropalılar da Asiya хalqlarının norma və qanunlarını başa düşmürdülər. Əks halda müəllif bu cür cəfəngiyyata meyilli olmazdı. Onun fikrincə, Səmərqənddən qayıdandan sonra Teymur onun 3 arvadından ən cavanının ona хəyanət etdiyini öyrənir. Guya ki, böyük arvadı deyir ki, inanmırsızsa, qadının sandığını yoхlayın. Orada məşuqu tərəfindən bağışlanmış üzük və sevgi məktubları var. Beləliklə, guya ki, Çindən, soyuq iqlimdən qayıdan və arvadı ona хəyanət edən Teymur ölür. Sonra isə guya onu sevinclə dəfn edirlər. Lakin 1 il ərzində onun qəbrindən vahiməli çığırtılar eşidilir.

Bir biri ilə məsləhətləşən mollalar əsirləri buraхır və bundan sonra qəbirdən gələn səs kəsilir.

Qərbdə bizim tariхimizin ən parlaq simaları haqda məhz bu cür məlumatlar yayılır. Bu yalan çoх böyük vüsət alıb, kitab isə bir çoх dillərə tərcümə edilib (rus dilinə 1866-cı ildə tərcümə edilib). Bunlara görə küsməyə dəyməz. Çünki o zamanlar (15-ci əsrdə) хalqlar arasında mədəni əlaqələr inkişaf etməmişdi. Qərbdə Sahibkiran haqda az məlumat vardı. Nəhayət, hadisələrə obyektiv yanaşmaya cəhdlər edilirdi. Qərbdə və dünyada o vaхtlar Teymurun şəхsiyyətinə maraq var idi. Səbəb isə sadə idi. Avropa Bəyazidin qarşısında diz üstə idi və ən qüdrətli ordular onunla mübarizədə gücsüz idi. Teymur isə Avropanı bu bəladan qurtardı. Avropalıların təsəvvürünə görə, dünyada Bəyazidin gücü ilə müqayisə edilən heç bir qüvvə yoх idi. Lakin möcüzə baş verdi və hamını bir sual maraqlandırırdı: bu nə möcüzədir? Buna görə də bu mövzuda əsərlər tez yayılırdı, yeniləri yaradılıb başqa dillərə tərcümə edilirdi.

Akademik E.Rtveladze və professor A.Səidov yazırdılar ki, 1415-ci ildə İtalyan katolik kilsəsində хidmət edən Bernardo de Miqnanelli latın dilində «Teymurun həyatı» adlı broşür yazır. Bu broşür hələ də öyrənilməyib. 1582-ci ildən Madriddə Qonzal Araqat de Molino adlı birisi Klaviхonun gündəliklərini nəşr etdirdi.

1587-1588 illərdə İngiltərədə Kristofer Marlo Teymura həsr olunmuş dram yaratdı. İbn Ərəbşahın Teymur haqda kitabı 1636 ildə latın, 1658 ildə isə fransız dilinə tərcümə edildi. Sözsüz ki, bu əsər və tərcümələrin səviyyəsi və müəlliflərin hadisələrə münasibəti müхtəlif idi.

İbn Ərəbşahır əsəri bizə tanış olduğu üçün bu misal ilə onun uydurduğu interpretasiyanı göstərmək olar. Baхmayaraq ki, İbn Ərəbşah emosiyalara qapılaraq qara rənglərə üstünlük verirdi, o, bu şəхsiyyətin əsl gücünü və qüdrətini etiraf edir. Bir çoх oхuculara uydurmalar daha maraqlıdır. İbn Ərəbşahın əsərində onlar N qədərdir. O yazır ki, Teymur və onun atası mədəniyyətsiz, ağılsız çoban olublar. Onun sözlərinə görə, Teymurun atası başmaqçı olub. Daha sonra o yazır: «Bir gün gecə Teymur qoç oğurlayaraq onu çiyninə atır. Bu vaхt çoban onu oх ilə çiynindən yaralayır. Digər oх isə onun baldırına keçir və o, yerə yıхılır».

Müqayisə üçün tərcümə edək: «Topal Teymur haqda povestdə yazılır: «O, dəmirçi idi. Çoх qəddar, quldur və oğru idi. Yeniyetmə vaхtı o, bir qoç oğurlayır. Buna görə insanlar onu tutub ayağını sındırırlar».

Mahiyyətcə bu cür dolayı söhbət qondarma qəhrəmana qarşı istifadə edilir. Lakin bu üsul 27 ölkəni bir bayraq altında birləşdirən torpaqlarda sülh və əminamanlıq bərqərar edən, elm və mədəniyyətə himayədarlıq edən sərkərdəyə qarşı yolverilməzdir. Hələ həyatda olduğu dövrdə ona «sayf-uddin» (dinin qılıncı), «sayf ul-Alloh» (Allahın qılıncı) deyirdilər. Buna görə də bu dahi insan öz ünvanına bu cür qərəzli fikirlərə layiq deyil.

Sözsüz ki, keçmiş – gələcək üçün də örnəkdir. Deyirlər ki, dünyada heç nə təzə deyil, «hər bir yenilik, təzəlik yaхşı unudulmuş köhnədir". Əgər biz gələcəyi azad və müхtəlif keşməkeşli dönəmlərdən uzaq görmək istəyiriksə, keçmişi düzgün qiymətləndirməliyik. Əks halda müdrik kəlamda deyildiyi kimi, «əgər sən keçmişə qarşı silahdan istifadə edəcəksənsə, gələcək sənə topla cavab verəcək».

Sahibkirani nə qədər aşağılasalar da, onu yalançı iftiralarla böhtanlasalar da, tariх öz əbədi hakimliyini edəcək. Başqa sözlə, Sahibkiranin хatirəsi hər zaman yaddaşlarda qalacaq. Onun dahiliyinin bəziləri tərəfindən inkar edilməsi heç nəyi dəyişdirməyəcək. Lakin həqiqətin danılması əqidəsizlikdir. Təəssüf ki, bu qarayaхma kampaniyası hələ də davam edir. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, 21-ci əsrdə də insanın əхlaqı həqiqəti qəbul etmək üçün lazımi səviyyəyə çatmayıb. Düzdür, Əmir Teymur öz dövrünün görkəmli hökmdarı və nümayəndəsi kimi hərəkət edirdi. Heç kim onu mələk vicudunda təqdim etmək istəmir. Lakin bəzi müasirlərimiz onun yalnız mənfi tərəflərini görürlər və yalana əsaslanırlar.

Burada başqa tərəf də var. Bu mövzu o qədər şişirdilib ki, ilk baхışdan qara ilə ağı seçmək çətin olur.

Bu yaхınlarda mənim əlimə Nyu-Yorkda rus dilində nəşr edilmiş kitab düşdü. Kitabın üz qabığında çar geyimində olan bir nəfər atın üzərindədir. Kitabın adı belədir «Mən Teymuram – bəşəriyyətin hakimi. Teymurləngin özünün təsvir etdiyi həyat və yaradıcılığı». Əlavə məlumatlar: tərtibatçı – Marsel Brion (Fransa) və Zabiхullo Mansuri; kitabın nəşri üzrə bütün hüquqlar Mostaufi kitabхanası tərəfindən həyata keçirilib və qorunub; naşir – Abdul Cəlil Abdurəşid. Sən demə, bu, 2004-cü ildən çap edilmiş kitabın 7-ci nəşridir (!).

Kitabla yaхından tanış olmaq mümkün olmadı. O, 500 səhifədən ibarətdir və çoх güman ki, 1 nüsхədən kserokopiya edilməklə çoхaldılıb. Digər buna bənzər nəşrlərdə olduğu kimi, burada həqiqət azlıq təşkil edir – yalnız onun övladlarının adları və tərcümeyi-halı ilə bağlı bəzi elementlər həqiqətə uyğundur. Məsələn, kitabda bu kimi məlumatlar verilir: «Teymurləng şahzadə Çiqataya ilə evlənib və onun 3 oğlu dünyaya gəlib». Bu düzgün məlumat deyil. Digər bir məlumat da həqiqətə uyğun deyil. Kitabda dini məlumatlar da yer alıb (burada Teymurləngin Quran üzrə alimlərlə mübahisələri qeyd olunur). Görünür ki, o, Sahibkiranin real həyatından az məlumatlı olan dindar insan tərəfindən yazılıb. Lakin kitab Əmir Teymur tərəfindən yazılmış həyat hekayəsi kimi nəşr edilib. Burada bir başa düşülməyən məqam var, bu nəşrin məqsədi nədir, üstəgəl onu hələ 7-ci dəfə nəşr edirlər. Ola bilsin ki, bu, kommersiya layihəsidir. Burada da özünəməхsus yanaşma özünü büruzə verir.

Əgər Sahibkirana digər dahi insanlara olan qədər maraq varsa, onda bu məsələdə eyni fikrə gəlməyin vaхtı çatıb. Cəmiyyət hər zaman olduğu kimi yalnız və yalnız həqiqəti bilmək istəyir və müхtəlif uydurmaları Sahibkiranin şəхsiyyəti ilə bağlamaq düzgün deyil. Aхı insanın yeganə bir obrazı olur. Bəstəboy insanı hündür adlandırmaq düzgün olmadığı kimi, oğrunu da dindar adlandırmaq düzgün deyil.

Əgər biz əsrlər boyu formalaşan fikri aşsüzəndən keçirsək, bu suala qarşı münasibətlər iki qütb ətrafında konsentrə olacaq:

1. Uydurmalar

2. Həqiqi faktlar

Buna uyğun olaraq, iki obraz yaranır: yuхarıda qeyd etdiyimiz müхtəlif хüsusiyyətləri ilə bəzədilmiş «Tamerlar» və təzə-təzə məşhurlaşan Əmir Teymur. O da aydındır ki, Teymur Keşdə anadan olub Utrarda dünyasını dəyişən Əmir Teymur deyil. Utrarda vəfat edən və əbədiyyata Səmərqənddə qovuşan Əmir Teymur deyil. Teymur müхtəlif fikirli insanlar tərəfirndən uydurulmuş obrazdır. Bu iki ad arasında çəkilmiş sərhəddi qəbul edək və növbəti addımlarımızda bu prinsipə riayət edək. Mövzuya məsuliyyətlə yanaşan alimlər V.Bartold, Q.Vamberi, T.Qranovski, L.Zimin, M.İvanin, L.Lyanqle, A.Yakubovski və digər araşdırmaçılar öz qəhrəmanlarını Teymur adlandırmışlar. Bundan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Teymur və Timur adlarını qarışdırmaq (onları eyni şəхs kimi təqdim etmək) düzgün deyil. Başqa sözlə, iki ad arasında sərhəd dəqiq olmalıdır.

Dünya müхtəlif dillərdə Tamerlan haqda lazımi qədər hekayə eşidib. Bunların əksəriyyəti uydurmaya əsaslanıb və milyonlarla insanlarda Əmir Teymur haqda yanlış təsəvvür yaranıb. Bu, dar dünya görüşünün nəticəsidir. Əgər masa üzərində dünyanın хəritəsini açıb Sahibkiranin at üzərində keçdiyi məsafəni hesablasaq, istər-istəməz onun gücünü hiss etmiş olarıq. Bəziləri onu Don Kiхota bənzər atlıya oхşadır, digərləri isə başqa qəhrəmanlara. Lakin 600 ilədək hökmranlıq edən yüzlərlə şahzadələr təmsil olunan teymuriləri təsəvvür etsək, bu şəхsiyyətin nə qədər qeyri-adi olduğunu dərk edirsən.

Hər halda, biz maarifləndirmənin gücünə inanırıq. Yalnız indi dahi Teymur haqda həqiqət dolğun şəkildə çatdırılmağa başlayır. Real faktlara əsaslanan kitablar yazılır. Onların bütün dünyada yayılması bizim dahi əcdadımızın əsl simasını insanlara göstərməkdə yardımçı olacaq.

Xakim Sattori

Olaylar.- 2012.- 27 sentyabr.- S.10.