Azərbaycan diasporunun tarixi

Bir neçə mərhələni əhatə edən bu tarix öz zənginliyi ilə seçilir

Azərbaycan diasporunun tarixinin nə zaman başlaması barədə ayrı-ayrı mənbələrdə müxtəlif fikirlər yer alır. Həmin mənbələrə istinadən diasporamızın formalaşması tarixi bir neçə mərhələyə bölünür. Diaspora tarixində ilk dövr İslama qədərki dövr kimi xarakterizə edilir. Azərbaycan diasporuna dair tədqiqatlarda İslam dininə qədərki dövr barədə məlumatlara rast gəlmək olmur. Ehtimal olunur ki, həmin tarixdə azərbaycanlılar tək-tək və ya kiçik qruplarla Asiya və Avropa ölkələrinə mühacirət ediblər. Sonrakı dövr isə İslam dininin qəbulu ilə əlaqədar Azərbaycanda ərəbdilli elm və mədəniyyətin inkişafı və bununla bağlı olaraq yüzlərlə azərbaycanlı şair, alim, mütəfəkkir, sənət xadimlərinin İslam dinli dövlətlərə və digər ərazilərə mühacirəti dövrü kimi qiymətləndirilir.

Məlum olduğu kimi VII əsrin sonundan etibarən Azərbaycanda İslam dininin yayılması prosesi başlandı. Nəticədə yerli atəşpərəstlərin çox hissəsi İslam dinini qəbul etməyərək Hindistan, Çin və digər ölkələrə mühacirət etməli oldular. Həmin dövr Azərbaycan ərazisində İslam dininin bərqərar olması, ərəbdilli elm və ədəbiyyatın yayılması ilə xarakterizə edilir. Azərbaycanın Məkkə, Bağdad, Mədinə və digər ərəb şəhərləri ilə ticarət, mədəni, elmi əlaqələrinin yaranması nəticəsində soydaşlarımızın bəziləri bu şəhərlərə köçməli olmuşdular. Bağdad, Kufə, Bəsrə, Hələb, Dəməşq, Qahirə və başqa şəhərlərinin mədəni və iqtisadi inkişafında mühüm rolu olan soydaşlarımız bütün sahələrdə özlərinə layiqli yer tutmağa çalışır, ümumi mədəni xəzinəyə öz töhfələrini verirdilər. Ərəb mənbələrində Azərbaycanın elm, ticarət və müxtəlif peşə sahibləri barədə məlumatlara rast gəlmək olur. Bu dövrdə Azərbaycanın elm və ədəbiyyat xadimləri ətraf regionlarda da tanınırdı. İbn Qüteybənin “Kitab əş-şeir və şüara”, Əbdülfərəc İsfahaninin “Kitab əl-acani” və 1875-1954-cı illərdə yaşayıb-yaratmış azərbaycanlı ədib Mirzə Məhəmmədəli Tərbiyyətin “Danişməndane-Azərbaycan” kitablarında xəlifəlik dövründə tanınmış azərbaycanlıların adları çəkilir.

Azərbaycan diaspora tarixində növbəti mərhələ Yaxın Şərqdə elm və mədəniyyət mərkəzlərində azərbaycanlıların çalışması, ticari, mədəni əlaqələrin inkişafı, Azərbaycan milli təfəkkürünün region xalqlarının intibahında rolu, eyni zamanda cəmiyyətlər və təriqətlər, dövlətlərarası münasibətlər, eləcə də diplomatik əlaqələr dövrüdür. X əsrdən başlayan bu dövr XIX əsrə qədər müxtəlif tarixi hadisələrin inkişafı ilə müşayiət olunur. Bu dövrdə Azərbaycan, Asiya və Avropanın bir sıra dövlətləri ilə hərtərəfli əlaqələri var idi. XII əsrdən başlayaraq Azərbaycanda ictimai-siyasi həyatda müxtəlif təriqətlər və dini qruplar yaranmışdı ki, onların fəaliyyətində tək Azərbaycanda deyil, başqa şəhərlərdə yaşayan azərbaycanlılar da fəal iştirak edirdilər. Xüsusilə, “Əxi qardaşları birliyi”nin üzvləri sırasına xaricdə və daxildə yaşayan tanınmış azərbaycanlılar daxil idi. Kiçik Asiya, İran, Cənubi Qafqaz, Türkiyə, Yaxın Şərqdə ardıcılları və filialları olan “Əxi qardaşları birliyi” azərbaycanlıların feodal zülmünə qarşı mübarizəsini dəstəkləyir, azərbaycanlı gənclərin elm və mədəniyyət mərkəzlərində çalışmasına yardımçı olurdu. Bu dövrdə Azərbaycan ərazisi Əmir Teymur və Qızıl Ordanın hücumlarına məruz qalmışdı. Bir çox şəhərlər yerlə yeksan edilmiş, əhalisinin bir hissəsi qətlə yetirilmiş, sənətkarlar, elm və mədəniyyət xadimləri əsir götürülərək aparılmışdı. Həmin ərəfədə əsir azərbaycanlılar sürgün edildikləri dövlətlərdə öz icmalarını yaradırdılar. Azərbaycanlı memarlar, ixtiraçılar, ədəbiyyatşünaslar, tacirlər, elm xadimləri, musiqiçi və hərbiçiləri yaşadıqları ölkələrin ictimai həyatında mühüm yer tuturdular. Bəhmənyar ibn Mərziban və Nəsrəddin Tusi kimi azərbaycanlı alimlərin adları bütün dünyada məşhur idi. Nəsrəddin Tusi və Bəhmənyarın əsərləri ilə hətta Avropada da tanış idilər. Xristofor Kolumbun Amerikaya üzərkən əlində Nəsrəddin Tusinin çəkdiyi xəritə, onun ixtirası olan astronomik cihazların olması barədə məlumatlar müxtəlif mənbələrdə qeyd olunur. Azərbaycan memarlıq məktəbinin nümayəndələri Orta Asiya və Yaxın Şərqin Səmərqənd, Ürgənc, Buxara, Hələb, Məşhəd, İsfahan, Bağdad kimi zəngin şəhərlərində əzəmətli abidələrin tikintisində də iştirak edirdilər. Ayrı-ayrı Avropa və Şərq mənbələrində xüsusilə, azərbaycanlı memarların yaratdıqları möhtəşəm memarlıq nümunələrindən geniş söhbət açılır. Ümumiyyətlə, azərbaycanlıların yayılma coğrafiyası genişmiqyaslı olub. Azərbaycanlılar məskunlaşdıqları ölkələrin ictimai-mədəni həyatında fəal rol oynayır, yerli əhali ilə qaynayıb-qarışırdılar. Belə azərbaycanlılar barəsində Qərb mənbələrində də məlumat verilirdi. XIX əsrə qədər davam edən bu dövr Azərbaycan mədəniyyəti, elmi, memarlığı, ədəbiyyatının inkişafı kimi tarixdə xüsusilə qeyd olunur. Bu dövrdə azərbaycanlıların köçürülməsi prosesi nəticəsində Səmərqənd, Hindistan, İraq, Orta Asiya, Türkiyə, İran kimi ərazilərdə çoxsaylı həmvətənimiz məskunlaşmışdı.

Diaspor tarixində növbəti mərhələ Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı illərində azərbaycanlıların Rusiya, Türkiyə, Avropa və Asiya ölkələrində məskunlaşması dövrünü əhatə edir. 1918-ci ilə qədər davam edən bu dövr Azərbaycanın Çar Rusiyası tərəfindən işğalı illərindən başlayır. Bu illərdə Azərbaycan diasporunun Rusiya, Türkiyə, Avropa və Asiya ölkələrində formalaşması prosesi getmişdi. Rusiya zadəganları və tacirlərinin mənafeyi keşiyində duran Çar Rusiyası yeni torpaqlar tutmaqla imperiyanın sərhədlərini genişləndirmək istəyirdi. Qafqazın işğalı strateji və iqtisadi önəm daşıyırdı. 1801-ci ildən başlanan genişmiqyaslı əməliyyatlar Şərqi Gürcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi və Qafqazın tam ələ keçməsi planının ilk mərhələsi idi. Tədqiqatçılar Rusiya işğalı illərində Avropa və Asiya bölgələrində baş verən Azərbaycan mühacirətini dörd dövrə bölür. Bu mühacirət prosesi Azərbaycan diasporunun formalaşmasına təkan verməklə yanaşı, diasporda ziyalı təbəqənin artmasına səbəb olur.

1.Bu dövr 1813-cü il “Gülüstan” müqaviləsindən başlanır. Bu mühacirət zəif, pərakəndə olsa da, ruslara qarşı ölkə xaricində və daxildə müqavimət hərəkatının yaranması ilə əlamətdar oldu.

2.1828-ci il “Türkmənçay” müqaviləsindən sonra mühacirətin ikinci mərhələsi başlayır. Bu müqavilənin imzalanmasından sonra yüzlərlə azərbaycanlı vətəni tərk edərək xarici ölkələrdə məskunlaşmağa üstünlük verir. Artıq ikiyə parçalanmış Azərbaycan diasporunda Şimali və Cənubi azərbaycanlılar termininin yaranmasına səbəb olan “Türkmənçay” müqaviləsi diasporda da psixoloji-mənəvi dəyişiklik yaratmağa, mühacir azərbaycanlıların dünya görüşündə müəyyən fərqlərin meydana gəlməsinə səbəb oldu.

3.1853-1856-cı illər Krım, 1877-78-ci illər Rus-türk müharibələri azərbaycanlıların digər ölkələrə mühacirət etməsinə gətirib çıxardı.

4.1908-1918-ci illəri əhatə edən dördüncü mərhələni Azərbaycan diasporu nümayəndələrinin ictimai fəaliyyətə marağının artması kimi səciyyələndirmək olar. Türkiyə, İran, Rusiya və Avropa ölkələrində siyasi mübarizəyə başlayan azərbaycanlılar ictimai təşkilatlar yaradaraq diasporumuzun birləşməsi, həmrəylik istiqamətində çalışırdılar. Əli bəy Hüseynzadə, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Əhəmd bəy Ağaoğlu kimi tanınmış azərbaycanlılar diaspora sahəsində aktiv ictimai-siyasi fəaliyyətin başlanmasında mühüm rol oynayıblar. Bu dövrdə Cənubi Azərbaycandan Avropa ölkələrinə köçən soydaşlarımız arasında elm, ədəbiyyat və incəsənət xadimləri yetişmiş və yaşadıqları ölkələrdə nüfuz sahibi olmuşlar. Bu konteksdə xüsusilə “Danişməndane-Azərbaycan” adlı sanballı bir əsər nəşr etmiş Məhəmməd Əli Tərbiyyətin adını qeyd etmək yerinə düşər. Azərbaycan diasporunun bu dövrdə yaşamış görkəmli nümayəndələrindən Mirzə Kazım bəy, Mirzə Cəfər Topçubaşov, Abuturab Vəzirov, Mirzə Məhəmməd Şəfi, Sadıq bəy Cəfərov, Mirzə Abdulla Vəzirov, Mirzə Həsən Tahirov, Məhəmməd Əliyev, Mirzə Cəfər Rzayev, Mirzə Abdulla Qafarov kimi şərqşünaslarla yanaşı həkim İbrahim Mehmandarov, elm xadimi Nəcəfqulu oğlu Şahtaxtinski, hərbiçi İbrahim bəy Aslanbəyov, ticarətçi Zeynalabdin Məşədi Əli oğlu və digər şəxslər Rusiya, Gürcüstan, Polşa kimi ölkələrdə yaşamış və tanınmışlar. Həmin dövrdə yaşamış varlı azərbaycanlıların bəziləri Fransa, Almaniya, Polşa, Finlandiya, Türkiyə, İsveçrə, İsveç kimi ölkələrdə malikanələr almış və sonradan həmin ölkələrə köçərək orada daimi yaşamışlar. Avropa ölkələrində təhsil almaq məqsədilə gələn azərbaycanlı gənclərin çoxu tarixi-siyasi hadisələr səbəbindən Vətənə geri dönə bilməyib və Avropa məkanında məskunlaşıblar.

Ardı növbəti sayımızda

Süleyman İsmayılbəyli

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

Olaylar.- 2012.- 25 yanvar.- S.15.