Uşaq intiharları niyə artıb?

Onlar özünəqəsdin yollarını televiziyadan öyrənirlər

Hər il Azərbaycanda 50-dən çox yeniyetmə intihar edir. Azərbaycanın BMT Uşaq Hüquqları Konvensiyasının öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə dair hesabatında uşaq intiharları ilə bağlı rəqəmlər narahatlığa əsas verir. Statistika göstərir ki, ölkəmizdə uşaq intiharları ilə bağlı rəqəm heç də az deyil – 2008- ci ildə 58, 2009- cu ildə 54, 2010- cu ildə 57 nəfər. İntihar edənlərin əksəriyyəti oğlan uşaqlarıdır. Belə ki, təkcə 2009- cu ildə onların sayı 38 nəfər təşkil edib. Hesabatda yeniyetmələr arasında intihar hallarının azalması üçün tədbirlərin görüldüyü bildirilsə də, bu intihar hadisələrinin sayının kəskin azalması ilə müşahidə olunmur. Dünyada uşaqlarla bağlı məsələ gündəmə gələndə onların hüquqlarının qorunması ilə yanaşı intiharlara aparıb çıxaran sosial-psixoloji vəziyyət də xarakterizə edilir.

Mütəxəssislər uşaq intiharlarının sayının artması psixoloji gərginlik, stress, uşaqların xüsusi ideologiyaya meyllənməsi ilə əlaqələndirilir. Bəzi araşdırmalar intihar edən uşaqların uğursuz ailələrdən çıxdığını və zorakılığa məruz qaldığını ortaya qoyur. Ümumilikdə isə intihar edən və ya intihara meylli uşaqların əksəriyyətinin qayğıya ehtiyacı olanlar təşkil edir. Dünyanın bir çox ölkələrində aparılan tədqiqatların maraqlı nəticələri var. Məsələn, Danimarkalı tədqiqatçıları 1978-1995-ci illərdə doğulan uşaqların statistik məlumatlarını təhlil edərkən müəyyən ediblər ki, onların 4160 nəfəri 11-17 yaşda olanda intihar etmək barədə qərar verib. Bu intiharlardan 79-u baş tutub. İntihara cəhd edənlərin əksəriyyəti yaşayış yerlərini dəyişən ailələrin övladları olub. Bu baxımdan Qarabağ müharibəsi, 1 milyondan artıq insanın öz yurd-yuvasından didərgin düşməsi, çadır şəhərciyində dünyaya gələrək böyümək uşaqların psixologiyasına hansı mənfi təsirləri buraxdığı sirr deyil.

İntihara meylin əlamətləri

İntihara cəhdin qarşısını almaq mümkündürmü? Bu sual ətrafında çox düşünülür. Məlumdur ki, bir dəfə intihara cəhd edən şəxslərin əksəriyyəti cəhdini ikinci, hətta üçüncü dəfə də təkrarlayır. Bu baxımdan onlara nəzarət daha ciddi olmaqla həm də şəxsdə əlavə psixoloji gərginlik yaratmamaqla müşayət olunmalıdır. Psixoloqlar deyir ki, intihar etməyi fikirləşən uşaqlar özünə qapanır, səliqəsiz geyinir, ya çox yatır, ya da gecələri yatmır, xəyallara dalır, ətrafındakılara və baş verən hadisələrə diqqətsiz olur, gündəlik tutur, ən çox sevdiyi əşyaları başqalarına bağışlayırlar. Onlarda intihar üçün lazım olan alətlərə maraq oyanır, intiharla bağlı məlumatlar toplayır, bu barədə filmlərə baxırlar. Belə hallar valideynlərin diqqətindən kənarda qalmamalıdır. Uşağın diqqətini cəlb etmədən onun davranışlarına nəzərət etmək, nə düşündüyünü sorğu-sual yox, müxtəlif vasitələrlə öyrənməyə çalışmaq intihara təşəbbüs göstərilməsinin qarşısını ala bilər. Bu baxımdan məktəb psixoloqlarının üzərinə böyük vəzifələr düşür. Uşaq gününü bir neçə saatını məktəbdə keçirir və müəllimlərlə, uşaqlarla birbaşa təmasda olur. Həmin uşağın psixoloji durumunu müəyyənləşdirmək psixoloqun vəzifəsidir, amma təəssüf ki, bu baxımdan məktəblərdə vəziyyət heç də ürəkaçan deyil. Ən əsası məktəblərdəki psixoloqların sayı uşaqlarla normal şəkildə işləməyə imkan vermir. Şagird sayından asılı olmayaraq hər məktəbə yalnız bir psixoloq ştatı ayrılır. 500 şagirdi olan məktəblə 1500-2000 şagirdi olan məktəbdə işin həcmi eyni olmadığından uşaqların psixoloji yardımı vaxtında almaları mümkün olmur. Digər tərəfdən azərbaycanlı düşüncəsində psixoloq o qədər də sevilməyən bir şəxsdir, onun uşaq barədə söylədikləri isə çox zaman diqqətə belə alınmır, əksinə valideynlər tərəfindən aqressivliklə qarşılanır. Millət vəkili Gülər Əhmədovanın sözlərinə görə, uşaqların böyük problemləri arasında intihar xüsusi yer tutur. G.Əhmədova mətbuatın bu məsələyə daha diqqətlə yanaşmasının vacibliyini qeyd edərək intihara cəhd edən uşaqlar intiharı və onun yollarını məhz televiziyalardan və mətbuatdan öyrənirlər: “Əgər bu gün kimsə düşünürsə, övladı bu dərddən və bəladan tam sığortalanıb, yanılır. İnanın ki, bundan nə sığortalanmış ailə, nə də uşaq var. Artıq təcrübə göstərir ki, intihar halları nə kasıb ailə, nə varlı, nə də əyalətdə yaşamaqdan asılıdır. Bu bir çox halda elə maddi durumu çox yaxşı olan və ailəsində heç bir problemi olmayan ailələrdə baş verir”.

Kimlər risk qrupuna daxildir?

Amerikanın Con Hopkins uşaq mərkəzinin araşdırmalarına görə, valideynlərindən birini intihar nəticəsində itirən uşaqlar arasında psixoloji gərginlik artır. Valideynin ölümü və bu ölümün hansı halda baş verməsi uşaq psixikasına olduqca mənfi təsir göstərir. İsveçdə aparılan genişmiqyaslı tədqiqatın obyekti də məhz uşaqların intiharı ilə bağlı olub. 30 yaşdan yuxarı 500 minə yaxın insanlar üzərində müşahidələrdən əldə edilən nəticəyə görə, valideynlərindən biri intiharla həyatına son qoyan uşaqlar digərlərinə nisbətən 3 dəfə daha çox intihara cəhd edirlər. Həmçinin belə uşaqlar digər yaşıdlarından iki dəfə çox psixi gərginliyə məruz qalaraq müalicə kursu keçirlər. Valideynlərin ölümü uşaqlar arasında cinayətə meyli də artıran səbəblər arasındadır. Müxtəlif ölkələrdə intihar halları ilə bağlı rəqəmlər müxtəlifdir. Amma bu ölkələrin demək olar ki, hamısında səbəblər ya təkrarlanır, ya da bir-birinə çox bənzəyir. Məsələn, Rusiyada hər 100 min nəfər arasında 36 nəfər intihar edir. Uşaq intiharlarını sayına görə də Rusiyada böyük narahatlıq üçün əsas var, siyahıda bu ölkənin adı demək olar ki, birinci çəkilir. Hər il bu ölkədə 3 mindən artıq uşaq həyatına qəsd edir. Amerikada isə bu rəqəm 100 civarında olur. İntihar uşaq və yeniyetmələrin ölümünün səbəbləri sırasında üçüncü yerdə dayanır. Bu siyahıda əvvəlki yerləri isə qətllər və bədbəxt hadisələr tutur.

Uşaq üçün intihar nədir?

Mütəxəssislər bu fikirdədir ki, 10-11 yaşlı uşaq hələ ölümlə həyatı bir-birindən tam ayıra bilmir, bu iki anlayışın sərhədlərin müəyyən etmək qabiliyyətində deyil. Onlar ölümü geridönüşü olmayan yol olduğunu tam mənası ilə dərk etmədiyindən bəzən buna sadəcə ətrafındakıların, ona diqqət yetirməyənlərin diqqətini cəlb etmək üçün də yol verirlər. Buna görə də 10-11 yaşlı uşaqların intiharı bir çox hallarda birmənalı şəkildə ölümə cəhd kimi qiymətləndirilmir. 13 yaşına qədər olan uşaqlar özünə qəsdə əsasən yaxınlarını narahat etmək üçün əl atırlar. Onun üçün kimin narahat olub-olmayacağını bilmək olduqca maraqlıdır. Anası tərəfindən hansısa cəza alan uşaq anasını cəzalandırmaq üçün sonunun nə olacağını tam dərk etməyərək intihara əl ata bilər. Buna görə də mütəxəssislər uşaqlara qarşı davranışlarda xüsusilə ehtiyatlı olmağa çağırır. Bu yaşa qədər olan uşaqlar arasında intiharın digər səbəbləri sırasında ailələrin dağılması, fiziki və seksual zorakılıq, komplekslər mühüm yer tutur. 14 yaşda intihara cəhdin səbəbləri də dəyişir. Bu yaş qrupunda artıq ilk cavabsız sevgi belə ölümə yol aça bilər. Qarşı tərəfə öz hislərini bildirməyin bir yolunun da məhz qəsddən keçdiyini düşünən uşaqlar az deyil. 16-20 yaş qrupunda olanlar arasında intihar o zaman seçilir ki, həyat mənasını itirmiş olsun. Qarşılaşdıqları çətinliklərə dözə bilməyən və həyatı belə davam etməkdən qorxanlar üçün ölüm ən asan yol kimi görünür. Sualına mütəxəssislərin cavabları demək olar ki, eynidir. Əgər uşaq intiharlarını əsas səbəbi kimi ətrafdakıların diqqətsizliyi göstərilirsə, deməli bunu aradan qaldırmaq da onların əlindədir. Uşağa onu necə olmasından asılı olmayaraq sevdiyini anlamaq vaxtsız ölümün qarşısını almaq üçün ciddi addımdır. Məktəbdə aldığı bir qiymətə görə cəzalandırılacağını bilmək belə bəzən uşağın intiharına yol aça bilər. Bunu düşünün-uşağınız daha qiymətlidir, yoxsa onun aldığı qiymətlər? Onlardan təkcə məktəb qiymətləri barədə soruşmayın, onlarla həyatı paylaşın. Uşağın məşğul olması üçün müxtəlif məşğuliyyətlər tapın, yeri gələndə hətta intiharı belə danışın, bu barədə hansısa filmdəki bir epizodu müzakirə etməklə də özünəqəsdin nə olduğunu onlara başa sala bilərsiniz .

*Uşağınızın düşüncələri, dostluq etdiyi insanlar barədə məlumatları onların gündəliyindən yox, özündən öyrənməyə cəhd edin. Bunu sadəcə sual-cavab formasında etməyin. Uşağınız sizə etibar etməsə cavabları səhv də verə bilər. Ona görə də övladınızın hətta ilk sevgisi barədə də ilk bilən niyə siz olmayasınız?

*Onun dostlarını tanıyın, hətta həmin uşaqların ailələri ilə əlaqə yaradın.

*Uşağınızı eqoist böyütməyin. Uşaqları başqalarına kömək edəcək gücə və imkana sahib olduqlarını aşılayın, qoy onlar öz güclərinə inansınlar ki, başqalarına qarşı eqoist münasibət göstərməsinlər.

*Uşaqla həyat və hətta ölüm barədə söhbətləri keçid dövrünə saxlamayın. Bu barədə əvvəlcədən düşünün və sözə necə, haradan başlayacağınızı götür-qoy edin. Uşaq artıq yeniyetmə dövrünə çatanda həyat barəsində müəyyən sualların cavabını vermək üçün az da olsa hazır olmalıdır.

Elnarə

Olaylar.- 2012.- 25 yanvar.- S.10.