ADR-in süqutundan sonra diaspora sahəsində başlanan dönüş

 

Bu dövrdəBir kərə yüksələn bayraq bir daha enməzideyası Azərbaycan diasporunun əsas şüarı idi

 

Azərbaycan diaspor tarixinin XX əsrin 20-ci illərinə təsadüf edən növbəti mərhələsi isə 1918-1920-ci illəri, daha dəqiq desək Azərbaycan Demokratik Respublikasının süqutu dövründən sonrakı illəri əhatə edir. Həmin dövrdə Azərbaycan diasporunun fəaliyyətində ciddi dönüş cəmi 23 ay ömrü olan, Şərqdə ilk demokratik dövlət kimi tarixə düşən Azərbaycan Demokratik Respublikasının süqutundan sonra baş verdi. İlk dəfə olaraq genişmiqyaslı mühacirət prosesi nəticəsində minlərlə azərbaycanlı vətəni tərk edərək Asiya, Avropa Amerika ölkələrinə səpələndi. Aprel işğalı Azərbaycan siyasi mühacirətini ictimai milli hadisəyə çevirdi. Sosial tərkibi genişlənən Azərbaycan diasporu, Şimali Azərbaycan Cənubi Azərbaycandan gələn azərbaycanlılar hesabına güclənərək siyasi fəaliyyətə qoşuldu. Azərbaycan diasporunun tərkibi varlı sinfin nümayəndələri, siyasi baxışlarına görə ölkəni tərk edənlər, ziyalı təbəqə, iqtisadi səbəbdən başqa dövlətlərə köçən orta aşağı sinfin nümayəndələrindən təşkil olunmuşdu.

 

Azərbaycan diasporunun bir hissəsi assimilyasiya olunaraq başqa xalqlar içərisində əriməyə meyilli olsa da, 20-ci illərin mühacirətinin çox hissəsi Vətənə dönmək ümidini itirməmiş, fəal ictimai-siyasi mübarizəyə qoşulmuş, dərnəklər, cəmiyyətlər yaratmış, mətbuat təsis etmiş, Azərbaycanın hər iki hissəsində gedən prosesləri izləmiş, hətta bu proseslərə təsir göstərməyə çalışmışlar.

1908-1918-ci illər mühacirəti dövründə Azərbaycan diasporunun Qafqazdan Rusiyadan olan digər türkdilli diasporlarla yaratmış olduğu əməkdaşlıq yeni gələn azərbaycanlılara yardımçı olmağa çalışmaqla, Qafqaz Konfederasiyası ideyasını, onun ideoloji-nəzəri əsaslarını təbliğ edirdi. Aprel işğalından sonra baş verən mühacirət prosesi 1917-ci ilin oktyabr inqilabından sonra başlanan mühacirətin”? 1919-1921-ci illərdə milli respublikaların Qızıl ordu tərəfindən işğal olunması ilə yaranan, nisbətən kiçik, ikinci dalğası idi. Azərbaycanın işğalı ilə barışmayan Azərbaycan diasporu bu illərdə müstəqil Azərbaycanın xaricdə olan rəsmi nümayəndəliklərinin diplomatik fəaliyyətinə yardımçı olub. Azərbaycan diasporunun vasitəsilə bir çox beynəlxalq təşkilatlara çıxış yolu tapan Azərbaycan nümayəndə heyəti Sovetlər tərəfindən Azərbaycanın işğalına kəskin etirazını bildirmişdi. 1920-ci ilin iyulunda keçirilən Beynəlxalq San-Remo konfransında Əlimərdan bəy Topçubaşov işğal faktını pisləyib, Azərbaycanın bolşeviklərdən təmizlənməsini tələb edib.

Bu dövrdə Cənubi Azərbaycandan başlanan siyasi mühacirət diasporumuzun tərkibini genişləndirdi. Azərbaycanın işğal altında olmasına baxmayaraq diasporla Vətən arasında sıx əlaqə vardı. Azərbaycanda baş verən hadisələri diqqətdə saxlayan Azərbaycan diasporu mətbuat vasitəsilə xaricdə yaşayan bütün azərbaycanlıları məlumatlandırırdı. Qafqaz türkdilli diasporla əlaqədə olan Azərbaycan diasporu sovetlərin işğalı altında olan torpaqların azadlığı uğrunda mübarizəyə qoşulmuşdu. Azərbaycanlılar Fransa, Almaniya, Türkiyə, Birləşmiş Ştatlar, Skandinaviya ölkələrində milli kimliklərini qorumağa çalışırdılar. Azərbaycan diasporu 1926-cı ildə Berlində təsis olunan Qeyri-Rus Millətlərin Siyasi Mübarizə Komitəsində təmsil olunurdu. Lakin azərbaycanlılar da daxil olmaqla, xaricdə Rusiya tərəfindən işğal olunmuş ölkələrin mühacirlərinin hüquqları beynəlxalq dövlətlər tərəfindən tanınmırdı. Bu dövrdəBir kərə yüksələn bayraq bir daha enməzideyası Azərbaycan diasporunun əsas şüarı idi. Ancaq diasporun bütün cəhdləri, fəaliyyəti nəticəsiz qalırdı. Artıq siyasi mövqeyini möhkəmləndirmiş Sovetlər İttifaqı ilə dünya dövlətləri hesablaşmalı olurdu. Bu səbəbdən Azərbaycan diasporunun bir çox nümayəndələri fəaliyyətini donduraraq, Amerika qitəsinə mühacirət etməli oldu. Müəyyən bir hissə isə mübarizədən kənara çəkildi. Lakin başda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov olmaqla, mühacir azərbaycanlıların bir qismi istiqlal mübarizəsini davam etdirirdi.

 

***

 

1930-1937-ci illərdə Azərbaycanda bolşeviklərin “xalq düşməni” axtarışlarının nəticəsi olaraq ilk böyük mühacirət başlandı. İran və Türkiyəyə qaçan bəylər, qaçaqlar, varlı kəndlilər sonradan Avropa və Amerika qitəsinə, Asiya ölkələrinə daimi yaşamağa köçürdülər. Rusiya, Orta Asiya ərazilərində kütləvi sürgün edilənlər hesabına bu ərazilərdə Azərbaycan diasporunun formalaşmasının təməli qoyuldu. Azərbaycanın tanınmış şəxsləri, Hüseyn Cavid, Böyükağa Talıblı, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq kimi yüzlərlə ziyalının “xalq düşməni ” adı altında sürgün edilməsi və qətlə yetirilməsi Azərbaycan diasporunda hiddət və kədər hissi ilə qarşılandı.

 

***

 

Azərbaycan diasporunun fəaliyyəti II dünya müharibəsi illərində də xeyli fəallaşdı. Məhz bu fəallığın göstəricisidir ki, 1939-1945-ci illərdə davam edən ikinci dünya müharibəsi dövrü də Azərbaycan diasporunun fəaliyyətinin müəyyən mərhələsi kimi qeyd olunur. 1939-cu ildə Adolf Hitlerin “ali irq və yeni ərazilərə” hakim olmaq üçün başladığı müharibədə Azərbaycan və azərbaycanlılar da kənarda qalmadı. Müharibə zamanı azərbaycanlılar Sovet ordusu tərkibində xidmət edib və öz igidliyi, rəşadəti, cəsurluğu ilə tarixə adlarını qızıl hərflərlə yazdılar. 1943-cü il, noyabrın 6-da Berlinin məşhur Kayzerhof mehmanxanasında böyük təntənə ilə Milli Azərbaycan Komitəsinin qurultayı keçirildi. Qurultayın çıxardığı qərarda 1918-ci, 28 maydan 1920-ci il 27 aprelə qədər davam edən Milli Azərbaycan hökuməti dövrü Azərbaycan xalqının şanlı tarixinin ən parlaq səhifəsi kimi qiymətləndirildi. Azərbaycan diasporunun fəaliyyəti ikinci dünya müharibəsi illərində azərbaycanlı hərbi əsirlərin qətlə yetirilməsinin qarşısını almaqla yanaşı, Avropa azərbaycanlılarının Vətənin istiqlalı amalı ətrafında birləşdirilməsinə şərait yaratdı Böyük uğurlardan biri də müharibədə məğlub olmasına baxmayaraq, 1945-ci il, martın 17-də Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin Almaniya tərəfindən tanınması idi.

Azərbaycan diasporunun fəaliyyətinin müəyyən bir dövrü, daha dəqiq desək böyük bir hissəsi də 1946-1988-ci illər əhatə edir. Bu dövrdə ilk zamanlar azərbaycanlılar Avropa ölkələrində ciddi problemlərlə üz-üzə qalmalı olurdular. Onlara təzyiqlər edir, çalışdıqları, yaşadıqları yerlərdə sıxışdırılırdılar. Azərbaycanlıların hüquqlarını qoruyan ilk təşkilat 1951-ci il, fevralın 8-də Birləşmiş Ştatlarda yaradılan Amerika Komitəsi oldu. Sonradan isə onun adı dəyişdirilərək Amerikada Rusiya Xalqlarının Qurtuluş Komitəsi kimi tanınmağa başladı. İkinci dünya müharibəsindən sonra mühacir təşkilatların birləşib antisovet mübarizəsi aparmasına getdikcə daha çox ehtiyac duyulurdu. Digər tərəfdən müxtəlif ölkələri təmsil edən ayrı-ayrı mühacir təşkilatlarının mövcudluğu bəzi hallarda daxili çəkişmələrin meydana çıxmasına gətirib çıxarırdı. Bu dövrdə ilk azərbaycanlı təşkilatı da vardı. Bunlardan biri 1924-cü ildə fəaliyyət göstərən Azərbaycan Milli Mərkəzi idi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Milli Mərkəzi ikinci dünya müharibəsindən sonra Ankarada yerləşirdi. 1953-cü ilin martında Birləşmiş Ştatlar dövlətinin maliyyələşdirdiyi “Bolşevizmlə Mücadilə Koordinasiya Mərkəzi” tərəfindən istiqamətləndirilən “Qurtuluş”, sonradan isə “Azadlıq” radiosu ilk verilişlərinə başladı. Azərbaycanlıların həmrəyliyinin güclənməsində “Azərbaycan şöbəsi”nin fəaliyyətə başlaması mühüm rol oynadı. 1946-cı ildə isə Azərbaycan Xarici Ölkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti təsis olundu. 1960-cı ildə “Vətən səsi” adlı qəzet nəşr edən cəmiyyət 1982-ci ildən bu qəzeti ərəb, kiril və latın əlifbası ilə “Odlar Yurdu” adı ilə çap etməyə başladı. “Odlar Yurdu” xarici ölkələrdə yerləşən Azərbaycan cəmiyyətlərinə göndərilirdi. DTK-nın nəzarəti altında həyata keçirilən bu işlərin məqsədi siyasi təbliğat olmasına baxmayaraq, xaricdə yaşayan azərbaycanlıların doğma vətənlə əlaqəsinin qurulması üçün əvəzsiz vasitə idi. “Bakı” və “Baku” qəzetləri redaksiyasının nəzdində buraxılan “Odlar Yurdu” xaricdə yaşayan bəzi azərbaycanlıların Vətənə dönməsində də mühüm rol oynadı. Bu dövrdə Rusiya və keçmiş Sovetlər Birliyi dövlətlərində diasporumuzun təməlini qoyan mühacirət prosesi başlandı. Qazaxıstanda xam torpaqların istifadəyə verilməsi, Baykal-Amur magistralının çəkilişi, Volqaboyu, Tümen və digər ərazilərdə neft yataqlarının istismarı azərbaycanlıların miqrasiyasında mühüm rol oynadı. Bu illərdə Türkiyə, Almaniya, Fransa, Birləşmiş Ştatlar və digər ölkələrdəki azərbaycanlılar mədəni və ədəbi irsimizi layiqincə təmsil etməyə çalışırdı. Həmin ölkələrdə yaşayan soydaşlarımız mətbuat orqanlarında mütəmadi olaraq çıxışlar edirdilər. 1960-1970-ci illərdə Cənubi Azərbaycandan gənc, intelektual nəslin təhsil və təkmilləşmə məqsədilə, Türkiyədəki azərbaycanlıların iqtisadi vəziyyətlə əlaqədar mühacirət prosesi Azərbaycan diasporunun fəaliyyətinə təsirini göstərirdi. 1979-cu il İran İslam İnqilabından sonra azərbaycanlıların kütləvi şəkil alan mühacirəti də bu prosesdə mühüm rol oynayırdı. Türkiyə, Almaniya, İsveç, Birləşmiş Ştatlar kimi ölkələrdə məskunlaşan azərbaycanlı mühacirlər öz hüquqlarının bərpasına yardım göstərmək üçün beynəlxalq təşkilatlara müraciət edirdilər.

 

Ardı növbəti sayımızda

 

 

Süleyman İsmayılbəyli

 

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

 

Olaylar.- 2012.- 26 yanvar.- S.15.