Müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan diasporu

İlk illərdə Azərbaycanın qarşılaşdığı bir sıra sosial-iqtisadi, həmçinin hərbi və siyasi problemlər xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılar arasında birliyin yaranmasını zəruri edirdi

Əvvəli ötən sayımızda

1980-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan diasporu ilə əlaqələrini genişləndirən “Vətən” Cəmiyyəti eyni zamanda tanınmış azərbaycanşünaslarla intensiv əməkdaşlıq edirdi. Azərbaycanın tanınmış alimləri, mədəniyyət və incəsənət xadimləri, ədəbiyyatşünaslar və şairlərlə xaricdəki soydaşlarımızın görüşlərini təşkil edən “Vətən” Cəmiyyəti mühacir həmvətənlərimizlə Azərbaycanda yaşayan qohumları arasında əlaqə yaratmağa çalışırdı. 1986-1992-ci illərdə “Vətən” Cəmiyyəti müxtəlif xarici ölkələrdə 50-dək Azərbaycan mədəniyyət mərkəzi, dərnək, ocaq, və cəmiyyətlər yaratmışdı. Adları çəkilən qurumlar fəaliyyəti müddətində ciddi olmasa da, müəyyən informasiya və mədəni xarakterli məlumatlar toplamış, qarşılıqlı əlaqələrin yaranmasına kömək göstərmişdi. 80-ci illərin ortalarından başlayaraq dünyanın “qüdrətli dövləti” sayılan Sovetlər Birliyi dərin ictimai-siyasi böhrana düçar oldu. Birliyə daxil olan respublikalar, o cümlədən Azərbaycan müstəqillik uğrunda mübarizəyə başladı.

1990-cı ilin iyununda Çexoslovakiyanın paytaxtı Praqada və ondan bir ay sonra Londonda “Cəmiyyət və Zaqafqaziya tarixi” beynəlxalq konfranslarında iştirak edən Azərbaycan nümayəndə heyətləri ilə görüşən diaspor nümayəndələri ölkəmizə öz köməklərini təklif etmiş və bu istiqamətdə konkret addımlar atmışdılar. 1989-cu il, dekabrın 31-də Türkiyənin İstanbul şəhərində ilk dəfə keçirilən Ümumdünya Azərbaycanlıları Konqresi və 1990-cı ildə Türk Dünyası Araşdırmalar Vəqfinin təşəbbüsü ilə Kayseridə I Millətlərarası Böyük Azərbaycan Konqresi azərbaycanlıların həmrəyliyi istiqamətində atılmış ilk mühüm siyasi addımlar idi. Ancaq təbliğat işinin zəif olması səbəbindən bu iki mühüm tədbir kütləvi informasiya vasitələrində geniş işıqlandırılmadı. Buna baxmayaraq tədbir iştirakçıları bir sıra beynəlxalq birliklərə müraciət qəbul etdi. Bu tədbirlərdə ilk dəfə olaraq 31 dekabrın dünya azərbaycanlılarının həmrəylik və milli birlik günü kimi qeyd edilməsi ideyası irəli sürüldü. Dünya azərbaycanlılarının həmrəylik tarixində digər mühüm bir hadisə İstanbulda “Azərbaycan Kültür və Dayanışma Dərnəyi”nin sədri Nihat Çətinqayanın təşkilatçılığı ilə 1990-cı il, noyabrın 3-dən 6-dək bu şəhərdə Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzlərinin birinci qurultayının keçirilməsi oldu. Böyük Britaniya, Fransa, İsveç, Norveç, İspaniya, Estoniya, Almaniya, Azərbaycan və digər ölkələrdən olan nümayəndələrin iştirakı ilə keçirilən qurultay yüksək səviyyədə baş tutdu. Qurultayın mühüm işlərindən biri respublikada baş verən hadisələri obyektiv və operativ surətdə dünyaya çatdırmaq, azərbaycanlılar arasında əlaqənin güclənməsi məqsədilə “Dünya Azərbaycan-Türk Dərnəkləri Birliyi”nin nizamnaməsinin qəbul edilməsi oldu. Qurultayın qəbul etdiyi qərarlar sırasına Bakıda “Həmvətənlərimiz” adlanan muzeyin yaradılması, informasiya işinin gücləndirilməsi, Azərbaycan təşkilatlatlarının bir mərkəz ətrafında birləşdirilməsi, konqresin işçi qrupunun yaradılması və s. daxil idi. Həmçinin Qarabağ məsələsində lobbiçilik etmək, beynəlxalq təşkilatlara mütəmadi müraciətlər ünvanlamaq da qəbul edilən qərarlar sırasında yer alırdı.

Azərbaycan diaspor tarixində mühüm mərhələlərindən biri də ölkəmizin müstəqillik əldə etdikdən sonrakı dövrə təsadüf edir. 1991-ci il, oktyabrın 18-də Azərbaycanın Dövlət Müstəqilliyinin bərpası haqqında Konstitusiya Aktının elan edilməsi bütün dünya azərbaycanlılarının böyük sevincinə səbəb oldu. Müstəqilliyini bərpa etmiş Azərbaycan diasporla sistemli əlaqələr qurmaq istiqamətində mühüm addımlar atmağa başladı. Azərbaycan diasporuna dövlət və ictimai səviyyədə diqqət artdı. Xaricdə yaşayan soydaşlarımızın problemləri, hüquqlarının müdafiəsi, təşkilatlanması barədə kütləvi informasiya vasitələrində dərc olunan məqalələr, kitablar, televiziya verilişlərinin sayı çoxaldı. Azərbaycan diasporunun ali təhsil müəssisələrində və elmi mərkəzlərdə dərindən öyrənilməsi prosesi başlandı. Respublikada həyata keçirilən iqtisadi və dövlət quruculuğu işində ölkə daxilində yaşayan azərbaycanlılarla yanaşı, xaricdə yaşayan soydaşlarımızın da yaxından iştirakı üçün zəmin yarandı. 1991-ci il, dekabrın 16-da Heydər Əliyevin təşəbbüsü, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin qərarı ilə hər il 31 dekabr tarixinin Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü kimi qeyd edilməsi barədə qərar qəbul edildi. Naxçıvan Ali Məclisi bu qərarında anoloji qərarın qəbulu ilə bağlı respublika parlamentinə çağırış etdi. Həmin il dekabrın 26-da Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Milli Şurası da anoloji qərar qəbul etdi.

1993-cü ildə Azərbaycanda hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra ümummilli lider Heydər Əliyev əksər xarici səfərlərində dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan azərbaycanlı icmalarla görüşür, onları tarixi vətənin mənafeləri ətrafında sıx birləşməyə çağırırdı. İlk belə görüş 1994-cü ildə Türkiyədə yaşayan azərbaycanlılarla keçirildi. Həmin il fevralın 10-da Türkiyəyə rəsmi səfəri zamanı bu ölkədə yaşayan azərbaycanlılarla görüşündə Heydər Əliyev dünya azərbaycanlıları arasında həmrəyliyin vacibliyini xüsusi olaraq vurğuladı. Heydər Əliyev dünya azərbaycanlılarının ümumi məqsədlər ətrafında birləşməsini təmin etməyə çalışır, soydaşlarımız arasında əlaqələrin inkişafına dəstək verir, onların yaşadıqları ölkələrin ictimai-siyasi həyatında fəal iştirakını mühüm vəzifə kimi qiymətləndirirdi. Heydər Əliyev soydaşlarımız arasında ideya və məqsəd birliyinin formalaşmasını əsas vəzifə kimi xarakterizə edirdi. Bu kifayət qədər uzaqgörən və müdrik bir yanaşma idi. Çünki bu dövrdə dünya azərbaycanlıları arasında milli həmrəyliyin möhkəmləndirilməsinə nail olmaq baxımından birlik ideyasının əsasında duran amillərin dəqiq izah olunmasına ehtiyac vardı. Müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycanın qarşılaşdığı bir sıra sosial-iqtisadi, həmçinin hərbi və siyasi problemlər xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılar arasında birliyin yaranmasını zəruri edirdi. Bu birliyin yaranmasına ideoloji dəstək isə məhz Azərbaycan dövləti tərəfindən verilməli idi. 1994-cü ildə Böyük Britaniyaya rəsmi səfəri zamanı azərbaycanlılarla keçirilmiş görüşdə Heydər Əliyev soydaşlarımızın bir araya toplanmasını mühüm hadisə kimi qiymətləndirdi. 1996-cı ildən isə Azərbaycan Respublikası prezidentinin 31-dekabr-Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü münasibətilə müraciət ənənəsinin əsası qoyuldu. Həmin il dekabrın 28-də ümummilli lider Heydər Əliyev dünya azərbaycanlılarına müraciət edərək onları bir daha azərbaycançılıq ideyaları uğrunda birliyə, tarixi vətənin maraqlarının müdafiəsi işində fəal iştirak etməyə çağırdı. 1996-cı ildən isə xaricdəki diaspor təşkilatının pərakəndəliyinin ortadan götürülməsi istiqamətində uğurlu addımlar atıldı. 1997-ci il, iyunun 27-dən 29-dək ABŞ-da keçirilən Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin təsis toplantısı mühüm əhəmiyyətə malik idi. Konqresdə Şimali və Cənubi Azərbaycanın problemləri birgə müzakirə olundu. 660-dan çox nümayəndənin iştirakı ilə keçirilən konqres siyasi fəaliyyətin mühüm qolu olan lobbiçilik mexanizminin işlənib hazırlanmasını məqsəd kimi qarşıya qoydu. Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin təsis olunması xaricdə yaşayan azərbaycanlıların diaspor quruculuğu prosesinə daha fəal şəkildə cəlb olunmasına şərait yaratdı. Soydaşlarımızın təşkilatlanması prosesi sürətləndi, dünyanın müxtəlif ölkələrində azərbaycanlı icmalar, cəmiyyətlər və birliklər formalaşmağa başladı. 2001-ci il, mayın 23-də ümummilli lider Heydər Əliyev dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan soydaşlarımızın və həmvətənlərimizin müstəqil Azərbaycan Respublikası ilə əlaqələrinin daha da möhkəmləndirilməsi, onlar arasında birliyin və həmrəyliyin təmin olunması, həmçinin Azərbaycan cəmiyyətləri, icmalar və birliklərin fəaliyyətinin gücləndirilməsi və əlaqələndirilməsi ilə bağlı məsələlərin birgə mübarizəsi zərurətini nəzərə alaraq Dünya Azərbaycanlılarının birinci qurultayının keçirilməsi haqqında sərəncam imzaladı. Sərəncama uyğun olaraq həmin il noyabrın 9-u və 10-da Bakıda keçirilən Dünya Azərbaycanlılarının birinci qurultayı Azərbaycan tarixinə böyük bir prosesin başlanğıcı kimi daxil oldu. Yüksək səviyyədə keçirilən bu mötəbər məclisə soydaşlarımız böyük həvəslə gəlmiş, tarixi Vətən qarşısında hesabatlarla çıxış etmişdilər. Qurultay dünya azərbaycanlılarının birliyinin yaranmasında mühüm əhəmiyyətə malik olmaqla yanaşı, müstəqil Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında tarixi hadisəyə çevrilmişdi. Dünya azərbaycanlılarının birinci qurultayının keçirilməsi həmvətənlərimizin təşkilatlanması prosesində əhəmiyyətli dönüşə gətirib çıxaran addım oldu. Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə həyata keçirilən bu tarixi hadisə Azərbaycan diasporunun daha mütəşəkkil şəkildə və dinamik fəaliyyətinə təkan verdi. Bundan sonrakı illərdə, 2006 və 2011-ci illərdə keçirilən Dünya Azərbaycanlılarının növbəti qurultayları isə birinci qurultaydan keçən dövr ərzində görülən işlərin təhlili, qarşıdakı hədəflərin müəyyənləşdirilməsinə xidmət edirdi.

Yaxın tarixə nəzər salsaq əminliklə deyə bilərik ki, Dünya Azərbaycanlılarının hər üç qurultayı Azərbaycan diasporunun müasir dünyada daha da təşkilatlanması, inkişaf etməsinə öz təhfəsini verdi. Artıq Azərbaycan diasporu dünya ölkələrində söz sahibinə çevrilir, ayrı-ayrı ölkələrin ictimai-siyasi həyatında fəal rol oynayır. Bu günkü gündə diasporumuzun inkişaf etməsi Azərbaycan həqiqətləri, Dağlıq Qarabağ problemi, ermənilərin zaman-zaman azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdikləri deportasiya və soyqırım siyasətinin dünya ictimaiyyətinə çatdırılmasına öz töhfəsini verir.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

Süleyman İsmayılbəyli

Olaylar.- 2012.- 27 yanvar.- S.15.