Şamanizmin fəlsəfi qatarı

Bəşər tarixində türklərin əcdadı İlahi qüvvəni ilk tanıyanlardan oldu

I Söhbət

İnsanlıq yəqin ki, Yer həyatını dərk etməyə başladığı andan etibarən özünün heç də tək olmadığını anlamağa başlamışdır. Onu əhatə edən dünya o qədər böyük və hüdudsuz idi ki, özünün bu aləmdən daha böyük və daha güclü sayılması mümkün deyildi. Sonralar o həmişə özünün daha böyük və daha qüdrətli olmasını təsdiq etmək maniyası ilə yaşayacaqdı. Buna görə qətllər, müharibələr, hər cür günahlar yaranacaqdı. İnsan Yer dünyasına hakim olmaq və bu dünyada hər şeydən güclü və böyük olmaq sevdası ilə ərazilər, torpaqlar zəbt edəcək, ən uca binalar, saraylar, uca məqamlar düşünüb tapacaq və özünü ora yüksəldəcəkdi. Amma nəhayət Yerdən daha böyük planetlərin, aləmlərin mövcudluğunu dərk edib susacaqdı. Çünki bütün bunları yaradan daha böyük sayılmalı idi. İnsan öz şüurunun ən ali sivilizasiya məqamına yetişdikdə özündən, hamıdan, Yer dünyasından və bütün aləmlərdən daha qüdrətli olan varlığın Uca Yaradan – Allah olmasına qəti əmin olacaq və mütləq hakimlik iddialarından əl çəkəcəkdi. Lakin Allahı tanıyana və dərk edənə qədər o uzun bir yol gələcək, müxtəlif digər inanclara tapınacaqdı. Bunlar olmadan o, Tovhid dininə - tək və Vahid Allaha tapına bilməzdi. Ətəksiz zirvə olmadığı kimi ibtidai inanclar olmadan ali təfəkkür həqiqətinə də çatmaq mümkün deyil. Nə xoş ki, bu yolda ilk addımları türk insanı – onun ulu əcdadı atdı. Fövqəlbəşər qüvvənin dərk olunması və onunla əlaqə yaratmaq cəhtləri ilk olaraq şamanizmə məxsusdur.

Şamanizm insanlığın ən qədim dini sayılır. Onun qurucusu olan peyğəmbəri yoxdur. Əslində bizim sonradan tanıdığımız bir sıra dinlər var ki, onların da nə peyğəmbəri, nə də əsas dini kitabı mövcud deyil. Hələ əlifba yaranmadığı üçün şamanizmin də dini kitabının olmaması anlaşılandır. Ona inanan və etiqad göstərənlər çox olduğuna görə filosoflar və teoloqlar tərəfindən din hesab edilir. Əslində ibtidai dini inanclar toplusu, fəlsəfə, ibtidai parapsixologiya və ekstrasensorika da hesab oluna bilər. Daha çox sehrkarlıq, ibtidai etiqadlar və sirli ayinlər toplusudur. Onu həm də ruhlara və təbiət varlıqlarına tapınmağa söykənmiş qədim Asiya dini hesab edirlər. Şamanizm dəqiq yaranma tarixi məlum deyil. Şamanizm çox güman ki, kosmik şüurla bağlı olan, ruhlar aləminə təmas edə bilmiş şəxslər tərəfindən yaradılmışdır. Çünki onun ayinlərində ruhlara, cinlərə, pərilərə əmr edilməsi, gələcəkdən xəbər verilməsi mühüm yer tutur. Bu isə həm də sehr elmi, praktik okkultizm, magiya vasitəsilə mümkündür. Şamanizmin buna görə də sonralar "müqəddəs" sayılacaq bir sıra sehr kitabları formalaşdırıldı. Fərziyyəyə görə Nuh əleyhissəlamın üçüncü oğlu Yasef özünün yüzlərlə nəvəsi ilə Asiyanın ortalarına köç edib oralarda məskunlaşdı. Onlar burada artıb ətraf yerlərə yayıldılar. Eləcə də çoxalıb Şərqi Asiya və Okean adalarına qədər böyük bir əraziyə hakim oldular. Yasef öldükdən uzun illər sonra, onun varisləri yoldan azmağa, Nuhun və Yasefin dinini, nəsihətlərini unutdular. Bu isə onların əqli səviyyəsini geriyə çəkdi. Beləki, onlar ibtidai qaydada, heyvan kimi yaşamağa başladılar. Nəticədə hətta Allahdan da üz döndərib ulduzlara, aya, günəşə, heykəllərə, heyvanlara, cinlərə sitayiş etməyə başladılar. İbtidai şamanizmin də təxminən məhz bu mərhələdən başlandığını iddia etmək mümkündür. Məhz bu dövrdən etibarən insanlar əkinçilik və maldarlıq kimi oturaq işlərlə məşğul olmağa başlamışdılar. Oturaqlıq isə insanı daha çox düşünməyə vadar edir. Və bu zaman insan fövqəlqüvvələrin mövcudluğunu hiss edir. Daim praktik axtarışda olan ibtidai insan üçün real varlıq (qida və sair) tapılması daha əsas amil sayılır. Oturaq həyat, dərin məskunlaşma getmədən də çatma barəsində xəyallar, düşüncələr formalaşdırır. Beləcə ilk fəlsəfi düşüncələr yaranır. Şamanizm inanclarına görə dünya - göy, yer üzü və yerin altı olmaqla üç hissəyə bölünür: 1."İşıqlıq Aləmi"- bu hissə göyü, yuxarı dünyanı, tanrı Ülgeni və yaxşı ruhları təmsil edir. 2."Orta Dünya"- Yer üzünü və insanları meydana gətirir.

3."Aşağı Dünya"-Yeraltı dünya, tanrı Ərliyi və ona məxsus olan pis ruhları əmələ gətirir. Şamanlıqdan doğan fəlsəfə yaradılışın maraqlı hekayətini təqdim edir. İlk öncə hər tərəf su idi, Ülgen xan suyun içində biçimini dəyişmiş şəkildə üzərdi. Bir gün göylərdən bir səs Ülgenə əmr verdi və o, bu əmrə itaətlə dənizdən cıxıb, ağıl evinə endi. Yeri və göyləri necə yaradacağını düşünərkən, su icindən Ərlik də gəldi və Ülgenə bu işi necə görəcəyini anladıb getdi. Onun verdiyi bilgilər əsasında Ülgen yeri və göyü yaratdı.

Şamanizmdə 3 ana dünya əsas götürülür:

1. Göy Ülgenin ogullarının və qızlarının yaşadığı dünya;

2. Dünya - insanların və ruhların yaşadıgı dünya;

3.Ərliyin (yeraltı və cinsilik tanrısı) oğullarının və qızlarının yaşadığı dünya.

Bu tanrıların Ülgen və Ənlik) oğulları və qızları da ayrı-ayrı tanrılardır.

Yer üzündəki həyat Ülgenlə Ərlikin yaratdığı tarazlığın pozulması nəticəsində təşəkkül tapmışdır. Hər iki tanrının yoldaşları, uşaqları, köməkçiləri və sair var. Onlar yeraltı və göylər arasında bir tarazlıq yaratmaq məcburiyyətindədirlər. Şamanlar da məhz bu qisimdə tarazlıq qurucusu kimi çıxış edirlər. Eynən ağ və qara magiya kimi sonralar Qara və Ağ şamanlar yaranmışdır. Bu isə ağ və qara kimi ifadələnən müsbət və mənfi qüvvələrə, bu xüsusda enerjiyə işarədir. Deməli, şamanlar hələ ibtidai təsəvvür zamanı sayılan çağlarda da enerji mövcudluğunu dərk etmiş və ona təmasla sehrli ayinlər icra edə bilmişlər. İlk baxışdan şamanizmin təkallahlıqla heç bir əlaqəsi yoxdur. Amma şamanizm böyük və sirli bir qüvvənin olduğunu qəbul edirsə, deməli, onun möhtəşəm qüvvəsini də qəbul edir. Bu qüvvə isə yalnız bir mənbəyə bağlıdır – Tanrıya! Sonradan Tenqri anlayışının yaranması da heç təsadüfi deyil. Şamanizmdə olan sehrlər də buna görə digər inanclarda olduğundan çox fərqlənir. Şamanizm Orta və Şimali Asiya xalqlarında, tunguzlarda, moğollarda, mancurlarda, yaponlarda, eskimolarda, vogullarda, ontiyaklarda, samoyedlerdə, Qafqazlarda, Hindistanda, Çində, Yaponiyada, İndoneziyada, Malaziyada, Polinezyada, Avstraliyada, Okeanıya adalarında, Alyaskada, Grenland və İslandiyada, Şimal Amerikada və Afrikanın bir çox yerlərində hələ qədimlərdən çox geniş yayılmışdır. Təbii ki, bu ərazilərdə şamanizm eyni zamanda və sonradan özü-özünə yarana bilməzdi. Bu ərazilərə şamanizm təlimləri, ideya və ayinləri türklərin ulu əcdadlarının yaşadığı Orta və Şimali Asiyadan, Tunguzlardan, Moğollardan, Mancuriyadan, Eskimolardan, Qafqazlardan, Şimali Hindistandan, Çindən, Alyaskadan yayılmışdır. "Şaman" sözünün haradan gəldiyi, hansı mənanı daşıdığı isə tam aydın deyil. Bir ehtimala görə Hindistandakı Pali dilində "ruhlardan ilhamlanan adam" mənasını verən "samana" sözündən götürülmüşdür. Şamanizmdə ayrıca Şaman məvhumu da mövcuddur. Şaman dininin ayin və mərasimlərini bilən, ruhlarla insanlar arasında vasitəçilik edən, ümumiyyətlə, dinin bütün ayin və rituallarını icra edən kahinlərə Şaman deyilir. "Şaman" sözü evenk dilində "Etiqad" mənasını verən sözdür, türklər şamana " Kam" deyirlər. Uyğurlar isə "Kam" sözündən "din adamı" mənasında deyil, cadugər, sehirbaz mənasında istifadə edirlər, onlara görə Şaman xəstəlikləri sağaldan, ağrıları aparan, dəliliklərə və xəstələrə dərman edən şəxs mənasında və "odaçı" deyə çağrılır. Qırğızlarda şamanı "Gandır" , Moğollarda isə "Bögedir" adlandırırlar.

Şamanizmdə Ülgen ( göylərə aid olan yaxşı ruhların tanrısı) və Ərlik (yerin altında məskunlaşan pis ruhların tanrısı) sonralar Atəşpərəstlikdə özünü Ahura Məzda ( xeyir Allahı Hörmüz) və Anhra Manyu ( şər Allahı Əhrimən) kimi ifadə etmişdir. Şamanizmin sonra gələn əksər dinlərin inanclarına və ayinlərinə birbaşa təsiri olmuşdur. Bu isə yalnız onun özünün də tovhid dininə aid olmasına işarədir. Əks təqdirdə bu dinlərdə şamanizmdən heç bir əlamət özünü təzahür etdirməzdi.

Şamanizm inanclarına görə bir tərəfdə göy üzündə məskən salmış yaxşılıq tanrıları, o biri tərəfdə yer altının qaranlığına basdırılmış pislik tanrılarına və ağacda, daşda, dağda, suda, atəşdə, ayda, günəşdə yatan ruhların varlığına inanırlar. Tanrı - ən böyük ruh səmanın üst təbəqəsində insan şəklində bir varlıq olaraq təsəvvür edilir. Bu böyük ruh, insanları, yeri, günəşi, ayı, ulduzları, düzənlikləri, atəşi, yaratmış, kainatı hazırki münasib nizama salmışdır. Şamanizm Yerdə və göydə baş verən müxtəlif təbiət hadisələrinin Böyük Tanrı və ruhlar vasitəsilə gerçəkləşdiyini bildirir. Ruhlar da tanrılar kimi yaxşı və pis ruhlara bölünür. Xəstəlik və ölüm pis tanrıların əməli sayılır. Ağaclara, daşlara indi də müxtəlif rənglərdə parçalar bağlanılması şamanlıqdan qalmış ayinlərə aiddir. Göydəki tanrılara ağ, su ruhlarına qırmızı, Yeraltı tanrılara və ruhlara isə qara bez parçalar aid edilir . Bir çox ərazilərdə daş yığıb ona sitayiş olunması indi də mövcuddur. Məsələn, Monqolustanda onlara şans versin, bəxtini açsın, taleyini işıqlandırsın deyə yol kənarlarında "Ovo" adlanan daş yığınları yaradıb ətrafında dualar edilir.

Şamanlar Göy Tanrı tərəfindən bu vəzifəyə gətirildikləri və Tanrı ilə insanlar arasında vasitəçi olduqları iddiasındadırlar. Bunu bir növ peyğəmbər kimi də qəbul etmək olar. Amma onları 124 min peyğəmbər sırasına aid etmək yaramaz. Çünki bu halda peyğəmbərlik sayı sonuncu peyğəmbərdən sonra 124 min həddini keçməlidir və ötən 1400 ilə yaxın vaxt ərzində dünyaya daha bir neçə min şaman gəlmişdir. Şaman xüsusi fiziki üsullar, ətirlər, qidalar, tüstülər, sözlər, musiqi, ritm və sözlər vasitəsilə vəcdə gələrək, ruhunu göylərə yüksəldir, yer altına enir. Oralarda gəzmək üçün şaman fiziki bədənindən ayrılaraq trans (“eşqinlik” halına gəlir. Bu zaman onun huşunu itirib özündən getməsi də mümkündür. Hind yoqları lotos (Nilufər gülü) pozasında oturaraq meditasiyaya dalır və bu vəziyyətdə transa düşürlər. Şamanın huşunu itirib yerə sərilməsi onun artıq göy və yeraltı aləmə səyahətə çıxmasını ətrafdakılara bildirir. Şaman vəcd əsnasında, ruhları öz rəhbərliyi altına alır, ölülər, təbiət ruhları (cinlər-pərilər) və şeytanlarla əlaqə yaradır. Ruhlar və tanrılar dünyası ilə konkret əlaqələrə girişən şaman, bir çox ruhlar üzərində hakimiyyətə də sahib ola bilir. Ruhlar şamanlara ayı, qurd, maral, dovşan, müxtəlif quşlar, (xüsusilə qartal), bayquş, qarğa surətində görünür. Ruhlar böyük bir böcək, ağac, torpaq, atəş şəklində də ortaya çıxa bilir. Şaman lazım olanda bütün köməkçi ruhları onlar dünyanın dörd bucağında belə olsalar çağıra bilər. Bu çağrışı o öz barabanını və ya dəfini çalmaqla həyata keçirdir.

Şamanizm inancına görə birisi öldükdə şaman rahib mərhumun evində ailəsi ilə birlikdə bir sıra dualar oxuyur. Bunda məqsəd hələ dünyada olan ölünün ruhunu rahatlaşdırıb doğru bir şəkildə diğər ölçüdəki (axirət) ikinci həyatına davam etməsini təmin etməkdir. Eyni zamanda ölən adam üçün "öldü" demək düzgün sayılmır. Şamanizmə əsasən insan üçün yalnız "dünyasını dəyişdi" deyilməsi düzgün hesab edilir. İndinin özündə də bu ifadə geniş istifadə edilir. Üç dünya anlayışına əsasən ölən insan əslində bu üç aləmdən birində ölməklə digərinə keçid alır. İslamda bu, üsuliddinin tərkib hissəsi olan Məad kimi ifadə olunur. Şamanlıq təkcə sonradan qazanılan bir vəzifə deyil, burada nəsil ötürməsi mühüm rol oynayır. Eyni tərz İslamda özünü dini vilayətin imamlığının ötürülməsi kimi ifadə edir. İmamlıq da nəsildəki ən münasib və Allahın seçim etdiyi şəxsə ötürülür. Şaman olacaq kimsə mütləq hansısa bir şamanın nəslindən olmalıdir. Müvafiq lazımi əlamətləri daşıyan uşaq, müəyyən bir yaşa çatdıqda yaşlı bir şamandan xüsusi təhsil almalıdır. Gənc şaman böyük şamanlara imtahan verdikdən sonra şamanlıq səlahiyyəti alır. Yalnız bundan sonra dini mərasim, bayram mərasimi, qurban mərasimi, dua oxuma və başqa vəzifələri həyata keçirdə bilər. Gənc şamanlar hər biri ayrıca bir varlığın simvolu olan qəribə (xüsusi ) geyimlər, papaqlar geyinir, maska taxır və xüsusi bir şəkildə hazırlanmış barabanını və ya dəfini çalmağa başlayır. O özündən gedib tanrılarla və ruhlarla təmas tapana qədər tullanar, sıçrayar, qəribə səslər (heyvan səsləri) çıxarar, yalvarar, yerdə sürünər, dualar oxuyar, bəzən hətta huşunu itirərək bayılar. Rahib şamandan alqış alan gənc şaman istəklərinin yerinə yetəcəyinə bundan sonra inanmağa başlayar, əks halda ona "Saman" titulu verilə bilməz. Hər sehrlə məşğul olan da "Şaman" sayılmaz.

Hafiz Mirzə

Olaylar.- 2012.- 31 yanvar.- S.10.