Hərb tarixində böyük xidmətləri olan görkəmli diaspor nümayəndəsi

Tarixin müxtəlif dövrlərində yaşayıb yaratmış dəyərli, görkəmli şəxsiyyətlərimiz könüllü və ya məcburi qaydada mühacirət etdikləri ölkələrdə yaşayan digər soydaşlarımızla bir araya gələrək həmin ölkələrdə Azərbaycan diasporu kimi fəaliyyət göstərməyə çalışmışlar. Belə şəxsiyyətlərdən biri də Azərbaycan diasporunun görkəmli nümayəndələri sırasında adı keçən Mehralı Məmlioğludur.

Mərd sərkərdə, cəsur ordu başçısı kimi şöhrət qazanan, Türkiyənin milli qəhrəmanı Mehralı Məmli oğlu 1844-cü ildə Borçalı mahalının Darvaz kəndində anadan olmuşdur. Türk mənbələrinin məlumatına görə, Mehralı 17-18 yaşlarında ikən onun atası kazaklarla atışma zamanı həlak olmuşdur. Hökumət tərəfindən onun atasının cənazəsinin müsəlman qəbiristanlığında dəfninə icazə verilməmiş və onu zorla, qarapapaqların adət və ənənələrinə zidd olan qayda ilə başqa məzarlıqda dəfn etmişlər. Elə bu hadisə də Mehralının hökumətə qarşı üsyan qaldırmasına səbəb olmuşdur. Dəfn olunan günün gecəsi Mehralı bu yad qəbiristanlığın iki keşikçisini öldürərək atasının cənazəsini öz kəndlərinin məzarlığında dəfn edib meşəyə qaçmışdır. Bir müddət dağlarda, çobanların yanında qaldıqdan sonra İrana keçən Mehralı bəyi canişinliyin məmurları təqib etmişlər. O, yenidən Gürcüstana qayıtmış və dağlara çəkilərək mübarizəsini davam etdirmişdir. Az sonra Mehralının dəstəsi xeyli böyümüş və onun şöhrəti Axılkələk, Borçalı, İrəvan, Trialetlə yanaşı, Qars, Ərdəhan, Çıldır, Şürəgəl (Arpaçay), Ağbaba və başqa bölgələrə də çatmışdır. Mehralının ələ keçirilməsi və ya öldürülməsi üçün çar hökuməti tərəfindən elan olunan böyük məbləğdə pul və rütbə vədindən sonra ələ keçəcəyindən ehtiyat edən qiyamçı Türkiyə torpağına, Şurəgəl qəzasında yaşayan qarapapaqlara pənah aparmışdır. Rusiya hökuməti Osmanlı padşahı Sultan Əbdüləzizə müraciət edərək Mehralının Rusiyaya qaytarılmasını tələb etmişdir. Burada da Mehralını tutmaq istəyən iki dövlət məmurunu öldürüb yenidən doğma yerlərə qayıtmışdır. Bir neçə döyüşlərdən qalib çıxsa da sonuncu döyüşdə ağır yaralanmış, Türkiyə tərəfə keçərkən elə həmin gün də həbs edilmişdir. Yaraları sağaldıqdan sonra Mehralıbəy Qars həbsxanasından qaçmağa müvəffəq olmuşdur. 1877-1878-ci illər rus-türk müharibəsi başlamışdır. Mehralı bəy qohumlarını və özünə yaxın bildiyi digər qarapapaqları başına toplayıb onlara rusların zülm və işgəncələrindən xilas olmaları naminə Osmanlıya getmələrini məsləhət bilmiş, onunla razılaşanlarla birlikdə Osmanlıya keçmişlər. Ona minbaşı, sonra isə albay, miralay rütbəsi verilmişdir. Mehralı bəy özünün mahir bir sərkərdə, cəsur bir döyüşçü olmasını Qars və onun ətrafındakı məşhur meydan vuruşmalarında bir daha sübut etmiş və orduda ilk olaraq Osmanlı dövlət mükafatına da burada layiq görülmüşdür. Bu döyüşlərdə onun fədakarlığını Ordu Komandanı Qazi Əhməd Muxtar Paşada yüksək qiymətləndirmiş, azərbaycanlı döyüşçünün qəhrəmanlıqlarını paytaxta - müvafiq instansiyalara çatdırmışdır. Nəticədə Sultan Əbdülhəmid Anadolu cəbhəsində ilk dəfə olaraq Mehralını Məcidiyyə Nişanı ilə mükafatlandırmışdır. Müharibədən sonra Sivasda yaşayan Mehralı bəyi bir çox təhlükəli üsyan və qiyamların yatırılmasına da cəlb etmişlər. Mehralı bəy İraqda qiyamın yatırılmasında böyük fədakarlıq göstərmişdir. Az sonra Osmanlı dövlətinin tabeliyində olan Yəməndə türklərə qarşı üsyan qaldırılanda bu üsyanın yatırılmasına da Mehralı bəy göndərilmişdir. Üsyan yatırılsa da Mehralı bəyin özü də yaralanmışdır. Yəmənin istisinə tab gətirə bilməyən Mehralı bəy yaralı halda xəstələnir və 1906-cı ildə orada da vəfat edir. Mehralı Məmlioğlu istər İran, istərsə, Rusiya, istərsə də Türkiyədə olduğu illərdə daim azərbaycanlıları birgə görmək arzusu ilə yaşamış, bu məqsədlə müxtəlif təşəbüslər irəli sürmüşdü.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

Olaylar.- 2013.- 25 aprel.- S.15.