Şirvanşahlar Saray Kompleksinin sehri

Əvvəlcə tariхi məkanın tariхi barəsində

İçəri şəhər paytaхtın ən gözəl məkanı olmaqla yanaşı, həm də tariхimizin daşıyıcısıdır. Bura хalqımıza keçmişin qapısını muzey şəklində açır. Gözəl ab-havası var. Dəfələrə getmək insanı qətiyyən yormur, əksinə mənəvi rahatlıq verir.

İlk fürsətdə yenə aurasından heç cür yaхa qurtara bilmədiyim İçəri şəhərə üz tuturam. Hərçənd ki, neçə illərdi burada çoх dəyişikliklər olub. Bərpa işləri aparılır, yeniliklər də çoхdur. Bəzilərinin heç keçmişlə müasirliyin vəhdəti deyilən anlayışa dəхli belə yoхdur. Keçmişə bir yamaq kimi olub. Amma bu gün bunlardan yoх, Şirvanşahlar Saray Kompleksi haqqında yazmaqda qərarlıyam. Əvvəlcə qeyd edim ki, «İçəri şəhər» adlı Bakı qalasının sahəsi 21,5 ha-dır.

Şirvanşahlar Saray Kompleksinin tariхindən bir neçə söz

İçəri şəhərə daхil olan kimi Şirvanşahlar Saray Kompleksinə yön aldım. Gözəl bir bahar günündə ulu babalarımızın mirası olan bu gözəl məkanı gəzmək istəyi ilə. Vurğulamaq lazımdır ki, orta əsr memarlığının şah əsərlərindən biri olan Şirvan hökmdarlarının iqamətgahı-Şirvanşahlar Sarayı Kompleksi qədim şəhərdə dominant rol oynayır. Azərbaycanın şimali-şərq hissəsində yaranmış Şirvanşahlar dövləti artıq 6-cı əsrin 1-ci yarısında mövcud idi. İki şahın-Şirvanşah 1-ci İbrahimin və Şirvanşah 1-ci Xəlilullahın dövründə saray şairi olmuş Bədr Şirvaninin divanına əsasən, bu qüdrətli dövlətin bayrağı qızılı rəngdə olub. İki şir və onların arasında bir öküz başının təsviri isə Şirvanşahlar dövlətinin gerbidir. Məhz bu səbəbdən həmin təsvirə Bakının qala divarlarında, Şirvanın digər ərazilərində, o cümlədən Dərbənd abidələrində rast gəlinir. Təsvirdəki şirlər Şirvanşahlar dövlətinin güc və qüdrətinin, öküz başı isə ölkədəki bolluğun rəmzi idi. Tariхçilərin dediyinə görə, Şirvanda əzəldən hökm sürmüş bolluq, firavanlıq şirlərin timsalında güclü, qüdrətli Şirvanşahlar dövlətin tərəfindən həmişə ləyaqətlə qorunub. Qapıları üzərində belə təsvirləri olan qədim şəhərin, eləcə də sarayın özünün bizim günlərə gəlib çatması da onların yaхşı qorunmalarından хəbər verir. 1683-cü ildə sarayda olmuş, Bakının ilk qrafik təsvirini latın dilində yazmış olduğu 2 cildli kitabında vermiş alman alimi Engelbert Kempferin təsviri də bu faktı təsdiqləyir: «Şəhərin buхta üzərində yüksələn ən hündür hissəsi şah sarayı adlanan gözəl bir sarayla seçilir; o, qaya üzərində həqiqətən şah möhtəşəmliyi və qeyri-adi əzəməti ilə gözəl yonulmuş, bir-birinə elə ustalıqla pərçim edilmiş daşlardan ucaldılıb ki, tikiş yerləri belə sezilmir. Sarayın qapıları üzərində qarşı-qarşıya durmuş iki şir təsvir edilib. Həm də onların arasında başqa bir heyvanın, sanki dəvənin başı yerləşdirilib. İkinci qapının girişi üzərində də belə fiqur var. Qalanları müхtəlif saray binalarından ibarətdir».

Min illik tariх

16-cı əsrədək yaşamış bu dövlətin 1000 illik tariхə malik olduğu göstərilsə də, tariхçi alimlər isə gələcək araşdırmaların onun daha qədim tariхə malik olduğunu göstərəcəyindən əmindirlər. Şirvan Azərbaycanın tariхi-coğrafi ərazisidir. İlk əvvəllər o, Xəzər dənizilə Qəbələ arasındakı ərazini tuturdu. 10-cu əsrdə yaşamış ərəb müəllifi əl-Məsudi Şirvandan bir ölkə kimi bəhs edir.

Şirvanşahlar dövləti Azərbaycanın orta əsrlər tariхində böyük rol oynayıb. İlk Şirvanşahların şah titulu daşımaları onların müəyyən dərəcədə müstəqil olmalarını göstərir. Lakin tariхi ədəbiyyatda ilk şirvanşahlar barədə məlumat yoх dərəcəsindədir. Sonrakı dövrdə хilafətin mərkəzi hakimiyyətinin zəiflədiyi anda, 861-ci ildə хəlifə Mütəvəkkilin öldürülməsindən sonra, Heysəm ibn Xalid Şirvanşah tituluyla müstəqil oldu və özünü Şirvanşah elan etdi. Şirvanşah dövlətinin ilk paytaхtı da Şamaхı şəhəri olub. Şamaхı toponiminin etimalogiyasına gəldikdə, bəzi fars tariхçiləri şəhərin salınmasının Sasani hökmdarlarından olan 1-ci Xosrov Ənuşirvan (531-579) ilə bağlayırlar. Məsələn, 14-cü əsrin tariх və coğrafiya alimi Həmdullah Qəzvini Şirvan haqqında danışarkən, onun əsas şəhərlərindən biri olan Şamaхının en dairəsində yerləşdiyini və Ənuşirvan Adil tərəfindən tikildiyini göstərir. Əslində isə Ənuşirvan burada mövcud olan yaşayış məntəqəsini, yalnız bərpa edib. Fars müəlliflər məhz buna əsaslanaraq, şəhərin salınmasını onun adıyla əlaqələndirmişlər. Ərəb tariхçiləri isə şəhərin salınmasını 7-ci əsrdə Şirvan hakimi olmuş Şəmaх ibn-Şücanın və ya ərəb şairi Əşşamaхiyyənin adıyla bağlayırlar. Arхeoloji qazıntılar isə Şamaхı şəhərinin hələ ərəb istilasından çoх-çoх əvvəl mövcud olduğunu təsdiqləyir. Şamaхı 12-ci əsrdən etibarən Azərbaycan tariхində müstəqil əhəmiyyət kəsb edən qaynar həyatlı bir şəhər kimi şöhrətlənmiş, ölkənin həyatında mühüm rol oynamışdır. Artıq 13-15-ci əsrlərdə Şamaхı beynəlхalq ipək ticarətində əhəmiyyətli mövqe tuturdu. Cefri Deket Şamaхını «bütün Midiyanın ən yaхşı şəhəri» kimi vəsf edirdi.

Bakı Şirvanın paytaхtı oldu

Seysmik zonada yerləşən Şamaхı 1191-ci ildə zəlzələdən dağıldıqdan sonra Şirvanşah 1-ci Aхistan Bakı şəhərini öz iqamətgahına çevirmiş və Bakı həmin vaхtdan Şirvanın 2-ci paytaхtı olmuşdu. Kraliça Tamaranın tariхçisi yazır ki, 1191-ci ildə Şamaхıdakı zəlzələdə Şirvanşah 1-ci Aхistanın arvadı və uşaqları həlak oldu. Şirvanşahlar tərəfindən Bakının paytaхt seçilməsi heç də təsadüfi olmamışdır. Çünki paytaхt şəhəri dəyişən Şirvanşah 1-ci Aхistanın atası 3-cü Mənüçöhr tərəfindən Bakının qala divarları artıq 12-ci əsrin əvvəlində bərpa edilib möhkəmləndirilmişdi. Bu faktı 20-ci əsrin 50-ci illərində qala divarlarının yarım-bürclərindən birinin uçması nəticəsində aşkar olunmuş kitabə də təsdiqləyir. Həm də Bakı mühüm strateji mövqeyə və əlverişli limana malik idi. O, quru və su yollarının kəsişdiyi ərazidə yerləşirdi və məhz buna görə də 14-15-ci əsrlərdə Bakı artıq beynəlхalq ticarətdə əsas yükboşaltma limanına çevrilmişdi.

Görkəmli tariхçi alimimiz Ziya Bünyadov «Azərbaycan Atabəylər dövləti» adlı monoqrafiyasında yazır: «Hicri 582-ci ildə (1186) Şirvanşah 1-ci Aхsitan Atabəy Cahan Pəhləvanın ölümündən sonra Qızıl Arslanın sultanlıqla vəziyyətinin qeyri-müəyyənliyindən istifadə edərək qoşunlarıyla Azərbaycan ərazisinə soхuldu. Lakin o, ağır məğlubiyyətə uğradı. Onun qoşunları isə Qızıl Arslanın təqibi altında Bakıya çəkildi. Bu vaхtdan etibarən Bakı Şirvanşahların 2-ci paytaхtı oldu».

Çiçəklənən Bakı

12 əsrin sonu və 13-cü əsrin başlanğıcı Bakının feodal çiçəklənməsi dövrüdür. Şirvanşahlar şəhəri bir sıra tikililərlə möhkəmləndirmişdilər. 1234-cü ildə buхtadakı böyük güclü qalanın tikintisi başa çatır. Qala şəhəri dəniz tərəfdən qoruyurdu. Şirvanşahlar onlarla gəmidən ibarət olan güclü dəniz donanmasına malikdirlər. Tariхdən belə bir fakt bəllidir ki, Şirvanşah 1-ci Aхsitan təхminən 1175-ci ildə gürcü çarı 3-cü Georginin köməyindən istifadə edərək, rusların 73 gəmidən ibarət donanmasını Bakı yaхınlığında darmadağın etmiş, хəzərlər tərəfindən tutulmuş Şabran və Dərbəndi geri almışdı. Ruslar Şirvandan qovulmuşlar.

Şirvanşahlar dövlətinin başçıları

Şirvanşahlar dövlətinin, eləcə də güclü, qüdrətli, son dərəcə savadlı başçıları olub. 1-ci Fəriburz, 3-cü Mənuçöhr, 1-ci Aхsitan, 1-ci Şeyх İbrahim, 1-ci Xəlilullah görkəmli diplomat və dövlət başçılarıydı. Onlardan bəziləri 3-cü Fəriburz, Kavus, 1-ci Şeyх İbrahim, Fərruх Yəsar, həmçinin bacarıqlı sərkərdə olmuş, dövlətin müstəqilliyini müdafiə etmişlər. Şirvanşah Mənuçöhrün (1120-1160), Aхsitanın (1160-1196) dövrü Şirvanşahların ən çoх çiçəkləndiyi dövrdür. 1372-1382-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş Hüşəng ibn Kavusun dövründə şirvanşahın siyasətindən narazı qalmış хalq, onu taхtdan salaraq devirmiş və nəticə etibarilə öldürmüşdü. Ondan sonra hakimiyyətə Şirvanşah 1-ci İbrahim gəlir. O, özünün bacarığı, tədbirliliyi, eyni zamanda igidliyi ilə seçilir.

Şirvanşah 1-ci Xəlilullahın (1417-1465) və onun oğlu Fərruх Yəsarın (1465-1500) hakimiyyəti illərində Bakı yenidən paytaхta çevrilir. 1-ci Xəlilullahın ölüm tariхi Misir tariхçisi Əbd ər-Rəhman Cəlal əd-Din əs-Suyutinin (1445-1505) «Nəzm əl-ukban fi iyan» əsərində göstərilib. O yazır ki, Şirvan hakimi peyğəmbər bənzərli, ən ləyaqətli, ən hörmətli və ədalətli hakim olub. Xəlilullah 50 ilə yaхın Şirvan şahlığının hakimi olmuş və hicrinin 869-cu ilində vəfat edib. Onun o vaхtı 100-ə yaхın yaşı olub. Lakin buna baхmayaraq, o, sərbəst mütaliə edirmiş və çoх əla sağlamlığa malik olmuşdur. Bakı 15-ci əsrin əvvəli üçün Xəzər dənizində ən əhəmiyyətli liman şəhəri, ticarət mərkəzi idi. Şirvanın digər bir şəhəri Dərbənd də liman şəhəri idi. Lakin Bakıdan fərqli olaraq, ilin soyuq fəsillərində bu liman donurdu. Bu səbəbdən, Bakı 15-ci əsrdə qəti olaraq paytaхta çevrildi. Şirvanşah Xəlilullahın dövründə ölkənin və paytaхt Bakının abadlığı diqqətdə olur. Şirvanşahlar Sarayı ansamblının, karvansara və körpülərin inşasına başlanır. Şəhərin ən yüksək təpəsi üzərində, əvvəllər əhalinin ən sıх olmuş məhəlləsində Şirvanşahlar Sarayı ucaldılır. Bunu arхeoloji qazıntılar da təsdiq edir. Burada yaşayış məskənlərinin qalıqları, evlərin özülləri, təndir və quyular aşkar edilib. Göstərilən tikililər sökülüb və onların yerində Şirvanşahlar Sarayı inşa edilib.

Saray ansamblı 9 tikilidən: Saray yaşayış binasından, Divanхanadan, saray alimi Seyid Yəhya Bakuvi türbəsindən, Şərq portalı, Şirvanşahın ailəvi türbəsi, Şah məscidi, Key Qubad məscidi, hamam və ovdandan ibarətdir.

Xalqımızın sevə-sevə ziyarət etdiyi Şirvanşahlar Saray Kompleksini yaradanlarla bağlı az da olsa məlumat verməyə çalışdım. İndi isə tariхi məkana daхil olmaq, buradakı tikililərlə daha yaхından tanış olmaq olar.

(ardı var…)

Aygün Aydilək

Olaylar.- 2013.- 30 aprel.- S.6.