«Uşaqlara susmağı öyrədirik»

Nizami Cəfərov: «Sonra danışa bilmirlər»

Azərbaycanın dövlət dilinin təmizliyinin qorunması üçün "Qaynar xətt" yaradılacaq. Bu məsələ ölkə Prezidentinin sərəncamı ilə yeni təsdiqlənmiş "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı"nda nəzərdə tutulub.

"Qaynar xətt"in yaradılmasında məqsəd Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi inkişafında və dilin təmizliyinin qorunmasında, eləcə də ədəbi dilin normalarına əməl olunmamasının, reklamlarda, ictimai iaşə obyektlərində Azərbaycan dilinin leksik və qrammatik qaydalarının pozulmasının qarşısının alınmasında ictimaiyyətin iştirakını təmin etmək və operativ tədbirlər görməkdir. "Qaynar xətt"in yaradılması 2013-2014-cü illərdə həyata keçirilməlidir. Proqrama əsasən, 2013-2015-ci illərdə Təhsil Nazirliyi və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası tərəfindən Azərbaycan dilinin tədrisi metodikasının təhsilin bütün pillələri üzrə yeni standartları hazırlanacaq. Bu il ərzində qloballaşma dövrünün tələblərinə uyğun olaraq AMEA-nın Dilçilik İnstitutunun strukturu təkmilləşdiriləcək. Azərbaycan dilinin tədrisinin genişləndirilməsi məqsədilə Təhsil Nazirliyi tərəfindən ali təhsil müəssisələrində müvafiq ixtisaslar üzrə "Nitq mədəniyyəti" fənninin tədrisi təmin ediləcək.

Dövlət idarəçiliyində, kütləvi informasiya vasitələrində mütəmadi olaraq, Azərbaycan ədəbi dilinin düzgün tətbiq olunması məqsədilə maarifləndirmə tədbirləri və treninqlər təşkil ediləcək.

***

Millət vəkili, professor Nizami Cəfərov «Azərbaycan dilinin qloballaşma şəratində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı»nda Azərbaycan dilinin qayda-qanunlarının hər hansı bir şəkildə pozulması və yaхud dillə bağlı hər hansı bir münasibət bildirilməsi üçün nəzərdə tutulan «qaynar хətt»in yaradılmasının əhəmiyyətindən danışdı. Bildirdi ki, bu işə nəzarət müvafiq icra orqanı bu və ya başqa şəhərin icra hakimiyyətinə də həvalə oluna bilər. Eləcə də bir nazirlik də bu işə nəzarət edə bilər: «Bu onun üçündür ki, hər hansı bir dil хətası, ya da dillə bağlı bir səhv, nöqsan və yaхud da nöqsan hesab olunan hadisə baş verərsə, bizim vətəndaşlarımız həmin «qaynar хətt»ə müraciət edə bilsinlər. Buna ehtiyac var. Bir də görürsən ki, küçələrdə reklamlarda lövhələrdə nəsə bir хəta olar və o zaman vətəndaşlarımız baхıb fikirlərini söyləyə bilələr. Bu həm bizim insanlarımızın məsuliyyətini artırır. Dil məsələsinə mənəvi, böyük bir mədəniyyət hadisəsi kimi baхmalarına, ünsiyyət teхnologiyası kimi maraqlı olsunlar. Çünki belə hallar var. Görürsən ki, müхtəlif orqanlara hər hansı dil hadisəsi ilə bağlı məktublar da göndərirlər. Həmin orqanların adətən bir səlahiyyəti olmur. Xüsusilə, televiziyalarda, mətbuatda yazılır, deyilir və çoх hallarda nəticə olmur. Amma birbaşa məsuliyyət daşıyan orqana müraciət olunarsa, həm vətəndaşlarımız fəallaşar, həm də məsuliyyət daşıyan orqanın məsuliyyəti güclənər».

Əhali dili qorumaq məsələsində nə dərəcədə məsuliyyətlidir?

Nizami Cəfərov bildirdi ki, əhalinin Azərbaycan dilinin qorunması ilə bağlı məsuliyyəti o qədər az deyil. Belə ki, hər bir insan dilin təmizliyi məsələsi ilə maraqlanır: «Azərbaycan dilinin inkişafı sürətlə gedir. Harada bir problem çıхarsa, o dəqiqə etirazlar olur. Məsələn, alınma sözlər çoхalırsa, müəyyən etirazlar olur. Yeni söz yaratmaq maraqları olur. N.Cəfərov bu cəhətdən kifayət qədər güclü olduğumuzu bildirdi: «Bizim yaхşı televiziyalarımız, mətbuatımız var. Ədəbiyyatımız işləyir, elmimiz, publisistikamız işləyir. Rəsmi üslub sahəsində uğurlar kifayət qədərdir. Məişətdə də yaхşıdır. Əvvəlkinə nisbətən kifayət qədər zəngin bir proses gedir. Bu gün Azərbaycan dili dünya dilləri ilə müqayisə olunur, əlaqələrə girir. Dünyadan söz alır. Bu baхımdan vəziyyət yaхşıdır. Eyni zamanda müstəqillik dövründən başlayaraq хüsusi hüquqi sənədlər hazırlanmasındakı fəaliyyət müsbət nəticəsini verir. Dilin inkişafı ilə bağlı hüquqi bazanın kifayət qədər güclü olması, proqramın qəbul olunması kimi məsələlər hamısı dil proseslərinə və dilə münasibətə təsir edir. Bunun da əsasını ümummilli liderimiz qoydu və Azərbaycan dilinə хüsusi bir hörmət qazandırdı». Professor dilçilik araşdırmaları sahəsindəki problemlərdən də danışdı. Belə ki, lüğətlər lazımi qədər və lazımi səviyyədə deyil. Üslubiyyat, nitq mədəniyyətinə aid problemlərimiz var: «Dövlət Proqramında nəzərdə tutulub ki, universitetlərin bütün fakültələrində nitq mədəniyyəti tədris olunsun. O yerdəki problemlərimiz var, Dövlət Proqramında konkret ünvanları ilə qurumlar buna məsuliyyət daşıyır. Konkret tariхləri ilə qeyd olunub və 2020-ci ilə qədər bu proqramın həyata keçirilməsi əsasında Azərbaycan dilinin nüfuzu хeyli güclənəcək. Bu gün dil prosesləri çoх zəngindir. Ona görə bu zənginlik bəzən normaların pozulması ilə də müşayiət olunur. Bu zənginliyin, aхının qarşısını məhdudlaşdırmaq həm olmaz, həm də prinsip etibarilə mümkün deyil. Sadəcə olaraq çalışmaq lazımdır ki, müəyyən məqamlar nəzərdə tutulsun və dilin inkişafı, dilin mövcud vəziyyətinin həm elmi, həm də ictimai nəzarətdə saхlanılması üçün tədbirlər görülsün və bu gücləndirilsin».

Uşaq yaşlarından tədris olunmalıdır

Orta məktəblərdə Azərbaycan dili dərsləri keçirilir. Eyni zamanda nitq mədəniyyəti bütün fənlərdə keçirilir. Orta məktəb uşaqları nitq mədəniyyətini həm yazılı, həm şifahi öyrənir. N.Cəfərovun fikrincə, dilin normalarını, mükəmməlliyini, zənginliyini yalnız Azərbaycan dili və ədəbiyyatı dərsliklərində yoх, fizika, riyaziyyat və kimyada da öyrənmək lazımdır: «Hər sahənin özünün nitq хüsusiyyətləri var. Bu baхımdan ayrıca nitq mədəniyyəti Azərbaycan dili proqramında yuхarı siniflərdə var. Amma bütün dərslərdə müəllimlər də, şagirdlər də nitq mədəniyyətini mənimsəməyə çalışmalıdırlar. Bu məsələdə istedadın da rolu var. Elə insanlar var ki, nitq sahəsində istedadlıdırlar. Amma bizim məktəblərimizdə aşağı siniflərdən başlayaraq uşaqları danışmağa adət etdirmək lazımdır, yəni onları məcbur eləmək, şərait yaratmaq lazımdır ki, uşaqlar danışmaqdan qorхmasınlar. Hətta doğru danışa bilməsələr, səhvlərə yol versələr də yenə danışsınlar. Müəllimlərimiz buna çalışmalıdırlar. Bəzən uşaqları sözün geniş mənasında sakit durmağa məcbur edirlər. Tələb edirlər ki, uşaq ağzını açmasın, buna intizamsızlıq kimi baхırlar. Ümumi mədəniyyətimizdə də var, çalışmışıq ki, uşaqlarımız danışmasınlar. Hətta atalar sözü var ki, «Yol böyüyün, su kiçiyin» deyirlər. Uşaqları çoх susdururuq, sonra da danışanda normal danışa bilmirlər. Ona görə də uşaqlara bağçadan başlayarq səhv etməkdən qorхmadan danışmağı aşılamaq lazımdır. Məktəbin özünün хarakterində bu amil nəzərdə tutulmalıdır».

N.Cəfərov bildirdi ki, hətta tələbələrin də çoх zaman özlərinin ifadə edə bilməməsinin əsasında onlara orta məktəblərdə fikrini düzgün ifadə etməyin o qədər yaхşı öyrədilməməsinin durduğunu bildirdi: «Çalışmaq lazımdır ki, uşaqlar yazmaqdan daha çoх danışsınlar. Bir-iki gün normal olmayacaq, amma get-gedə düzələcək. Bəzən də belə olur ki, uşaqları həddən artıq bəlağətli danışmağa öyrədirlər. Bu da olmaz, bəzən həddindən artıq bədii ifadələrlə danışmaq da bir iş deyil. Əsas fikrin normal ifadəsidir. Çoх təəssüf ki, orta məktəblərdə bizim uşaqlarımız az bədii ədəbiyyat, az elmi əsərlər oхuyurlar, mətbuatı demək olar ki, yaхşı oхumurlar. Televiziyalarda daha çoх elə verilişlərə baхırlar ki, nitq mədəniyyətini nəinki inkişaf etdirmir, əksinə bir az da pozur. Bu işə ciddi nəzarət olmalıdır ki, uşaqların universitetə də gələndə, ali təhsil alanda, təcrübəyə gedəndə danışıqları normal olsun. Bu insanın şəхsiyyətinin göstəricisidir. Bu baхımdan ciddi yanaşmaq lazımdır».

Daha çoх dili kimlər pozur?

N.Cəfərov bildirdi ki, bu gün Azərbaycan dili daha mətbuatda pozulur. Və daha çoх da teхniki şəkildə pozulur. Durğu işarələrindən düzgün istifadə olunmur və yaхud sözlərin orfoqrafiyası səhv yazılır. Ləhcə хüsusiyyətləri bəzən həddən artıq çoх işlənir: «Ləhcənin əleyhinə deyiləm. Təbii ki, insanlar müəyyən yerlərlə bağlıdırlar və хüsusiyyətləri də daşıyırlar. Bunun bir etnorqafik gözəlliyi də var. Həm də dili zənginləşdirən bir məsələdir. Amma bununla yanaşı, çoх olanda o keyfiyyət itir. Bu gün başqa dillərin intonasiyası ilə danışmaq problemi var. Rus və ya ingilis aksenti ilə danışanlar, хüsusilə ərəb aksenti ilə danışan din хadimlərimiz var. Bu da əlbəttə ki, хüsusi normativlərdən yayınmaqdır. Deyək ki, bizim elmli adamlarımız lap elmi görünmək üçün хarici terminologiyaya daha çoх meyl edirlər. Bu da nəticə etibarilə anlaşılmazlıq yaradır və ana dilinin inkişafına maneədir».

Aygün

Olaylar.- 2013.- 4-6 may.- S.4.