Yaqub Mahmudov-Azərbaycanın milli məfkurəli tarixçisi və ictimai xadimi

Yaqub Mahmudovun “qısqanclıq” böhranı yaşayan opponentlərinə cavab

Müstəqilliyinin ilk illərində siyasi, ictimai və iqtisadi həyatında sonu görünməyən bir xaos yaşayan Azərbaycanda elmin də bu mərhələni yaşaması təəccüblü deyil: vətəndaş həmrəyliyinə nail olunmadıqca, milli məfkurə dövlətin rəsmi ideologiyasına çevrilmədikcə, Tarix elmi də bu «dalğa»da üzməli olurdu. 1993-cü il - müasir Azərbaycanın tarixində dönüş nöqtəsi oldu: siyasi sabitlik, iqtisadi dirçəliş, vətəndaş həmrəyliyi, beynəlxalq aləmdə nüfuzun bərpası və yüksəlməsi Azərbaycan alimi üçün də zəruri sabitliyi yaratmış oldu.

Çox qısa bir zaman kəsiyində Azərbaycan tarix elmi obyektivliyə, tərəqqiyə və milli məfkurəyə dayaqlanan nəzəri və praktiki istiqamətini müəyyən etdi və Yaqub Mahmudov məktəbi bu istiqamətin müəyyən edilməsində əvəzsiz xidmət göstərdi.

2. Yaqub Mahmudov Azərbaycan tarix elminin təşkilatçısı kimi

Yaqub Mikayıl oğlu Mahmudov Azərbaycan tarix elminin görkəmli nümayəndəsi, məşhur ortaəsrşünas və böyük bir elmi məktəbin banisidir. Qeyri-adi istedadı və geniş erudisiyası Yaqub Mahmudova Azərbaycan və ümumdünya tarixinin ən müxtəlif sahələri üzrə nəhəng sayda elmi əsərlər yazmağa imkan vermişdir.

Azərbaycanın orta əsr dövlətlərinin tarixi, ölkənin Avropa-Asiya əlaqələrində yeri və rolu, Azərbaycan xalqının mədəni irsi, onun təşəkkülündə rol oynamış dövlətçilik ənənələri və s. məsələlər hələ keçən yüzilliyin əvvəllərindən başlayaraq rus, daha sonra sovet şərqşünasları, həmçinin Azərbaycan tarixçiləri - Sara Aşurbəyli, Məhəmməd Şərifli, Ziya Bünyadov, Ədhəm Şahmalıyev tərəfindən bu və ya digər səpkilərdə araşdırılmış, ərəb, fars, türk mənbələrinin araşdırılması sayəsində Azərbaycan tarixinin aktual problemləri ortaya çıxarılmışdır. Bütün bu tədqiqatlar kompleks şəkildə Yaqub Mahmudovun elmi yaradıcılığının çoxşaxəli istiqamətlərini müəyyən etmiş, adı çəkilən alimlərin ayrı-ayrılıqda araşdırdıqları elmi problemlər Yaqub Mahmudovun tədqiqatlarının vahid obyektinə çevrilmişdir. Başqa sözlə desək, Yaqub Mahmudov tarix elmində Azərbaycan tarixinin ən mühüm mərhələlərinin və istiqamətlərinin vahid elmi problem halında araşdırılmasının əsasını qoymuşdur.

Hələ 1960-cı illərin əvvəllərindən etibarən Yaqub Mahmudovun Azərbaycan tarix elmi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən diplomatiya tariximizlə bağlı tədqiqatları çap olunmağa başlayır. Həm Vətən, həm də ümumdünya tarixşünaslığında ilk dəfə olaraq Azərbaycan Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Qərbi Avropa ilə siyasi-diplomatik və iqtisadi-ticarət əlaqələrini kompleks tədqiq edən tarixçi ümumilikdə Şərq-Qərb münasibətlərini araşdırır. Bu tədqiqatlar Avropa-Asiya əlaqələrinin tarixi köklərini, siyasi və iqtisadi zəminini müəyyən etməklə dünya tarixşünaslığı üçün də elmi dəyər kəsb edir.

Avropa mənbələrinin materialları əsasında Yaqub Mahmudov Böyük Coğrafi kəşflər ərəfəsində və dövründə beynəlxalq münasibətlərdə təkcə Avropa ölkələrinin və Osmanlı imperiyasının deyil, Azərbaycanın da aparıcı qüvvə olduğunu, hətta bir çox hallarda müəyyənedici rol oynadığını üzə çıxarmış, Azərbaycanın bu dövrdə periferiya deyil, dünyanın diplomatik və iqtisadi mərkəzi olduğunu sübut edə bilmişdir. Bu, sovet elmində marksist metodologiyanın hökmran olduğu bir vaxtda təkcə tarixçi deyil, həm də vətəndaş üçün çox cəsarətli addım idi.

Sovet və təəssüf ki, təkcə sovet deyil, dünya tarixçilərinin də Şərqi ikinci dərəcəli, Asiya İstehsal Üsulunun hökmran olduğu cəmiyyət kimi təqdim etdiyi bir vaxtda, Yaqub Mahmudov «Odlar Yurduna səyahət», «Səyyahlar, kəşflər, Azərbaycan», «Səyyahlar Azərbaycana gəlir», «Səyyahlar Azərbaycan haqqında» adlı əsərlərində antik dövrdən bu yana Avropa səyyahlarının, tacirlərinin, diplomatlarının, missionerlərinin Azərbaycana marağının səbəblərini araşdırır, Azərbaycan-Avropa əlaqələrinin zəminini göstərir, bu ölkənin Avrasiyanın mərkəzi olduğunu tutarlı dəlillərlə sübut edirdi. Bu əsərlərdə Yaqub Mahmudov «İslam dünyası» anlayışını işlətməkdən nəinki çəkinmir, üstəlik, bu dünyanın elm və mədəniyyət sahəsindəki uğurlarından ətraflı yazırdı. Yaqub Mahmudov Avropanın XV-XVI yüzilliklərdə yaşamağa başladığı dirçəlişin köklərini Şərqlə bağlayır, «İslam Atlası»nın, əl-Biruninin vahid dünya okeanı nəzəriyyəsinin əhəmiyyətini, heliosentrik nəzəriyyənin Kopernikdən 500 il əvvəl müsəlman alimləri tərəfindən irəli sürüldüyünün vacibliyini xüsusi vurğulayırdı.

Yaqub Mahmudovun tədqiqatlarında sovet elmi üçün görünməmiş və «həzm edilməsi» asan olmayan daha bir ciddi addım – tarixçinin Osmanlı imperiyasının xarici siyasəti ilə bağlı düşüncələri idi. Osmanlı imperiyasını Avropa üçün «təbii düşmən» sayan avropasentristlər Qərbi Avropa ölkələrinin, o cümlədən, Macarıstanın, Venesiyanın, Habsburqların, Papa dövlətinin antiosman tədbirlərini osmanlı fəthləri qarşısında məcburi atılan addımlar kimi təqdim edirdilər. Yaqub Mahmudov Osmanlı imperiyasına qarşı Avropa dövlətlərinin birləşmək cəhdlərində və antiosman ittifaqlarının yaranmasında bu amillə yanaşı, adları çəkilən dövlətlərin özlərinin də işğalçı ruhunun, Şərqdə bacardıqca daha çox torpaq və imtiyaz əldə etmək planlarının, müstəmləkə siyasətinin aparıcı amil olduğunu sübut edə bilmiş, tarix elmində hökmran olan ənənəvi fikri alt-üst etmişdir.

Qeyd olunan tədqiqatların daha bir vacib cəhəti, əlbəttə ki, dövlətçilik tariximizin böyük bir mərhələsinin öyrənilməsi və təbliği ilə bağlıdır. Müstəqillik qazanandan sonra tarix elmimizin də sovet buxovlarından azad olduğu bir şəraitdə dövlətçilik tarixini araşdırmaq xeyli asanlaşmışdır. İndi tarixçilərin qarşısında heç bir ideoloji məhdudiyyət yoxdur və bu məsələləri araşdırmaq da çətin deyil. Amma biz Yaqub Mahmudovun dövlətçilik tariximizi araşdırdığı XX yüzilliyin 60-70-ci və hətta 80-ci illərindən danışırıq. Hər hansı milli ənənəni rədd edən, milli ruhu tanımayan, siyasi inkişafda yalnız Rusiya dövlətçiliyini nümunə olaraq götürən sovet tarix elmi üçün bu əsl «dissident yazıları» idi. Yaqub Mahmudov isə hər şeyə rəğmən, Azərbaycan diplomatlarından və dövlət xadimlərindən – Uzun Həsəndən, Sara Xatundan, Azərbaycan milli dövlətçiliyinin əsasını qoymuş (sovet elmində K.Marksın təbirilə «işğalçı» olaraq tanınan) Şah İsmayıl Xətaidən, Avropa dövlətlərini bir-birinə qarşı qoymağı bacarmış Böyük Abbasdan, Hüseynəli bəy Bayatdan və onun «Böyük Elçiliyi»ndən yazırdı.

Yaqub Mahmudovun Azərbaycanın dövlətçilik tarixinə verdiyi böyük töhfə apardığı milli ruhda yazılmış və milli dövlətçiliyimizə xidmət edən araşdırmalarla bitmir; bu tarixin öyrənilməsini koordinasiya etmək onun xidmətlərinin başında gəlir. Azərbaycan tarixçisi Kərim Şükürovun qeyd etdiyi kimi, «Tarixin xalq və dövlət qarşısında ən mühüm vəzifələrindən biri də dövrün – zamanın çağırışına cavab verməsidir, Yaqub Mahmudov isə bu çağırışlara cavabların müəllifi və təşkilatçısıdır». Görünür, buna görə Yaqub Mahmudov elmi və ictimai fəaliyyətinin elə ilk illərindən təqiblər və haqsızlıqlarla üzləşmiş, onlara boyun əyməyərək mücadiləsini davam etdirmişdir.

Yaqub Mahmudov 1962-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetini (indiki Bakı Dövlət Universiteti) əla qiymətlərlə bitirir və Tarix fakültəsi Elmi Şurasının xüsusi qərarı ilə orta əsrlər tarixi ixtisası üzrə aspiranturada saxlanılır. Həmin vaxtdan da görkəmli ortaəsrşünas alim professor Ə.M.Şahmalıyevin rəhbərliyi ilə orta əsr Azərbaycan dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri problemi ətrafında elmi axtarışlara başlayır. 1966-cı ildə aspiranturanı müvəffəqiyyətlə başa vuran Yaqub Mahmudov XV əsrin ikinci yarısında Azərbaycan Ağqoyunlu dövlətinin Venesiya ilə əlaqələrinə həsr olunmuş namizədlik dissertasiyasını müdafiə edir. Alimin o vaxtadək tədqiqatçılara məlum olmayan bir çox yeni mənbələr əsasında XV əsrdə Azərbaycanın Qərbi Avropa dövlətləri ilə geniş ticarət və diplomatik əlaqələr saxladığını ilk dəfə olaraq aşkara çıxaran, o cümlədən Azərbaycanın böyük dövlət xadimi, görkəmli sərkərdə Uzun Həsənin, məşhur diplomat Sara Xatunun həyat və fəaliyyətini bütövlükdə elm aləminə məlum edən bu elmi tədqiqatına görə Tarix fakültəsinin Elmi Şurası ona, yekdilliklə, birbaşa tarix elmləri doktoru elmi dərəcəsi verməyi qərara alır. Lakin Tarix fakültəsi Elmi şurasının bu qərarını şura üzvü olmayan, həm də orta əsrlər tarixi mütəxəssisi olmayan bəzi tarixçilər qısqanclıqla qarşılayır. Onların təzyiqi ilə Yaqub Mahmudova tarix elmləri doktoru elmi dərəcəsi verilməsi haqqında qərar Universitetin Böyük Elmi Şurasında təsdiq olunmur.

Bunun ardınca Yaqub Mahmudova qarşı daha bir haqsızlıq edilir. Uğurlu müdafiəsinə və gənc mütəxəssis olmasına baxmayaraq, Yaqub Mahmudova Universitetdə iş verilmir. O, doğma təhsil ocağından uzaqlaşmağa məcbur olur.

Universitetdən ayrı salındıqdan sonra Yaqub Mahmudov 1966-cı ildə Azərbaycanın xalq şairi Rəsul Rzanın başçılıq etdiyi Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında Tarix redaksiyasının elmi redaktoru kimi fəaliyyətə başlayır.

Əslində Yaqub Mahmudovun Azərbaycan tarix elminə koordinatorluğu – ona milli təəssübkeşlik nöqteyi-nəzərindən yanaşması, dövlətçilik tariximizi araşdırmaq üçün müvafiq qurumları və alimləri səfərbər etməsi onun məktəbinin formalaşdığı dövrlə üst-üstə düşür və 1960-cı illərin ortalarından - Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında fəaliyyətə başladığı dövrdən götürülməlidir.

Ensiklopediya illəri (1966-1975) - qaynar redaksiya fəaliyyəti, ilk milli ensiklopediya sözlüklərinin yaradılması, gecəli-gündüzlü axtarışlar, elmi müzakirə və polemikalar, Ensiklopediyanın Baş redaksiyasında Rəsul Rzanın yaratdığı milli dirçəliş və xalq azadlıq ideyaları mühiti gənc alimin həyatında mühüm rol oynayır. O zaman - XX yüzilliyin 60-cı illərində Azərbaycanın əsas milli oyanış mərkəzlərindən biri olan Ensiklopediyada Yaqub Mahmudov sözün həqiqi mənasında milli təəssübkeşlik məktəbi keçir.

Ardı var...

Olaylar.- 2013.- 18-20 may.- S.11.