Nağdsız ödəniş sisteminin inkişafını stimullaşdırmaq lazımdır

Bu sistemin genişləndirilməsi sürətlə dünya elitasına inteqrasiya olunan Azərbaycanın maliyyə-iqtisadi siyasətinin əsas istiqamətlərindən biridir

Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin maliyyə bazarında nağdsız ödəniş sistemi geniş yayıldığından adi əməliyyat mexanizminə çevrilib. Nağdsız ödəniş pul və pul vəsaitlərinin nağd olmadan banklar və səlahiyyəti olan digər maliyyə mənbələri vasitəsilə həyata keçirilən pul dövriyyəsinin formasıdır. Təbii ki, bunun üçün etibarlı əməliyyat sistemi, geniş texniki imkanlar və subyektlər arasında inam olmalıdır. İlk iki məsələni yalnız maddi imkanlar hesabına, özü də qısa müddətdə reallaşdırmaq mümkündürsə, üçüncü məsələ xeyli zaman və təbliğat tələb edir...

Son illər Azərbaycanda da nağdsız ödəniş sisteminin inkişafı məqsədilə müvafiq addımlar atılır. Düzdür, hələ ki, bəzi maliyyə subyektlərinin bu sistemi həyata keçirmək üçün POS-terminalların tətbiqinə və eyni zamanda əhalinin də nağd ödənişlərin aparılmasına az maraq göstərmələri müşahidə edilir. Bunu statistik rəqəmlərdən də hiss etmək olur. Belə ki, nağd pul kütləsinin ümumi pul dövriyyəsində xüsusi çəkisi inkişaf etmiş ölkələrdə 7-10 faiz arasında olduğu halda, ötən ilin məlumatına əsasən, bu göstərici Azərbaycanda 50-55 faiz təşkil edib. Bu rəqəmləri başqa cür təqdim etsək qeyd etmək olar ki, son illər dünyada nağdsız ödənişlərin həcmi artmaqdadır və hər il 7-8 faiz çoxalaraq təqribən 280-300 milyard dollar təşkil edir. Bunun 80 faizi inkişaf etmiş dövlətlərin, konkret olaraq 40 faizi ABŞ-ın payına düşür və bu ölkə dünya üzrə lideridir. İkinci yerdə ümumi nağdsız ödənişlərin 21 faizinin həyata keçirildiyi Avrozona gəlir. Hesablamalara görə, 2020-ci il üçün Avropa Birliyi ölkələrində ümumi hesablaşmaların 30%-i nağdsız aparılacaq. Ona görə də bu gün nağdsız ödənişlərin genişləndirilməsi sürətlə dünya elitasına inteqrasiya olunan Azərbaycan hökumətinin də maliyyə-iqtisadi siyasətinin əsas istiqamətlərindən biridir.

Bu sahədə beynəlxalq təcrübədən, inkişaf etmiş ölkələrdə tətbiq olunan stimullaşdırıcı və məhdudlaşdırıcı tədbirlərdən istifadə etməklə, habelə əhalinin maarifləndirilməsi və məlumatlandırılması yolu ilə sözügedən sistemin genişləndirilməsinə, populyarlaşdırılmasına nail olmaq mümkündür. Məsələn, dünya ölkələrinin bir çoxunda bir əqd üzrə nağd qaydada aparılan hesablaşmanın məbləği müvafiq həcmdə məhdudlaşdırılır və artıq məbləğlərə cərimələr tətbiq edilir. Eyni zamanda, vergi sistemi vasitəsilə müəyyən güzəştlərdən istifadə olunmaqla stimullaşdırıcı addımlar atılır. Bu məqsədlə artıq Azərbaycanda da Vergi Məcəlləsinə dəyişiklikləri nəzərdə tutan təkliflər paketi hazırlanaraq hökumətə təqdim olunub...

Nağdsız ödəniş sisteminin müsbət əhəmiyyəti

Nağdsız ödəniş sistemi maliyyə vəsaitlərinin dövriyyəsinin sürətlənməsi, nağd pul kütləsinin ixtisarı, ödəniş məbləğinin dəqiq aparılması kimi iqtisadi, vaxt itkisinin aradan qaldırılması, pul itirmə kimi sosial əhəmiyyətli üstünlüklərə malikdir. Çünki əsasən bankların və digər maliyyə təşkilatlarının yaratdığı sistem vasitəsilə həyata keçirilən nağdsız ödəniş əməliyyatlarında bütün hüquqi və fiziki şəxslər sərbəst şəkildə iştirak etmək imkanlarına malik olurlar. Bu işdə dövlətin də maraqları genişdir. Çünki bu sistem maliyyə intizamına nəzarət etməyə, maliyyə əməliyyatlarında şəffaflığın qorunmasına, makroiqtisadi proseslərin nizama salmasına, eyni zamanda vətəndaşların rahatlığının təmin olunmasına, müştərilərin və bankların əməliyyatlarının təhlükəsizliyinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilər.

Mütəxəssislərin fikrincə, nağdsız hesablaşmalar nağd ödənişlə müqayisədə bir çox üstünlüklərə malikdir. Belə ki, bu sistem hesablaşmaların elastikliyilə fərqlənir, əməliyyatların dəqiqliyi və təhlükəsizliyinə xidmət edir, nagd ödənişlərdə olduğu kimi pulların bir və ya bir neçə dəfə təkrar hesablanmasını tələb etmir. Bunlarla yanaşı, vergidən yayınma hallarının qarşısının alınması, əhaliyə dövlət təşkilatları tərəfindən göstərilən kommunal və sair xidmətlərin haqlarının rahat şəkildə ödənilməsi, canlı ünsiyyətin azalması nəticəsində rüşvət hallarının aradan qaldırılması nağdsız ödəniş sisteminin üstünlüklərindəndir.

Həmçinin nağdsız ödəniş sistemindən istifadə etməklə nağd pulun daşınmasına, saxlanılmasına, yoxlanılmasına sərf ediləcək xərclərdən azad olmaq mümkündür. Xüsusilə böyük məbləğlərlə işləyən şirkətlər buna daha çox önəm verməlidir. Çünki təbii ki, bu işləri yerinə yetirmək üçün şirkət bir neçə işçi saxlamalıdır.

Nağdsız ödəniş sisteminin növləri

Nağdsız ödənişlər bir neçə növ üzrə - ödəniş tapşırığı, ödəniş tələbnaməsi, hesab qəbzləri (çeklər), akkreditivlərlə və ən geniş yayılmış növ olan plastik kartlar vasitəsilə aparılır.

Ödəniş tapşırığı ilə hesablaşma bankda hesabı olan müəssisənin həmin hesabdan müəyyən məbləğin başqa müəssisənin hesabına daxil edilməsi haqqında banka verdiyi tapşırıqdır. Ödəniş tapşırıqları ilə hesablaşmanı icra etmək üçün bank müştərinin tapşırığı ilə onun hesabından müəyyən pul vəsaitinin bu və ya başqa bankda (benefisiar bankda) ödəyicinin göstərdiyi şəxsin hesabına ödəyir. Bu öhdəliyi bank, bank hesabı müqaviləsində ayrı müddət nəzərdə tutulmayıbsa, ödəniş tapşırığının banka daxil olduğu günün ertəsi günündən gec olmayaraq icra edir.

Ödəniş tələbnaməsi müqavilə üzrə göndərilmiş mallar, görülmüş xidmətlərin dəyərini ödəyiciyə xidmət edən banka göndərilmiş hesablaşma və yük sənədləri əsasında ödəmək barədə mal göndərənin alıcı qarşısında tələbidir. Mal göndərən bu tapşırığı müqavilə, hesablaşma və yük göndərmə sənədləri ilə birlikdə alıcının bankına göndərir. Bu sənədlər banka çatdıqdan sonra pul, mal göndərən təşkilatın hesabına köçürülür. Ödəyicinin pul və mal sənədlərinin ödənilməsi barədə verdiyi razılıq aspekt adlanır.

Akkreditivlərlə hesablaşmalar alıcı bankının satıcı bankına akkreditiv ərizəsində göstərilən məbləği ödəmək barədə tağşırığıdır. Akkreditiv, malların göndərilməsi və xidmətlərin göstərilməsini təsdiq edən sənədlər təqdim olunarkən göndərilmiş malların, xidmətlərin dəyərini benefisianara ödəmək barədə bankın öhdəliyidir. Benefisiar müəyyən məbləğdə pulu almaq üçün hesablaşma sənədində göstərilmiş hüquqi və ya fiziki şəxsdir.

Nağdsız hesablaşmaların həyata keçirilməsi formalarından biri də hesab qəbzlərlə- çeklərlə hesablaşmalardır. Çek müəyyən edilmiş formada istifadə edilən qiymətli kağızların geniş yayılmış formasıdır. Bu bankın müştərisinin onun cari hesabından müəyyən məbləğin onu təqdim edən şəxsə və ya çekdə göstərilən digər bir şəxsə ödənilməsinin qəti əmridir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz nağdsız ödəniş növləri əsasən sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi və fiziki şəxslərə aiddir. Lakin bu gün dünyada nağdsız ödənişlərdə böyük paya və nüfuza sahib olan plastik kartlarla ödəmə mexanizmdir ki, bu imkandan istənilən sıravi vətəndaş yararlana bilir. Statistik rəqəmlərə görə, bu gün dünyada nağdsız ödənişlərin təqribən 60-65 faizi kartlarla ödəmələrin payına düşür. Dünyada elektron hökumətin, elektron ticarətin və mobil ödəmələrin tətbiqi də nağdsız ödənişlərin inkişafına təkan verib.

Azərbaycanda nağdsız hesablaşmalara marağı necə artırmaq olar?

Hazırda Azərbaycanın maliyyə bazarında nağdsız ödəniş sisteminin yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini söyləmək çətindir. Çünki hələ də sahibkarlıqla məşğul olan orta səviyyəli bir çox hüquqi və fiziki şəxslər pul vəsaitlərinin daha tez əldə edilməsi mənasında nağd şəkildə əməliyyatlara üstünlük vermələri ilə yanaşı, sıravi vətəndaşların da çox cüzi bir hissəsi nağdsız ödənişlərə maraq göstərirlər. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, nağdsız ödənişlər, xüsusilə də böyük həcmli məbləğlərdə, vəsaitə üçüncü şəxslərin müdaxiləsi imkanlarını, saxta pul əskinaslarından istifadə hallarını aradan qaldırır.

Vətəndaşların isə nağdsız ödənişlərə az maraq göstərmələri bu sistemin imkanlarından məlumatsızlıqları və ümumiyyətlə sistemin hələ ki, maliyyə bazarını tam əhatə etməməsidir. Digər tərəfdən hər hansı ticarət obyektindən alış-veriş edən şəxsin ödənişi nağd deyil, plastik kart vasitəsilə nağdsız şəkildə ödəməsinə əsas yaradan amillər yoxdur. Yəni, başqa sözlə desək, alıcını indiyə qədər adət etdiyi nağd ödəniş sistemindən imtina edərək, plastik kart əldə etməyə, ondan istifadə qaydalarını öyrənməyə, istifadə etməyə maraqlandıran stimullaşdırıcı səbəblər olmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda Azərbaycanda iri müəssisələrin demək olar ki, əksəriyyəti nağdsız ödəniş sistemindən istifadə edirlər. Lakin bu ölkənin maliyyə sektorunda dövr edən vəsaitin bir hissəsini təşkil edir. Çünki ölkəmizdə böyük pul kütləsinin dövr etdiyi ticarət və xidmət sektorunda ödəniş sistemi demək olar ki, bütünlüklə nağd şəkildədir. Bu mənada Azərbaycanın nağdsız ödənişlərin ölkə iqtisadiyyatındakı çəkisini artırmaq üçün kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur. Yəni, hökümət tərəfindən qanunverici bazanın təkmilləşdirilməsi, maliyyə sektorunun aparıcı subyektləri olan banklar və digər maliyyə təsərrüfatları isə nağdsız ödəniş sisteminin tətbiqinin texniki tərəflərini həll etməklə yanaşı, ictimaiyyətin maarifləndirilməsi və maraqlandırılması istiqamətində də geniş təbliğat-taşviqat işi aparılmalıdır.

Hazırda ölkədə elektron hökumətin inkişaf etdirilməsi, elektron bazarların yaradılması, yaxın zamanlarda Vergi Məcəlləsinə edilməsi gözlənilən dəyişikliklər nağdsız ödəniş sisteminin inkişafına xidmət edən addımlardır. Qeyd edək ki, qanunvericilik müəyyən mənada inzibati qaydada sistemin inkişafına təkan verə bilər. Yəni, qanunla nağd qaydada aparılan hesablaşmanın məbləği müvafiq həcmdə məhdudlaşdırılmaqla nağdsız ödənişlərin həcmini artırmaq olar. Həmçinin, plastik kartlardan istifadəni qəbul etməkdən imtina edən satış və xidmət obyektlərinə qarşı da qanuni şəkildə inzibatı cəzalar tətbiq etmək mümkündür. Digər bir variant isə cəza deyil, həvəsləndirici metod kimi vergi sistemi vasitəsilə müəyyən güzəştlərin tətbiq edilməsi ola bilər.

Lakin inzibati qaydalarla sıravi vətəndaşları bu sistemə cəlb etmək imkanları olmadığından, deməli bu istiqamətdə əsas vasitələrdən biri stimullaşdırıcı tədbirlərdir. Misal üçün, plastik kartların müştəriyə bugünkündən daha ucuz qiymətə təqdim edilməsi, plastik kart sahibləri arasında müxtəlif həvəsləndirici, uduşlu kampaniyaların keçirilməsi, ay, rüb və il ərzində plastik kart vasitəsilə edilən ödənişlərin müəyyən faizi həcmində bonus mükafatların verilməsi və s. kimi həvəsləndirici addımlar atıla bilər.

Pərviz Rəhimoğlu

Azərbaycan Mətbuat Şurası və “Vergilər” qəzetinin birgə elan etdiyi “Heydər Əliyev və Azərbaycanda vergi siyasəti” mövzusunda fərdi jurnalist yazıları müsabiqəsinə təqdim edilir

Olaylar.- 2013.- 23 may.- S.7.