Zamanın yaddaşı Anar

Azərbaycan ədəbiyyatının “60-cılar” adlanan ədəbi nəslinə mənsub nümayəndələrindən biri də Anardır. O, ədəbiyyatımızda nasir, dramaturq, publisist, alim, ictimai xadim və eyni zamanda şair kimi tanınır. Bəri başdan deyim ki, Anarın olduqca zəngin yaradıcılığının tədqiqi üçün sanbalı bir monoqrafiyanın yazılması gərəkdir. Təkcə əsərlərinin adları uzun bir siyahı təşkil edəcək deyə mən onları sadalamaq istəmirəm. Onsuz da oxucular bu əsərləri çox gözəl tanıyırlar. Və bu zəngin yaradıcılıqla ətraflı tanış olmaq üçün uzun bir zaman lazımdır. Bunları nəzərə alaraq da söhbətimi Anarın yalnız oxuya bildiyim əsərlərinin üstündə quracağam. Sadə, əsil xalq adamı olan Anar haqqında elə sadə xalq dilində danışacağam.

Anarın yaradıcılığı ilə ilk tanışlığımı onun C. Məmmədquluzdə haqqında yazıları ilə başladım. Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi realizmin banisi sayılan Mirzə Cəlilin Anarın yaradıcılığında özəl yeri vardır. O, böyük ədibə 1 esse, 1 pyes, 1 televiziya tamaşası, həm ssenarri yazarı, həm də rejissoru olduğu iki seriyalı “Qəm pəncərəsi” bədii filmi və ədibin əsərlərinin motivləri əsasında yazdığı “Nigarançılq” telessenarisini həsr edib. Bütün bu əsərlərdə o, Mirzə Cəlil yaradıcılığının bütün dövrlər üçün öyrənilməsinin vacibliyini göstərir.

Açıq etiraf edək ki, həmişə özgə yazıçılar haqqında söhbət düşəndə əldən-ayaqdan gedirik, onlardan ağızdolusu danışırıq. “Servantes, Dostyevski, Şekspirdən yoxdur”- deyirik. Amma, gəlin görək onların hansı birisi öz xalqının dərd-sərini Mirzə Cəlil qədər açıb göstərə bilmişdir. R.Rzanın “Özünüöyməzlik” şeirini burada xatırlamaq yerinə düşərdi:

...Lermontov deyiləm mən,

Şekspir də deyiləm.

nə olsun ki,

onlar da

Rəsul Rza deyildir.

Cəlil Məmmədquluzadənin öyrənilməsinin ən asan yolu Anarın yaradıcılığından keçir. Mirzə Cəlili “millətin müəllimi” adlandıran Anar yazırdı: “Böyük yazıçılar bütün nəsillərin yaşıdıdırlar. Mirzə Cəlil bütün nəsillərin övladıdır, hər nəslin yol yoldaşıdır. Və bizdən sonra gələn nəsillər onu yenidən kəşf edəcək, öz müasirləri kimi tanıyacaq və öz övladlarına bəxş edib gedəcəklər”. İndi bu sözlərdən çox illər keçib. Bu gün Anar Mirzə Cəlil haqqında bu sözləri özünə şamil edəcək qədər işlər görüb, şöhrət qazanıb. Bu gün o, öz şöhrətinin zirvəsindədir.

Vaxtilə “Ölülər” yazarını xalqımıza şər və böhtan atdığı üçün tənqid və təqib edirdik. Bugünün özündə belə bir “mollacığ”ın adi bir adamın göstərdiyi “möcüzədən” danışarkən yekəpər kişilərin ağladığını görüncə bu dahi insana rəhmət göndərməkdən başqa sözün qalmır.

Mirzə Cəlilin hərtərəfli şəxsiyyət olduğunu bir də Şeyx Nəsrullahın dilindən səslənən qəliz ərəb və fars sözləri göstərir. Mən Əli Fəhminin yarıdıcılığını araşdırdığım dönəmdə alimin arxivində Məlik Dadaşovun xatirələri ilə tanış olmuşdum. Xalq artisti yazırdı ki, “Əli Fəhmi teatra gəlib məni Şeyx Nəsrullah roluna hazırlamayınca (Əli Fəhmi “Ölülər” tamaşasının baş məsləhətçisi idi) biz hamımız Şeyxin dilindən səslənən bu sözləri heç bir mənası olmayan söz yığını hesab edirdik. Əli Fəhmi bu fikirlərimizi alt-üst edərək bildirdi ki, əksinə bu sözlərin hər birinin ayrı-ayrılıqda bir mənası var”.

Anarın yaradıcılığıdan oxuyub tanış olduğum əsərlərdən biri “Ağ qoç, qara qoç” əsəridir. Əsərdə yazıçı ürəyində gəzdirdiyi, həyata keçirmək istədiyi arzular, qurmaq istədiyi yeni ümumtürk dünyası haqqında arzularını ifadə edir. Biz də inanırıq ki, bir gün həmin o ağ qoç gələcək, bizi qanadlarının üstünə alıb qaranlıq dünyadan Anarın öz xəyallarında qurduğu dünyaya aparacaq. Bu əsəri utopik əsər adlandıran tənqidçilərlə razı deyiləm. Əksinə, bütün bu arzular çox yaxın zamanlarda həyata keçəcək.

Anarın yaradıcılığının əsasını təşkil edən mövzulardan biri Dədə Qorqud mövzusudur. Onun Dədə Qorqud haqqında yazdıqlarını ona qədər və ondan sonra yazılmış elmi, publisistik və bədii əsərlərin ən yaxşısı hesab etmək olar. Çünki, burada o, “Kitabi Dədə Qorqud” dastanını müasirləşdirmiş, oxuculara daha da sevdirmiş, hər bir azərbaycanlının bu əsəri oxuyub öyrənməsinin vacibliyini qeyd etmişdir. O, ömrünün altı ilini “Dədə Qorqud” filminin çəkilişinə həsr etmişdir.

Anarın dramaturgiya yaradıcılığı da çox zəngindir. Daha çox oxuduğum və televiziya ekranlarında hər dəfə sevə-sevə baxdığım ”Evləri köndələn yar”ın üzərində xüsusi olaraq dayanmaq istəyirəm. Bu əsərdə eyni zamanda bir neçə problemlərə toxunan müəllif M.Ə.Sabir kimi cəmiyyətimizə güzgü çəkib çatışmazlıqlarımızı bizə göstərir. Mən sovet dövrünü yaşamasam da bu dövr haqqında çoxlu bilgim var. Bu əsəri sovet həyat tərzində mənəviyyatımızın güzgüsü hesab etmək olar. Əsərdə işlənən sözlərin bir çoxu bu gün aforizm kimi dilimizdə işlənməkdədir.

Anarın şeir yaradıcılığına da toxunmaq istəyirəm. Əsasən Sabirin şeirlərinə nəzirə yazılmış bu şeirlərdə o, Sabirin iç dünyasını açıb göstərir. İmkanlı şəxsləri Zəngəzur qaçqınlarına, lüt-üryan cocuqlara yardım etməyə səsləyən Sabiri bir humanist şair kimi təqdim edir. Və eyni zamanda toplumdakı eybəcərlikləri Sabirsayağı satirik qələmlə ifşa edir.

Kağız üstündə qalan, üstünə milçək qonan

Möhürlü fərmanları neylərdin, ilahi.

Dünən səsini qısan, bu gün bar-bar bağıran

Bu cür qəhrəmanları neylərdin, ilahi.

Anarın hekayələrinin, esselərinin, povestlərinin, romanlarının, ədəbi tənqidi yazılarının, elə şeirlərinin əsas mövzusu budur: Hər kəs həyatda bacardığı işdən yapışmalıdır, hər kəs öz yerini tutmalıdır. Cəmiyyətdəki biganəliyi aradan qaldırmaq, yerlibazlıq, insanları istedadlarına görə deyil, yaşadığı bölgələrə görə qiymətləndirmək, lovğalıq, rüşvət, öz ana dilini bəyənməyib rus dilində danışanlar, dəyərsiz əsərlərini yuxarıdan zəng etdirməklə, rüşvətlə müzakirəyə qoyub cəmiyyətə zorla qəbul etdirmək və süründürməçilikdir. “Ümumiyyətlə cəmiyyətimizdə anlamsız mübahisələrə səbəb ola biləcək hər bir məsələ onun tənqid hədəfidir”. Bu gün mənəviyyatımızın elə bir sahəsi yoxdur ki, Anar ona bir əsər sərf etməsin. “Dörd çahar”da Ali məktəbə qəbul zamanı rüşvət alınması tənqid olunur.

“Dağ dağa rast gəlməz” hekayəsində eyni yerdə çalışan, lakin bir-birini görməyən iki rəfiqə-Xalidə və Validənin timsalında biganəlik, “Ürəyim ağrıyır”da isə doğma dilini bəyənməyib rus dilində danışanlar Anarın tənqid hədəfidir. Yeri gəlmişkən bu hekayədə qaldırılan məsələlər yazıçıdan böyük məsuliyyət tələb edirdi. Buna görə Anarı həbs edə, ölkədən çıxara bilərdilər. Amma o, bütün zamanlar üçün öz sözünü deməyi bacarıb. Həqiqətin gözünə dik baxır, sağlam tənqiddən incimir. “Tənqid gələcək inkişafımızın rəhnidir. xeyirxahlıqla edilən tənqidə qulaq asmaq, səmərəli nəticələr çıxarmaq lazımdır”-deyir.

Anarın qəhrəmanları bu gün bizim hər birimizdir. Çünki, bu qəhrəmanlar xalqın içindən çıxmış adamlardır. Onun yaratdığı ən sadə obrazlar belə zahirən adi adamlar kimi görünsələr də daxili aləmləri zəngindir.

Bu sətirləri qələmə alarkən həyatda şəxsən şahidi olduğum bir hadisəni xatırladım. Bir gün atamla şəhərdən kəndə qayıdırdıq. Yolda atamın tanışlarından biri ilə rastlaşdıq. O, bazara apardığı ənciri satmışdı, malakan vedrələrini iç-içə qoyub kəndə qayıdırdı. Biz binaların arasından keçib metronun N.Nərimanov stansiyasına gəlirdik. Binaların birinin qarşısında hüzr məclisi üçün çadır qurulmuşdu. Çadırın qarşısından keçəndə bizi içəriyə-çaya dəvət etdilər. “İmtina etsək yaxşı çıxmaz” deyərək çadıra girdik. Çadırın girəcəyində iki nəfər astadan mübahisə edirdi. Maraqlandıq, aydın oldu ki, rəhmətə gedəni dəfn etmək və məclisi qırxa qədər yola vermək üçün bir molla ilə danışıb behləşiblər. Lakin son anda molla yoxa çıxıb. Atamın tanışı hüzr sahibinə dedi:

-Heç narahat olmayın, bu saat mən nə lazımdırsa edərəm.

O, bunu deyib qoltuq cibindən çərəkəni çxardı, yuxarı başa keçib bir andaca məclisi ələ aldı. Məclisdə ən azı 200-ə qədər adam vardı və bu adamların hər biri təsdiq etdi ki, biz bu savadda molla heç zaman görməmişdik. Hətta bəziləri öz aralarında “Hələ bu əncir satandır bu qədər bilir, görün təhsilli molla olsaydı, nə qədər bilərdi”-deyirdilər. Rəhmətə gedəni torpağa tapşırıb kəndə qayıtdıq. Anarın qəhrəmanları da məhz belə insanlardandır.

Anarın bir böyüklüyü də ondadır ki, bir kiçik hekayədə, bir xırda essedə bir neçə problem qaldırır. Və ən əsası bu problemləri vaxtında qaldırır. Azərbaycan xalqının mənəviyyatını, psixologiyasını Anar qədər hiss edən, duyan ikinci bir qələm sahibinə rast gəlinməz. Çünki, o, bu xalqın bağrından qopub. Bu gün də o, öz sözünü tutmayan, vədinə əməl etməyən, havayı söz danışanlarla əzmlə mübarizə aparır. Cild-cild kitablar yazan, amma öz evlərinin kədarından bir neçə metr aralıda tanınmayan yazıçılardan fərqli olaraq Anar hələ gənc yaşlarında qələmə aldığı “Anlamaq dərdi” essesi ilə ədəbiyyat aləmində yaxşıca tanınmışdı. Bu yazını oxuyan hər bir qələm sahibi onun gələcəcəyi haqqında xoş sözlər yazmışlardı. Və sonrakı dövrlərdə yazdığı əsərləri ilə xalqımızın mənəviyyat simvoluna çevrilən Anar özünə ölməzlik imici qazanmışdır.

Bəzən cəmiyyətdə əhalinin bir təbəqəsi tərəfindən qəbul olunan bir yazıçı digər bir təbəqə tərəfindən qəbul olunmur. (məsələn aşağı təbəqənin qəbul etdiyi bir yazıçı elit tərəfindən qəbul olunmur və ya əksinə). Anar isə cəmiyyətin bütün təbəqələri tərəfindən qəbul olunur, sevilir. Anar vətəndaş yazıçıdır. Onu xalqımızın tarixi ilə bağlı hər şey narahat edir. O, Gəmiqaya, Qobustan qayaları haqqında düşünür, yazır, qədim və müasir Gəncədən, Naxçıvandan, İçərişəhərdən,

Nəsimidən, Aşıq Ələsgərdən, Hurufilikdən yazır. Və bu mövzuların hər birini müasirləşdirməyi bacarır.

Anar sırf ədəbiyyat adamı olsa da Azərbaycan tarixinə dair bir ixtisaslı tarixçidən daha çox əsərlər yazıb. 1991-ci ildə “İpək yolu” məqaləsində hələ II əsrdə yaranmış, XVII əsrdə yeni coğrafi kəşflər nəticəsində öz əhəmiyyətini itirmiş tarixi ipək yolunun bərpası, eyni zamanda orta əsrlərdə olduğu kimi yenə də bu yolda Azərbaycanın önəmli rol oynamasının vacibliyini göstərmişdir.

İnsanların gen xüsusiyyətləri ilə bağlı bəzi məsələlərdə alimlərlə razılaşmıram. Belə hesab edirəm ki, təkcə gen daşıyıcıları övlad sayılmamalıdır. Kim N.Nərimanov haqqında əsər yazırsa odur onun övladı. Kim Əmir Teymur, Nadir şah haqqında əsər yazırsa o onların övladı sayılır. Bu anlamda Anar da tarixin oğludur. Şanlı keçmişə malik Azərbaycan tarixinin övladıdır. Anarın çox zəngin yaradıcılığı var və bu zəngin yaradıcılığının müqabilində onun qazancı təmiz mənəviyyat, xalqının ruhunu oxşayan əsərləri və bir də milyonlarla oxucularıdır.

Qeyd etdik ki, Anar ədəbiyyata keçən əsrin 60-cı illərində gəlmişdi. Bu dövr ədəbiyyat üçün (təkcə ədəbiyyat üçünmü) həqiqətən də xoşbəxt bir dövr olub. Ona görə xoşbəxt dövr idi ki, 60-cı illərin yaradıcı gəncləri yaşlı ədəbi nəsli istədikləri zaman ziyarət edə bilir, yaradıcı məsləhətlər alırdılar. (təəssüf ki, biz gənc yazarlar üçün belə bir imkan yaradılmır. İstər Elçin, istərsə də Anar ictimai vəzifələrini əsas tutub kabinetlərinə çəkilib bizim üçün əlçatmaz olmuşlar).

Xalq yazıçısı Anar artıq uzun illərdir ki, AYB-nin sədridir. AYB onun sədrliyi dövründə çoxlu uğurlar qazanıb, xarici dövlətlərin ədəbi, mədəni qurumlarıyla əlaqələrini genişləndirib. Lakin son illər bu qurumun fəaliyyətində geriləmə hiss olunur. Heç bir əsəri çap olunmayan, adları özlərindən başqa heç kimə məlum olmayan yazarlar AYB-yə asanlıqla üzv olub, hətta prezident təqaüdünə belə təqdim olunurlar. Düşünürəm, gənc yazarlar vaxtında, layiq olduqları zaman bu birliyə üzv qəbul olmalıdırlar. Bir ərəb atalar sözündə deyildiyi ki, “Kullu-şeyin vaktuhu (hər şeyin öz vaxtı var)”.

Anarın yaradıcılığa başladığı dövr həm məsuliyyətli həm də çətin bir dövr idi. Ona görə ki, R.Rza kimi, S.Rüstəm kimi, S.Rəhimov kimi, M.İbrahimov kimi ədəbiyyat nəhənglərinə əsər bəyəndirmək, onların əlindən ədəbiyyata vəsiqə almaq hər kəsə nəsib olmurdu.

Və bu dövr bir də ona görə çətin idi ki, ədəbiyyatda gənc imzaları gözləri götürməyən çuğulların ardı-arası kəsilməyən danosları bu gənc yazarlara göz açmağa imkan vermirdi. Bu barədə yazdığı bir şerində Anar həmin dövrün çətinliklərini təsvir etməklə bu çətinliklərdən şərəflə çıxmaqlarından bəhs edir.

Alnı açıq, üzümüz ağ,

Yaşadıq biz o dövranı.

-deyir.

Bu gün o, bir ədəbiyyat adamı olmaqla bərabər həm də böyük ictimai xadimdir. AYB nin sədri olaraq ölkəmizin bütün ədəbi mühitin ağırlığını öz çiynində daşıyır. Yenə də yazır, yaradır. Yazır yaradır ki. ədəbiyyatımızı daha da zənginləşdirsin. Şərəfli və məhsuldar ömrünün artıq 76-cı payızını yaşayır Anar. Biz də “Olaylar” olaraq Anarı 75 illik yubileyi münasibəti ilə təbrik edir, şərəflə addımladığı həyat yollarında Anara uğurlar arzu edirik.

Yeqzar Cəfərli

Olaylar.- 2013.- 13 noyabr.- S.12.