Diaspora quruculuğunda ilk məsələ təşkilatçılıqdır

Tarixən başı bəlalı Azərbaycan türkləri zorla, işgəncə ilə torpaqlarını tərk edib, nə qədər ağır olsa da, xaricdə yaşamağa üz tutublar. Xaricdə yaşayan soydaşlarımız uzun illər boyu vətən həsrəti çəkib, el-oba, doğmaları haqqında məlumat almaq üçün min cür əzab-əziyyətlərə qatlaşıblar. Minlərlə soydaşlarımız qürbət ellərdə, öz yurduna, obasına, doğmalarına qovuşmadan ömürlərini başa vurublar. Sovet totalitar rejimi onların qarşısında alınmaz qala rolunu oynayıb. Onların vətənlə əlaqələri olmadığından çoxlu çətiliklərlə üzləşib, ağır mənəvi məhrumiyyətlərə düçar olublar.

“Diaspor və Lobbi” Elmi Araşdırmalar Mərkəzinin direktoru Zaur Əliyev deyir ki, diaspora mədəniyyət obyekti kimi deyil, qlobal faktor kimi baxmaq lazımdır. Onun sözlərinə görə, 3 kateqoriya diaspor fəaliyyət göstərir ki, bu sıraya dünyəvi proseslərə təsir göstərən – dünyəvi (çin, yəhudi, erməni), reqion (Cənub-Şərqi Asiyadakı hindlilər, Afrika) və nəhayət, dövlətlərin ikitərəfli münasibətlərində böyük rol oynayan sərhədyanı azlıq- Danimarka ilə sərhəd Almaniyada yaşayan danimarkalılar, Rusiya və Azərbaycanla sərhəddə yaşayan ləzgilər aid edilə bilər. Mərkəz rəhbərinin qənaətincə yuxarıda sadalanan üç kateqoriya ilə diferensial şəkildə işləmək lazımdır: “Beləliklə, diasporçuluqda ilk məsələ təşkilatçılıqdır. Ikinci- elmidir. Yəni, ictimai fikrin formalaşması üçün optimal siyasət və qaydalar işləyib hazırlamaqdan ibarətdir. Üçüncü – diaspor birliklərinin (təşkilatlarının) liderlərində siyasi mədəniyyətin olmasıdır. Sadalanan prinsiplər daim diqqət mərkəzində olarsa, onda effektli nəticə əldə olunacaq”. Zaur Əliyev bildirib ki, bu gün diasporun potensialını milli maraqların müdafiəsi və dövlətlərarası münasibətlərin inkişafında istifadə etmək dövlətlərin müraciət etdiyi modellərdən biridir: “Bu modeli geniş istifadə edərək Çin, Yaponiya, Macarıstan çox gözəl işləyir. Yeni, gənc misal isə Hindistandır. Xatırladaq ki, Brazilya artıq bu konsepsiyanı qəbul edib. Bu üç modelin hər biri mövcuddur, ancaq tendensiya əsasən üçüncünün xeyrinə inkiaf edir. Hər yerdə iş dəqiq hesablanıbdır. Çində dövlət karküzarlığında ictimai təşkilat və fondları istiqamətləndirən xüsusi struktur vardır. Macarıstanın Xarici İşlər Nazirliyində böyük department, Azərbaycanda diasporla işləyən komitə vardır. Belə demək mümkünsə dünyanın əksər inkişaf etmiş ölkələrində bu sahə prioritet sayılır”. Mərkəz rəhbərinin sözlərinə görə, ancaq təkcə dövlət orqanları deyil, həm də qeyri-hökümət sektorunu bu istiqamətə yönəltmək vacibdir: “Bununla yanaşı kağızlar üzərində deyil əməli iş görülməlidir. Bir çox ölkələrin, xüsusən də anqlo-sakson hüquq sisteminin mövcud olduğu ölkələrdə Qeyri hökumət və qeyri kommersiya təşkilatlarının dəqiq müəyyən olunmuş hüquqi anlayışı yoxdur. Belə hüquqi müəyyənləşmənin olmaması həmçinin kontinental hüquq sisteminə malik olan bəzi ölkələrdə də yoxdur. Bu baxımdan müxtəlif ölkələrdə bizdə QHT adlanan təsisatlar “qeyri kommersiya assosiasiyaları”, “fond”, “könüllü təşkilatlar”, “xeyriyyə təşkilatları”, “Gəlirsiz təşkilatlar” və s. adlandırılırlar. Bu adlar ya daxili qanunvericilik aktları ilə, ya da həmin ölkələrdə təşəkkül tapmış praktika əsasında bu cür adlandırılırlar. Fikirimizcə Non-governmental organization (NGO) – Qeyri-Hökumət Təşkilatı kimi tərcümə edilən termin bir çox ölkələrin qanunvericiliyində, həmçinin beynəlxalq praktikada ümumiləşdirici ad kimi istifadə olunur. Müasir qloballaşan dünyamızda vətəndaş cəmiyyət təşkilatları kimi qəbul olunan Qeyri Hökumət Təşkilatları ölkə rəhbərliyindəki məsuliyyətlərin xalqla paylaşma vasitəsidir. Üçüncü sektor adını daşıyan bu təşkilatlar hökumət və biznes sferasına aid olmamaqla cəmiyyətdə fərqli və müstəqil rola malikdirlər”. Zaur Əliyev deyir ki, yaşadığımız əsrdə prioritet sayılan, daim gündəmdə yer alan diaspor fəaliyyəti dünyanın hər yerində aktual məsələyə çevrilib: “Diaspor vətəndən kənarda yaşayan hər bir xalqın milli ordusudur. İstər Şərq-Qərb, istərsə də okeanın o tayı Amerikada, bu sahə üzrə fəaliyyət göstərən instansiyalar, istər dövlət, istərsə də qeyri-hökümət orqanları diasporlarla bu istiqamətdə işləyirlər. Diaspor yaşadığımız dünyada hətta beynəlxalq münasibətlərdə əməkdaşlığın bir hissəsi hesab olunur. Bu artıq xüsusi dövlət proqramı kimi qəbul olunur. Bu proqramda diaspor, əsasən başqa ölkədə mədəniyyət və informasiya, eyni zamanda beynəlxalq münaqişələrin həlli faktoru kimi böyük diqqət yetirilir”. Zaur Əliyev onu da vurğulayır ki, bu gün dünyanın bütün bölgələrinə səpələnərək 50 milyonluq azərbaycanlı adını daşıyan soydaşlarımızın birlik, həmrəylik anlayışılarında ciddi problemlər var: “Diaspordaxili ziddiyyətlər, qarşılıqlı anlaşımamazlıq, liderlik uğrunda mübarizə və digər problemlər azərbaycanlıların vahid bir mərkəzə çevrilməsində əngəlliklər yaradır. Bu problemlərin kökündə isə maarifliçilik və əmərdaşlıq qurulması ilə bağlı istəklərin zəif olması durur. Azərbaycanda reallıq budur ki, hələ də xaricdəki diaspor qurumları ilə ölkədə fəaliyyət göstərən qeyri-hökumət təşkilatları arasında əlaqə çox zəifdir. Qeyd edək ki, nəzəri baxımdan hər ikisinin məqsədi Azərbaycanın dünya miqyasında təntənəsinə nail olmaq olsa da, onların bu prosesdə birgə fəaliyyəti hiss olunmur. Erməni diasporu öz ölkəsinin QHT-lərini maliyyələşdirir və bu yolla öz millət və dövlətlərinə aid olan bir sıra layihələrin gerçəkləşməsinə töhvələrini verir. Amma xaricdəki Azərbaycan diaspor təşkilatları bu işdə elə də fəal deyil. Nəinki fəal deyil, ümumiyyətlə onların ölkə QHT-ləri ilə əlaqələri çox aşağı səviyyədədir. Bu gün Azərbaycan diasporu müxtəlif ölkələrdə məskunlaşmışdır. Diasporun məskunlaşdığı ölkələr əsasən Azərbaycandan fərqli olaraq demokratik idarəçilik sisteminə malik, insan haqlarına sayğı ilə yanaşan, hüquqi dövlətlərdir. Uzun illər mühacirət həyatı yaşaması soydaşlarımızın mənsub olduğu ölkələrin həyat tərzini, qanunçuluğunu mənimsəməsinə, ab-havasına uyğunlaşmasına şərait yaratmışdır. Ona görə də bu dövlətlərdə yaşayan, bir çoxları onun vətəndaşı olan Azərbaycan diasporunu təmsil edən insanları milli prorblemlərimizin həlli məsələlərinə cəlb edərkən fərqli yanaşma tərzi, plüralizm, demokratik prinsiplər nəzərə alınmalıdır. Bu prinsiplərin müəyyən edilərək icra olunmasında isə vətəndaş cəmiyyətinin siması olan Qeyri Hökumət Təşkilatları ola bilər. Azərbaycan Respublikasının qeyri-hökumət təşkilatlarına dövlət dəstəyi Konsepsiyasının Maddə III maddəsində azərbaycançılıq ideyasının təşviq olunması və Azərbaycanın dünya birliyinə inteqrasiya olunması əsas fəaliyyət kimi göstərilir”. Mərkəz rəhbəri deyir ki, ölkənin hüdudlarından kənarda Azərbaycanın mədəni təsirini dəstəkləməyə qabil olan üç sahə məlumdur ki, bunlardan birincisi çoxsaylı Azərbaycan diasporunun özüdür: “Burada bir neçə mədəniyyət və informasiya istiqamətini fərqləndirmək lazımdır. Əvvəla, öz mədəni irsinə biganə qalmayan hər hansı ölkə kimi Azərbaycan da diasporun özündə ana dilinin öyrənilməsinə kömək etməyə yönəlmiş təşəbbüsləri dəstəkləməyə çalışır. Doğma Vətənlə əlaqə saxlamaq hər bir milli diaspora münasibətdə istənilən dövlət üçün ənənəvi vəzifədir. Diasporda olan gənclərlə iş isə öz məntiqinə görə gec-tez inkişaf edərək konstruktiv vətəndaş fəallığına çevriləcək, Yalnız bu əsasda həmin iş uğurlu ola bilər. Azərbaycanın bir çox gənclərlə işləyən QHT-ləri də məhz özünün güclü təşkilati resurslarından istifadə etməklə gənclərə bu cür təkan vermək, onlardan əsl vətəndaşlar yetişdirmək, müsbət həyat mövqeyi, real işlər görmək üçün əsl vətəndaş istəyi formalaşdırmaq, onları dünyanı yaxşılığa doğru dəyişməyi bacaracaqlarına inandırmaq əzmindədir”. Zaur Əliyevin bildirir ki, son 10 ildə dünyada azərbaycançılığın təbliği, ermənilərin zaman-zaman yanlış informasiyaları nəticəsində yaranmış rəyin dağıdılması istiqamətində dövlət tərəfindən ardıcıl və birbaşa hədəflərə hesablanmış iş aparılır: “Azərbaycan üçün vacib olan bu işdə dövlətlə yanaşı, vətəndaş cəmiyyəti də mühüm rol oynayır. Bunu həyata keçirilən işlərə nəzər yetirdikdə görmək olur. Vətəndaş cəmiyyətini təşkil edən qeyri-hökumət təşkilatlarının Azərbaycanın təbliği, Qarabağ həqiqətlərinin yayılması istiqamətində gördükləri işlər isə Heydər Əliyev Fondu ilə yanaşı Prezident yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının maddi və mənəvi dəstəyi sayəsində baş verib. Müasir beynəlxalq münasibətlərdə isə söz sahibi olmaq üçün diaspora quruculuğu, lobbiçilik və dünya azərbaycanlılarının həmrəylini təmin etmək lazımdır. Bunu üçün isə mütləq “dövlət-QHT-lər, dövlət- diaspora təşkilatları və dövlət – beynəlxalq təşkilatlar “ üçbucağı çərçivəsində çalışmaq lazımdır. Ancaq burada bəzi nöqsanlara rast gələ bilərik. Bu Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsinin yerli QHT-lərlə əməkdaşlıqdan çəkinməsidir. Bu isə vətəndaş cəmiyyəti-diaspor münasibətlərinin tənzimlənməsi prosesini ləngidir. Fikrimizi əsaslandrmaq üçün qeyd etmək olar ki, QHT Şurasından fərqli olaraq Komitə yerli QHT-lər üçün qrant proqramları elan etmir. Beləliklə, Azərbaycanın üzləşdiyi böyük problemlərin beynəlxalq səviyyədə həll olunması və dünyanın bir çox dövlətləri, xüsusi ilə Qərb ölkələri ilə sıx əməkdaşlıq və perspektivdə müttəfiqlik münasibətlərinin qurulması yolunda kifayət qədər nəhəng bir qüvvə olan diasporumuzdan yüksək səviyyədə istifadə edilərək onun Azərbaycan dövləti faktoruna doğru yönəldilməsi vacibdir. Beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq biz bu istiqamtə bir neçə təklif irəli sürmək istərdik. Bu təkliflərin icra edilməsi diaspor-QHT münasibətlərini tənzimləyə və birgə əməkdaşlığa təkan verə bilər: Birincisi, Diaspor-Milli Fondu yaradılması. Hesab edirik ki, bu Fond hər iki tərəfə maddi və mənəvi dəstək ola bilər. Həmçinin QHT- lərin xaricdəki təşkilatlarla əməkdaşlıq memarandumun imzalanması ikitərəfli iş istiqamətlərini müyyən edə bilər. Bundan başqa diaspor və QHT əməkdaşlıq Xartiyası hazırlana bilər”.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

Olaylar.- 2013.- 15 noyabr.- S.15.