Dirilər üçün “Ölü Canlar”

Lənkəran Dövlət Dram Teatrında hazırlanan yeni tamaşanın təəssüratları

N.B.Vəzirov adına Lənkəran Dövlət Dram Teatrı tamaşaçı sarıdan əsla korluq çəkməyən azsaylı sənət ocaqları sırasındadır. Bunun da səbəbləri var. Ən başlıcası, bu teatrın repertuar siyasəti sıravi tamaşaçı zövqünə deyil, zamanın tələblərinə müvafiq qurulur və tamaşaçını öz ardıyca çəkməyə hesablanır. Tamaşaçı yetişdirilməsi prosesi burada hər zaman teatrın diqqət mərkəzində olmuşdur. Teatrda hər il uşaqlar və yeniyetmələr üçün yeni-yeni tamaşalar və sıravi tamaşaçılar üçün müxtəlif səpkili komediyalar hazırlanır. Amma Lənkəran Teatrı daha çox intellekt teatrı hesab olunur. Bir əyalət teatrında əgər “Topal Teymur”(H.Cavid), “Ölülər” (C.Məmmədquluzadə), “Oktay Eloğlu”(C.Cabbarlı), “Ezop”(Fiqereyro), “Şah Edip” (Sofokl),“Qış nağılı” (Şekspir), “Qaçaqlar” (Şiller), “Müfəttiş” (M.Qoqoql) oynanılırsa, bu teatrın gücünə və hədəflərinə hörmətlə yanaşmaq lazım gəlir.

Növbəti tamaşada yenə Qoqola müraciət olunması da teatrın imkanlarının nə qədər geniş olmasından xəbər verirdi.“Ölü canlar” pyesi bütün dövrlər üçün kifayət qədər samballı bədii, eyni zamanda siyası çalarları ilə fərqlənən çox ciddi bir əsərdir. Getdik, baxdıq, bəyəndik! Bu tamaşanı maraqlı edəcək daha bir cəhət onu Ukraynadan dəvət edilmiş rejissor Arkadiy Nepitalyukun hazırlaması oldu. Lənkəran teatrı təkcə ölkəmizin digər teatrlarının deyil, əcnəbi rejissorların üzünə də hər zaman açıq olub. Bir müddət əvvəl Bolqarıstandan gəlmiş rejissor Xristo Stoiçev bu teatrda “Mizantrop”, Gürcüstandan dəvət olunmuş rejissor Zurab Pxakadze isə “Şeytanın oyunları-Neron” tamaşasını hazırlamışdı. Bu tamaşalar teatrsevərlərin yaddaşından hələ də silinməyib. Lənkəran teatrının direktoru İslam Həsənov əcnəbi rejissorların yaradıcılıq təxəyyülünün bu teatrı daha bir addım irəli apardığını bildirir. Yeni tamaşanın quruluşçu rəssamı xanım Yevdokiya Nepitalyuk quruluşçu rejissorun həyat yoldaşıdır və hər ikisi Ukraynanın Karpenko-Kariy adına Kino, Teatr və Televiziya Akademiyasının müəllimləridir. Qeyd edək ki, Qoqol komedik ruhlu siyasi əsərlər müəllifi kimi rus ədəbiyyatına öz möhürünü vurmuş yazıçılardandır. Onun “Ölü canlar” romanı öz dövrünün böyük ədəbi hadisəsi hesab olunub. Romanı məşhur rus yazıçısı Mixail Bulqakov səhnələşdirib. Əsərin müasir dövrümüzlə necə səsləşəcəyini müəyyən etmək üçün son baxış- məşqə diqqətlə baxmaq yetərli idi. Teatrın direktoru İslam müəllim və baş rejissor Tural Mustafayev də qollarını çırmalayıb səhnənin tərtibat işlərində və rus dilində danışan rejissorun fikirlərini incələmələrinə kimi aktyorlara izah edilməsində öz xidmətlərini əsirgəmirdilər.Səhnənin qara örtüyə bürünməsi, havadan müxtəlif libasların və üzərindən sarımtıl şarların asılması hadisələrin ruhlar-ölülər aləmindən xəbər verəcəyini aşılayırdı. Cərəyan edən ilk hadisələr də məhz bunu ifadə edirdi. Vaxtı ilə məsul vəzifələrdə çalışmış məmur Çiçikov ( Əlibala Əskərov) istefaya çıxmışdır. Stol arxasında əyri stullarda katibə ilə qarşı-qarşıya outraraq danışmaları bir çox həqiqətləri ifadə edir. Katibənın (Aynur Əhmədova) ittihamlarına görə o indi tam miskin vəziyyətdədir. İndi onun ixtiyarında yanıb, bərbad hala düşmüş bir köhnə malikanə, Slifan və Petruşka adlı iki nökərdən (Səyyad Əliyev və Emin Fərzullayev) başqa heç nə yoxudur. O isə firavan yaşamaq və ailə qurmaq istəyir. Çiçikov bunun yolunu onu miskin vəziyyətə salmış cəmiyyəti aldatmaqda görür. Qanunlarda olan boşluq və səbatsızlıq bütün dövrlərdə birinci olaraq fırıldaqçıların diqqətini cəlb edir. Çiçikov öz öhtəsində daha çox təhkimli kəndlisi olan mülkədarlara əlavə təzminat verildiyini öyrənir. Lakin can siyahısı təsdiq olunanacan ölmüş kəndli də diri hesab olunur və mülkədar buna görə vergi ödəyir. Bu isə onların ürəyicə deyil. Çiçikov bu ölü canları həmin mülkədarlardan satın almaqla özünün tabeliyində çoxlu kəndlisi olduğunu təsbit edəcəyini və hökumətdən çoxu pul qoparda biləcəyini düşünür. Bu pulun müqabilində isə Çiçikov malikanəsini təmir etdirə və özünün təsərrüfatını qura bilər. Beləcə o öz çamadanını və fərasətli nökərlərini götürüb Rusiyanın şəhərlərinə səfərə çıxır. Rusiyanın əyalətləri ona çox yaxşı tanışdır. Burada kimin kim olduğu heç gizlin deyil. Hər yerdə eyni vəziyyətdir: tamahkarlıq, saxtakaqlıq və rüşvətxorluq! Əslində müəllif zadəganlarının miskin həyatını göstərməklə çar Rusiyasının iç üzünü ifşa edir. Aktyor Əlibala Əskərov obrazın tam açılması üçün əlindən gələni etməyə çalışır. Səs diapozonu rus zadəgan ibarələrinə müvafiq gəlməsə də aktyor çevik jest və mimikaları ilə obraza diqqəti artırır. Bir azca ifa tempini yüksəldərsə bunu Əlibalanın ən uğurlu rolu hesab etmək olar. Digər aktyorlar da tamaşanın və rejissorun tələblərinə cavab verməyə çalışırdılar. Çiçikovun götürdüyü çemodanların üzərindəki yazılar onun getdiyi vilayətlərin adını göstərir. Diqqəti bir elə cəlb etmədiyi üçün əslində bu detal elə də uğurlu tapıntı sayıla bilməz. Rejissor bundan ötrü tamaşaya fərqli yol lövhələrini, buraxılış məntəqələrini, kareta təkərlərinin, at ayaqlarının, faytonçu hayqırtısının səsini əlavə edə bilərdi. Çiçikov öz ideyasının əyalətlərdə necə qarşılanacağını yaxşı bilir, amma daha bu qədərini heç təsəvvür də etmir. Xersonda İlk qarşılaşdığı mülkədar Manilov (Əbülfəz Axundov) bütün günü yatır. Bu tənbəl əslində rus zadəganlığının yatağan olmasını biruzə verir. Tənbəlliyinin və axmaqlığının ucbatından Manilov tamam müflisləşmişdir. Bu obraz üzərində gərgin zəhməti aktyor Əbülfəz Axundovun yaradıcılığında yeni səhifə sayıla bilər. Ümumiyyətlə, bu aktyor teatrdakı hər rolundan sonra daha da püxtələşir, yetkinləşir. Bu rolu ilə də o tamaşanın ümumi ansamblına xüsusi rəng qata bilir.O, Çiçikovla həddən artıq mədəni danışmağa çalışır. Rus zadəganlığı üçün xarakterik ifadə tərzi onların dialoqunda özünü daha parlaq göstərir. Onların ifrat nəcibliyi hətta gülüş doğurur. Söhbət onun tabeliyində olan və artıq ölmüş kəndlilərin satın alınmasından getdikdə, Manilov hər şeyi unudub, azğınlaşır, vəhşi və həm də maymaq üzünü göstərir, gülünc dilənçi kimi yalvarır, ölülərin alverinə çıxır. Rejissorun bu zaman eyni səhnə əlbəsələrinin, xüsusən də kreslonun pozasını dəyişməklə onlardan bir neçə məqsəd üçün istifadə edə bilməsi çox maraqlı görüntü yaradır. Nökər Slifanın gəlib diz çökməsi, Çiçikovun müqavilə kağızını onun kürəyinə qoyaraq imzalatması da xüsusi mənalar daşıyır. Çiçikov Manilovdan ölü canları çox ucuz qiymətə “ala” bilir. Tamahkar mülkədar xüsusi tərtib olunmuş müqaviləyə axmaqcasına imza atır. Amma ödəniş şəhərdə olacaqdır. Çiçikovun səfərə çıxdığı növbəti əyalətdə o, Sabakeviç (Adil Zeynalov) adlı bir başqa mülkədarla görüşür. Bu adam düşmüş olduğu miskin vəziyyətinə rəğmən zadəgan ədasından qalmır, özünü az qala qoşunsuz komandan kimi aparır. Amma dilənçi qədər kasıb və çox xəsisin biridir. Aktyor Adil Zeynalovun yumoristik ampluası ona bu obrazı mükəmməl yaratmağa imkan verir. Amma Çiçikov onun ağrılı yerini yaxşı müəyyən edir. Bu xəsis mülkədar hətta ölüləri də ata malı kimi satmağa qadirdir. Təki pul olsun. Mülkədar Plyuşkin( Eynəli Nurullayev) də çox miskin vəziyyətdədir. Belələri təsərrüfatları canlandırmaq, ədalətlə işlətmək əvəzinə kəndliləri soymaqdan başqa bir yol tanımır. Eynəli Nurullayevin ifasında Plyuşkin bir yaşlı qadın qədər deyingən və acizdir.Onun malikanəsi babat qızdırılmadığından Plyuşkin qadın örpəyinə bürünmüşdür. Öz fərsizliyi ucbatından müflis olsa da, bunun günahını oğrularda görür. Artıq o sağlam düşüncə tərzini də itirmişdir. Ətalət hissi indi onu hər verilən yalan vədə də inanmağa məcbur edir. Plyuşkin özünün təbəsi sayılan, ölmüş insanların adını can sayı olaraq satır və bu barədə nökər Slifanın kürəyinə qoyulmuş müqaviləyə məmuniyyətlə imza atır. Amma Çiçikov müqavilədə göstərilən məbləği alması üçün onu da şəhərə dəvət edir. Mülkədar Nazarov (Qabil Quliyev) də fərqli xarakteri ilə maraqlıdır. Əslində tamaşada canlandırılan mülkədar obrazlarının hər biri rus zadəganlığının bir simasını əks etdirir. Lakin onları birləşdirən ümumi bir sifət var: rüşvətxorluq, xəyanət, acizlik, boşboğazlıq. Nazarov çox zalım, tamahgir və axmaqcasına hiyləgərdir. O, ölüləri havayı verməyə razılaşır, amma əvəzində Çiçikov onun atını çox baha qiymətə almalıdır. Çiçikov ona at lazım olmadığını dedikdə, o itini almağı təkid edir. Sonra onunla qumar oynamağa çalışır. Çiçikov bu zırrama ilə alver etmədən aradan çıxır. Rusiyada nə çox ləyaqətsiz mülkədar! Elə birisi yağışlı-boranlı havada onların üzünə malikanənin qapılarını açmaq istəmir. Mülkədar Karoboçka (Qızılgül Quliyeva) şişman bir qadındır. Darvazanı döyənlərin zadəgan olduğunu bilən kimi qapını açır. Rejissorun və tərtibatçı rəssamın bu səhnədə yaratdığı qutu tabuta, dəmir barmaqlıqlı kiçik pəncərələr əslində rus zadəganlığının qəfəsdə olmasına işarədir. Bu qəfəs onların xislətidir; təkəbbürüdür, avamlığı, zalımlığı, tamahgirliyidir. Qızılgül Quliyeva bu obrazı bəlkə də digər aktyor yoldaşlarından daha şövqlə yaradır, obrazın psixoloji durumunu yaşayır. Çiçikov artıq öz istəyinə nail olmuşdur. Lakin pulu olmadığı səbəbindən onun karetası sıradan çıxmışdır. Bu isə fırıldaqçıların çox uzağa gedə bilməməsinə bir işarədir. Nökər Petruşka atları qaydasına salanacan vaxt keçir və Çiçikov şəhərə vaxtında çata bilmir. Şəhərdə isə tabeliyində olan ölü canları belə “satmış” satqın mülkədarlar buna görə pul almaq üçün onu gözləyirlər. Birdən onlar Çiçikovun başına bir xəta-bala gəldiyini və ya həbs olunduğunu düşünür, hətta öz maraqları naminə onun müdafiəsinə belə qalxmağa hazır olurlar. Çiçikovun onlara verməyə pulu yoxdur. Onları əslində yaxşıca aldatmışdır. Jandarmeriya bunu başa düşür, odur ki, onun yanına elçi göndərir. Üç min rüşvət verməsi yetər ki, jandarmeriya ondan əl çəksin. Bu isə qanunçuluğu qorumalı olan qüvvələrin də rüşvətə bulaşdığını və belə rejimlərin artıq çürüdüyünü ifadə edir. Çiçikov fırıldaqçı rejimdə hamıdan daha artıq fırıldaqçı ola, varlana və öz problemlərini həll edə bilməz. Buradan isə Qoqolun inqilabi ruhu duyulur: əsas olan bu rejimi dəyişməkdir, fərdi qaydada və fırıldaqçılıqla xoşbəxtlik əldə etmək mümkün deyil. Əsər boyu əsas hədəf olaraq öndə ölü canların satın alınması tutulsa da, əslində bu tamaşa tamamilə diri canlar üçün ibrət dərsidir. Tamaşa hələ təhvil verilmədiyi və tamamlama işləri davam etdiyi üçün qüsurlardan xali deyil. Səhnədə XX əsr rus həyat və yaşam tərzini ifadə edən detallardan qismən az istifadə edilməsi hadisələrin cərəyan etdiyi mühiti dolğun canlandıra bilmir. Musiqi tərtibatı, geyim və qrim işi qismən qənaətbəxş sayılsa da, səhnə tərtibatında istifadə edilən əlbəsələrin kasadlığı belə düşünməyə əsas vermir. Aktyorlar zadəgan ədasını, jest və mimikalarını, eləcə də rus danışıq ibarələrini düzgün tədbiq edə bilmirlər. Tamaşanın uğurlu alınması üçün bu kimi incə detalların çoxluğu müsbət təsir oyadardı. Nökərlər Slifan və Petruşkanın müasir dövrün santexniki formasında səhnəyə çıxarılması heç münasib görünmür. Rejissor bununla əsəri müasirləşdirdiyini düşünürsə, bunu çox primitiv və uğursuz improvizasiya adlandıra bilərik. Amma tamaşaya müsbət çalar qatan elementlər daha çoxdur. Köhnə qramafon musiqisi kimi bütün dövrlər üçün dünyanın eybəcərlikləri gəlib keçir, qalan isə düzlük, yaxşılıq, halallıq olur. Tamaşanın əvvəli ölü canlara dikilmiş ümidlərlə başlansa da, bu kimi iddiaların nə qədər gülünc olduğu ifşa edilir və sonluqda dirilərin əsl nicatı yalnız düzlük və ədalətə möhtac olur. Müasir dövrümüzdə də insanların buna ehtiyacı tükənməmişdir. Lənkəran teatrının yeni tamaşası insanlığa yönəlmiş çağırış təəssüratını bağışlayır. Kifayət qədər aktual və dəyərli missiyadır.

Hafiz Mirzə

www.hafizmirza.com

Olaylar.- 2013.- 19 noyabr.- S.10.