Bu dünyada kim uduzdu, kim uddu...

Ötən yüzilin 50-ci illərində ədəbiyyata gələn Məmməd Araz “Atamın kitabı”, “Oxucuya məktub”, “Dünya sənin, dünya mənim”, “Daş harayı”, “Vətən deyin”, “Əsgər andı”, “Sevgi nəğməsi”, “3 oğul atası”, “Araz axır”, “Dünya düzəlmir” və başqa bu kimi əsərlərlə özündən sonrakı şair nəslinin yetişməsində, eləcə də yeni tipli şerin yaradılmasında önəmli rol oynadı.

Məmməd Araz hər şeydən öncə lirik şairdir. Onun poeziyası bir çiçək qədər zərifdir. Bu poeziya zərif olduğu qədər də möhkəmdir. Bu poeziyada bir qranit möhkəmliyi var. Bir sal qaya üzərində də bitə bilən bir sevgi çiçəyidir şairə ilham verən. Bu çiçək kimi zərif, bu qranit kimi möhkəm olan sevgidən alır öz mayasını M.Araz poeziyası. Bu sevgi əsil sevgidir. Əsil sevgi isə qızılça xəstəliyi kimi hər insana həyatında yalnız bir dəfə gələ bilir. Bəzən bir saniyəlik baxış da bir ömürlük sevgiyə çevrilə bilir. Sonrakı-ikinci, üçüncü məhəbbət məhəbbət sayılmaz. Bu artıq sevmək deyil, seçmək olar. Bu sevgi, bu eşq Məcnunun eşqi kimi ülvi deyil, ya Şeyx Sənanın eşqi kimi platonik, ya da müvəqqəti eşq olan maddi-cinsi eşq ola bilər. Əsil sevginin vüsalı nə qədər şirin olursa, yetim qalanda isə daha ağrıdıcı olur. Onda bir anlıq ağrı bir yüzilə bəs edir.

M.Arazın yaradıcılığında ən başlıca yeri təbiət tutur. Ümumiyyətlə onun poeziyasını təbiətsiz təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. O, öz qəmini, qüssəsini yalnız təbiət qoynunda unuda bilir, təsəlli tapır. İxtisasca coğrafiyaçı olan M.Araz Azərbaycanın təbiətinə çox gözəl bələd idi. Təbiəti seyr etməkdən doymayan şair maraqlı adamlarla təmasda olur, bu adamlarla söhbətlərini, xatirələrini toplayırdı. Sonralar bu xatirələri “Həyatın və sözün rəngləri” kitabında çap etdirdi. Həmişə poeziya ilə təbiət arasında bir vəhdət olur. Başqa şairlər kimi M.Araz da təbiətdən zövq alırdı. Əsil şair təbiətdən və gözəllərdən zövq almasa şair ola bilmir. Daha doğrusu əsil şair ola bilmir. Deməli əsil şer cəmiyyətlə təbiətin vəhdətindən yaranır. Onun yaradıcılığında S.Vurğunun açıq-aydın hiss olunan təsiri və təbiət şairi olan Musa Yaqubla yaradıcılıq yaxınlığı da məhz hər üç şairin təbiət şairi, təbii şair olmaları ilə bağlı idi.

M.Arazı Azərbaycan təbiətinin çox gözəl bir hissəsi olan Araz çayına bağlayan qırılmaz tellər var. Şair o qədər Araza bağlıdır ki, gecə yuxularında tez-tez Arazı görür. Azərbaycan ədəbiyyatında Əli Kərim Kürü vəsf etdiyi qədər də M.Araz Arazı vəsf etmişdir. Onun Araz təxəllüsü götürməsi heç də təsadüfi deyil, Araza sonsuz məhəbbəti ilə bağlı idi. Öz həyatını, ölümünü belə Araza bağlarmışdı.

Mənim tək bir andım,

Bir də bir ricam var.

Araz,

Mən səni apara bilməsəm,

Sən məni apar, Araz.

Prof. Yaşar Qarayev yazırdı: “Poeziyanın dumduru, şəffaf bulağı başına, Arazın bulanıq və paralı sahilindən ayrılıb gəldi, özü ilə poeziyaya Arazın ağrısını, dərdini də gətirdi. Özü də tarixdən və təbiətdən, ana dilindən, bayatıdan, folklordan axan bir Araza döndü-Məmməd Araz”. O, Arazdan yaza-yaza Araz onu , o isə Arazı şöhrətləndirirdi. Araz onunçün təkcə sevinc deyildi, həm kəddər idi, qüssə idi, ikiyə bölünmüş Vətən idi, onun sinəsində çalın-çarpaz dağ idi. Və Araz onun sinəsindən axaraq bütün daxili aləmini kin-küdurətdən, həsəddən təmizləmişdi.

M.Arazın yaradıcılığında bir Azərbaycan qadını, Azərbaycan qızının surəti var. Bu qadın dünya qadınlarının ən yaxşısı, ən vəfalısı, ən insaflısı, ən gözəlidir. O, Azərbaycan qızlarını, qadınlarını öz şerlərində vəsf etməkdən doymurdu:

Səndən vəfalısı, səndən qəşəngi,

Səndən insaflısı heç harda yoxdur.

Mənim qara şanım, mənim ağ duzum

Mənim nar ağacım, -Azəri qızı.

Bununla belə o, Azəri qızlarına ayıq-sayıq olmağı, “çürük sap kimi tez-tez qırılmamağı, başqasının onların gözəlliklərindən süni istifadə etmələrinə imkan verməmələrini, kitab kimi əldən-ələ keçməməyə” çağırırdı.

Məmməd Araz əsil xalqın şairidir. Ona görə ki, o, daim xalqın içərisində idi, onun dərdlərin, bir sözlə, xalqa gərəkli olnları qələmə alırdı. “Sənətdə son mənzil olmur”-deyirdi. Amma hansı sənətdə? Əlbəttə ki, əbədiyaşar, xalqa xidmət edən bir sənətdə. Baxın, M.Araz da məhz özündən sonra belə bir sənət qoyub getmişdir.

M.Araz poeziyasında bədbinlik-dünyanın düzələcəyinə ümüdsüzlük üstünlük təşkil edir. Bu bədbinliyin içində bir Dünya obrazı var. Bir yandan dolan, bir yandan boşalan acılı-şirinli, yumşaq sərt və başdan-başa ziddiyyətli olan bu Dünya (ya) şairin bir ziddiyyətli baxışı var. Bu Dünya o qədər dəyişib ki, o qədər yamanlaşıb ki, “Allahın qurduğu dünyadan” heç əsər-əlamət qalmayıb”. İndi onun yaradıcılığı və haqqında yazılmış xatirələrlə tanış olunca anlaşılır ki, M.Araz istər yaxınları, istərsə də dövlətimiz tərəfindən həmişə qayğı ilə əhatələnib. Bəs onda bu bədbinlik haradan qaynaqlanır? Əgər bu onun yaradıcılığının son dövrlərini əhatə etsəydi, bunu şairin xəstəliyi ilə əlaqələndirmək olardı. Amma onun bütün yaradıcılığı boyu bu bədbinlik, bu ümüdsizlik hiss olunur.

Gülünclərə gülünc qələm, bu ada güldüm,

Yüyəninə hər əl yetən bu ata güldüm,

Mən özümlə oynadığım şahmata güldüm,

Dünya sənin, dünya mənim, dünya heç kimin.

Bəli, bu dünya həqiqətən də bir şahmatdır. Anlaşılmayan, başa düşülməyən, pisi yaxşıdan ayıra bilməyən bu dünyaya həqiqətən də gülməyə dəyər. Bəs M.Arazı heç kimin olmayan bu dünyadan küsdürən nə idi? Biganəlik, yaltaqlıq, vəzifə düşgünlüyü, qoltuqlara sığınmaq, ən əsası isə millətin “çoxşaxəli” dərdləri. Xalqı bir olmağa çağıran şair ürək ağrısı ilə “Bir süfrə başında iki sözümüzü bir edə bilmiriksə onda biz kimik, nəyik? -deyirdi. O, haqlı olaraq bütün bəlalarımızın kökünü birliyimizin olmamasında görürdü. Qanımıza hopan “haralısan” sözü onun qəlbini didib dağıdırdı.

Mən Təbrizli, Naxçıvanlı, mən Gəncəliyəm,

Çox görmüşəm hasar üstə ölənləri də,

Mən torpağı bölünməyə öyrəncəliyəm.

Heç qazanan görməmişəm bölənləri də.

Qəlbində Araz axan şairi bu dünyada heç bir sərvətlə təəccübləndirmək mümkün deyildi. M.Müşfiqə nəzirə yazdığı bir şerində “Bu toyların və yasların özülü sayılan dünyadan artıq əlini üzmüşəm”-deyirdi. Çünki, dünyamızda nə qədər insan yaşayırsa bir o qədər də şeytan yaşayır. Qoltuqlara sığınanları, yaltaqları, riyakarları, yaxşılığa yamanlıq edənləri görüncə o, daha da bədbinləşir, “Dünya düzəlmir ki, düzəlmir baba” qənaətinə gəlir.

Qeyd etdim ki, M.Arazın bu dünyaya baxışı ziddiyyətli idi. Bir yandan:

Mən Arazam, səsim tutqun Arazdır,

Ha çağırdım, ha yüyürdüm, ha yazdım,

İndi daha qaynar təbim ayazdı,

İsinərmi bir od-ocaq, bilmirəm.

-deyərək dünyanın düzələcəyinə şübhə ilə yanaşır, bir yandan da “Dünya gözəl, dünya gözəl dünyadır”-deyir. Dünya isə zənnimcə bütün hallarda gözəl dünyadır, onu həqiqətən yaşamağa dəyər.

Məmməd Arazı həddindən ziyadə kövrək idi, hər şeyi özünə dərd edərdi. Onun yaradıcılığı ilə tanış olunca şair oğulsuzluğu özünə böyük bir dərd bilirdi və hansı bir bədxahınsa tənəsindən kədərlənir.

Oğlum yoxdur, sonum yoxdur dedilər,

Sağım yoxdur, solum yoxdur dedilər,

Odun boyda suyun yoxdur dedilər

Bu da belə bir ömürdür, yaşadım.

Halbuki, onun İradə xanım kimi övladı vardı. Neçə igid oğul İradə Tuncay qədər fədakar ola bilər? Ara-sıra məmim də ziyarət etməyə səlahiyyətli olduğum bu qadın əsil Azərbaycan qadınının bütün müsbət keyfiyyətlərini özündə birləşdirir. Böyük Nizami “Aslanın erkəyi, dişisi olmaz” deyəndə məhz belə qadınları nəzərdə tuturdu. “Kimə gülzar, kimə xəzəl dünyadı” adlı xatirələri oxuduqca M.Arazın həyatının son, xəstəlik anlarında İradə xanımın atası haqqında necə fədakarlıq etdiyinin şahidi oluruq.

Həyatının son dövrlərində M.Araz daha da bədbinləşir. “Rahat ölməyə də gecikdim”-deyir. Görəsən dünyaya gəlişinə necə, gecikmişdimi? Yoxsa tələsmişdi? Əyər tələsmişdisə bəs onda hansı zamanda dünyaya gəlmək istərdi? Düşünürəm ki, bədxahlığın, paxıllığın, yalanın, riyakırlığın, qoluzorluluğun, vəzifə düşkünlüyünün yox olduğu bir zamanda. Elə onun yaradıcılığının əsasını da bunlar təşkil edirdi. M.Araz həqiqətən də ləyaqətli, mənəviyyat sahibi, şəxsiyyət idi və çox şərəfli bir həyat yaşamışdı. Çünki, ömrün bir daha qayıtmayacağını bilirdi.

İnadıma qamçı vurub ötürmə,

Uçan dağın daş ömründən ömür nə,

Qaya yıxdım, bir də qaya ömrümə,

Qayıt dedim, qayıtmadı.

Doğma vətəninə bağlı vətəndaş şair idi. Onun yaradıcılığında milli ruh, vətəndaş məsuliyyəti vardı. Vətəninin ikiyə bölünməsi onun qəlbini ağrıdırdı, Azərbaycanı bütöv görmək arzusu ilə alışıb yanırdı. Bu amala xidmət edirdi. Mənfur qonşularımız torpağımıza qəsd edəndə M.Araz ilk gündən xalqımızın milli istiqlal və doğma torpaqlarını azad etmək uğrunda mübarizəsinə qoşuldu. Əsgərlərimizi şerlərilə qəhrəmanlığa ruhlandırırdı. Onun bu sahədəki fəaliyyəti yüksək qiymətləndirilir. Bütün bunlarla o, hamını vətəninə sıx bağlanmağa çağırır, hər daşın altında bir tarix yatan vətən torpağını sevməyə çağıraraq:

Vətən daşı olmayandan olmaz ölkə vətəndaşı.

deyirdi.

Vətən Məmməd Araz üçün vahiddi, bölünməzdi. Onu bu dünyadan küsdürəm, bədbinləşdirən daha bir səbəb vətən həsrəti idi, Şəhriyar həsrəti idi. Bu həsrətə dözə bilməyən şair qoca bir vulkana bənzətdiyi Azərbaycan xalqını oyanmağa, birləşməyə çağırırdı.

Nə yatmısan qoca vulkan, səninləyəm.

Ayağa dur, Azərbaycan, səninləyəm.

Səndən qeyri biz hər şeyi bölə billik,

Səndən başqa biz hamımız ölə billik.

Öz doğma vətəni, xalqı üçün xoş arzuları vardı M. Arazın. Hələ 1970-ci ildə yazırdı:

Mənim könlüm bu dünyanı vəsf eyləyərək,

Azərbaycan dünyasından dünyaya baxar

İndi o vaxtdan çox illər keçib. İndi biz dünyaya Azərbaycandan baxırıq. İndi dünya öz-özünə Azərbaycandan baxır. İndi Azərbaycanın səsi dünyanın möhtəşəm saraylarından gəlir. Bu gün Azərbaycan sözü işlənərkən dünya ayağa qalxır, Azərbaycanı alqışlayır. Onun Azərbaycanı xoşbəxt görməkdən böyük arzusu olmayıb. Ümumiyyətlə Məmməd Araz poeziyasını bir neçə sözlə ifadə etmək lazım olursa belə demək mümkündür: “Mayası vətənpərvərlikdən yoğrulan poeziya”.

Məmməd Araz doğma vətəninə, torpağına bağlı olduğu qədər də öz ailəsinə -övladlarına, valideynlərinə ürəkdən bağlı idi. Şerlərinin birində yazırdı:

Arzum budur ömrüm boyu oyanam.

Günəşlə bir yurdumuza boyanam,

Səhər-səhər dan yerinə boylanam,

Sizə yetim deyən olsa qızlarım

Və yaxud:.

Əyib atamı da dövrün gərdişi

Dünyanın qəribə sirləri varmış.

Ömür yoldaşını itirən kişi,

Uşqadan da betər yetim olurmuş.

Bu mövzuda şikayətə N.Həsənzadədə də rast gəlmişəm:

Dul qalmaq yetimlik nişanəsiymiş

Ər qadın ömrünün kaşanəsiymiş.

M.Araz öz yaradıcılığına qarşı həddindən artıq tələbkardı. Öz yaradıcılığına tənqidi yanaşan çox az təsadüf olunan qələm sahiblərindəndir. Ürəyə yatımlı saysız şerlərilə, qəlbləri riqqətə gətirən, insanları qəhrəmanlığa səsləyən mahnıları ilə böyük şöhrət qazanmasına baxmayaraq bütün bunları yetərli bilmirdi. Onu tanımaq, xarakterini müəyyən etmək üçün ən yaxşı vasitə onun şerləridir.

Uzaqdan uzağa xoşuna gəlsəm,

Məni dindirməyə tələsmə hələ,

Tanımaq istəsən məni əzəl sən,

Tanış ol bu kiçik nəğmələrimlə.

Əlbəttə, şairin “kiçik nəğmələr” deməsi təvazökarlığdır. Əksinə bu “kiçik nəğmələr”lə öz xalqına layiqli xidmət göstərmişdi, dəyərli şerləri ilə ədəbiyyat xəzinəmizi zənginləşdirmişdi. Ləyaqətli, halal bir insan idi Məmməd Araz. Bu xalqa, bu torpağa yetərincə xidmət etməsinə baxmayaraq yenə torpaqdan halallıq istəyirdi. M.Arazın 80 yaşı tamam olur. Böyük yaradandan şairə rəhmət diləyirik.

Məmməd Araz ən ali mükafatlara layiq görülüb. 1993-cü ildə isə Məmməd Araz ödülü təsis olunub. Amma, onun ən böyük ödülü Azərbaycan xalqının ona olan sonsuz sevgisidir. Bir şair üçün kitablarının bu günki gündə belə oxunmasından, əldən-ələ gəzməsindən də böyük xoşbəxtlik ola bilərmi?

Dini kitablarda insanların dünyaya gəlişi-gedişi haqqında çox oxumuşam. Bu dünyanı tərk edən insanlar yalnız bir şeylə təsəlli tapırlar. Kim özündən sonra xeyirxah əməllər qoyub gedirsə, kim arxaya boylanıb ötən günlərini xoş təbəssümlə xatırlayırsa bu dünyanı qazanan da, udan da odur. Ləyaqətlə başa vurduğu ömürlə, arxada qoyduğu xoş xatirələrlə əbədiyyəti də, bu dünyanı da qazandı, uddu Məmməd Araz.

Peşimanı kim olacaq bilmirəm.

Yeqzar Cəfərli

Olaylar.- 2013.- 20 noyabr.- S.13.