Turan dövləti, yoxsa türk birliyi?

Turan dövləti qurmaq ideyası yüzillərdən bəri dünya türklərinin ürəyində yaşayan, bəzən çiçəklənən, alovlanan, bəzən yavaşıyan, amma heç zaman sönməyən bir ideyadır. Bir çoxumuza isə bu ideyanın nə zamansa gerçəkləşəcəyi xəyal kimi görünür. Bu da təsadüf deyil, bir sıra amillərlə bağlıdır.

Bildiyimiz kimi ölkəmiz tarixən türklərin, Qafqaz xalqlarının (ləzgi, udin, avar və b.) və farsdilli xalqların (kürd, talış, tat və b.) barış və dinclik şəraitində yaşadığı bir məkan olub. Bu, bu gün də belədir. Ölkəmizdə yaşayan xalqların öz dinlərinə tapınması, öz gələnək-görənəklərini rahatca icra etmələri üçün yaxşı şərait yaradılıb. Ölkəmizin anayasasının 18-ci maddəsinin I bəndində deyildiyi kimi “Azərbaycan Respublikasında din dövlətdən ayrıdır. Bütün dini etiqadlar qanun qarşısında bərabərdir”. Ölkə başçısı cənab İlham Əliyev də tez-tez öz çıxışlarında Azərbaycandakı tolerantlığa, xalqların dostluq, qardaşlıq şəraitində yaşamasına diqqət çəkir. Bu faktor ölkəmizin demək olar, artıq bütün sahələrinə nüfuz edir. Cənab prezidentimiz həmçinin yaxın günlərdə Türkiyə cümhurbaşqanı Abdullah Gül ilə görüşərkən öz nitqində Türk birliyinin yaradılmasının vacibliyini də önə çəkdi və bunun türk dövlətlərinin gələcək inkişafına dəyərli töhfəsini verəcəyini qeyd etdi.

Türk birliyindən söz düşmüşkən qeyd etməliyik ki, belə bir birlik yaranacağı halda ortaq türk dilinin qəbul edilməsinə ehtiyac olacaq ki, bu da başlıca məsələlərdən biridir. Açığı, mən digər türkcəlrə nisbətən Azəri və Anadolu türkcələri haqqında daha bilgiliyəm. Və bu yazımda istəyirəm ki, bu iki dili bacardığım qədər müqayisə edim. Dəfələrlə qeyd olunub ki, ortaq türk dili Türkiyə türkcəsinin bazasında formalaşmalıdır. Mən də müəyyən qədər bununla razıyam. Lakin razılaşmadığım məqamlar var. Məsələn, Türkiyə türkcəsində kifayət qədər Avropa boğazları var və bu dilin struktur-semantik quruluşuna da təsirsiz ötüşmür. Həmçinin də Türkiyə türkcəsində olan indiki zaman sonluqlarını bizim türkcədəki sonluqlarla əvəzləmək daha yaxşı olar. Bizim dildə bu sonluqlar daha qısa və diləyatımlı səslənir. Onların uzaldılmış formalarının isə (Türkiyə türkcəsindəki kimi) müəyyən ləhcələrdə qalmasına tərəfdaram. Hər halda bu mənim özəl fikrimdir. Düşünürəm ki, Azəri türkcəsi gələcək inkişaf baxımından Türkiyə türkcəsindən daha perspektivlidir. İnkişafa, alınma sözlərin dilə təsirinə fikir verək. Türkiyə türkcəsi dil baxımında sürətlə Avropaya inteqrasiya edir, Azəri türkcəsi isə daha çox Türkiyə türkcəsinə. Artıq çoxlu miqdarda söz türkcədən dilimizə keçib, alınma sözləri sıxışdırıb.

***

Rus dili uluslararası dil olsa da qeyd etməliyik ki, hardasa türklərin ortaq dili funksiyası daşıması faktı ortaq türk dilinin olmamasından irəli gəlir. Öncəki yazılarımda ortaq türk dilindən geniş danışdığımdan təkrarçılıqdan uzaq olsun deyə yeni fikirlərdən danışacam. Ortaq türk əlifbası kimi latın əlifbasının qəbul olunması daha doğru olar. Bunu həm bu əlifbanın uluslarası əlifba olması, həm də türklərin müəyyən hissəsinin bu əlifbaya artıq öyrəncəli olması ilə bağlamaq olar. Yeri gəlmişkən əlifba sözünü də abc sözü ilə əvəzləmək olar. Məsələn, türk əlifbası yerinə türk abc-si demək daha doğru olar. Çünki əlifba sözü ölkəmizdə ərəb əlifbasınn əsas əlifba olması zamanından irəli gəlir. Ortaq əlifba ilə bağlı Azər Həsrətin layihəsini də (Əsasən də “ə” hərfinin “a” ilə əvəzlənməsini) müəyyən dəyişikliklərlə dəstkləyirəm.

Yaranacaq olan Türk Birliyini anayasa baxımından BMT-nin, NATO-nun, həmçinin də Avropa Birliyinin qanunlarından istifadə etməklə zənginləşdirmək olar. Məs, bu kimi uluslararası qurumların maddələrinin Türk birliyi anayasına tətbiqi daha effektli və məhsuldar olacaq. Birlik başqanlarının 4-5 ildən bir türkdilli dövlətlərin vətəndaşlarından seçilməsi və milliyətindən asılı olmayaraq türk birliyinə, türk dilinə, ulusuna, gələnək-görənəyinə sadiq qalacağı barədə and içməsi əsas götürülməlidir. Birliyin rəsmi dilləri kimi türk, rus, ingilis dillərinin qəbul olunması düşünürəm ki, daha doğru olar. Rus dili müəyyən qədər türklərin uzun zamandır ki, ortaq anlaşma dili olduğu üçün, ingilis dili də hamıya məlum olduğu kimi. Bəlli ki, müəyyən zaman keçdikdən sonra bu birlik dünyanın ən qabaqcıl birlikləri ilə bir sırada dayanacaq. Türk Birliyinin yaradılması ilə bağımsız olan altı türk respublikası, həmçinin də dünyanın digər ölkələrində yaşayan (əsasən Rusiya və Çin) türklərin bir-birinə daha da yaxınlaşması, ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni ilişgilərin sürətlənməsilə ilə sonuclanacaq.

Bu birliyin yaradılması, sonradan ortaq bayrağın, valyutanın qəbul olunması, ortaq tarixin yazılması, mədəniyyətin formalaşması gələcəkdə türk xalqlarının minilliklər boyu yaratdığı ədəbi-mədəni sərvətləri ümumiləşdirərək bütövlükdə dünya mədəniyyəti, ədəbiyyatını və başqa sahələri zənginləşdirəcək. Düşünürəm ki, bu gün türk birliyi qurmaq Turan dövləti yaratmaq ideyasından daha real görünür!

***

Gənc bir yazar, tənqidçi kimi Azərbaycan və Azəri sözlərinə də münasibət bildirmək istəyirəm. Öncə qeyd edim ki bu yöndə tanınmış bilim adamlarımızın dəyərli fikirləri var. Örnək olaraq Nizami Cəfərovu, İqrar Əliyevi və b. göstərə bilərik. Mənim şəxsi fikrimə görə bu ifadənin (Azəri sözünün) qaynağını talış dağlarının ətəklərində yaşayan Azəri xalqının adı ilə bağlamaq doğru deyil. İncə bir məqama nəzər yetirmək kifayət edər ki, fikrimizin doğruluğunu isbatlayaq. Hər hansı bir xalq, toplum inkişaf edir, böyüyür, dünya sivilizasiyasına qoşulur. Və əgər həmin xalqın yaşadığı bir vilayətdə digər xalqlar da yaşayırsa sonrakı dönəmdə həmin vilayətin tarixində, mədəniyyətində daha çox inkişafda olan xalqın təcrübəsindən istifadə olunacaq, həmin xalqın ideyaları əsas götürüləcək. Və əgər Azəri xalqı Talış dağlarında yaşayan bir azsaylı xalq olubsa onda niyə onlar bu gün etnik azlıq sayılmır? Və yaxud da əgər Azəri xalqı İran mənşəlidirsə və sonradan türklərlə qarışıb milliyətlərini itiriblərsə onda niyə onların danışdığı dil qalmayıb? Bu barədə çox yazılıb, deyilib. İqrar Əliyevin nəzəriyyəsinə inanmaq lazım olursa əgər daha əvvəllər Azərbaycana türklərin axınları baş verməmişdisə necə oldu ki, XI yüzildə səlcuqların gəlişi ilə türkləşmə prosesi dərhal başa çatdı. Nəzərə alsaq ki, bu, çox uzun sürən bir prosesdir). Deyərsiniz ki, bu işdə islam dini rol oynadı. Axı, türkləşmənin başa çatması ilə də türk mədəniyyətinin formalaşması da başa çatdı. Hərçənd, dünya təcrübəsi göstərir ki, bu, daha uzun bir prosesdir. Çünki, mədəniyyət ixrac olunmur. Onu təyyarələrə doldurub dünya ölkələrinə səpələmək mümkün deyil. Bu hər bir ölkənin inkişaf özəllikləri ilə bağlıdır. Çox olub ki, qalib dövlətlər məğlub dövlətlərə öz mədəniyyətlərini qəbul etdirə bilməmişlər. Məsələn ərəblər İrana, monqollar isə Azərbaycana öz mədəniyyətlərini qəbul etdirə bilmədilər. Əksinə özləri həmin mədəniyyətlərin təsiri altına düşdülər. Eynilə bu gün biz Avropa mədəniyyətinə inteqrasiya edirik. Bu bizə nə verir? Nəticədə cəmiyyətimizdə bizim heç zaman eşitmədiyimiz, ağlımıza belə gəlməyən cinayətkarlıq artır.

İqrar Əliyevin nəzəriyyəsinə inansaq və türklərin Azərbaycana gəlişini səlcuqlardan götürsək bəs hunların Beyləqanda məskunlaşması, bəs Göytürklərin Azərbaycanda tapılmış əlifbası? Buna inanmaq, düşünürəm, bütövlükdə xalqların Böyük Köçünü və bu köçdə türklərin böyük rolunu danmaq deməkdir.

Birdəfəlik başa düşmək lazımdır ki, istər qədim, istərsə də orta əsrlərdə türklər arasında milli birlik olmayıb (və ya olubsa da nəzərə çarpacaq dərəcədə zəif olub). Tarixin orta və yeni dövrlərində Avropa ölkələrinin də Şərqə münasibəti milli zəmində deyil, dini zəmin kəsb edib. Bu, Azərbaycanda da belə olub. Dəfələrlə qeyd etdiyim kimi bu günün özündə belə bizdə dini birlik milli birlikdən güclüdür. Təsadüfi deyil ki çox zaman öz “müsəlman qardaşımızdır”-deyirik, “türk qardaşımızdır”-demirik.

Mən də bir gənc yazar, tənqidçi kimi bu məsələyə münasibət bildirməyi özümə borc bildim. Bəlli ki, son söz bu işlə yaxından məşğul olan aydınlarındır. Ərəb dilinə az-çox bələd olub və bu dildə müəyyən əsərlər oxumuş bir gənc kimi Azərbaycan sözünün mənşəyi və əski əlifba haqqında bir neçə söz demək də istərdim. Azərbaycan ən qədimdən Odlar ölkəsi adlandırılıb. Bu dünya xalqları arasında ilk olaraq xalqımızın oddan istifadəsi ilə bağlıdır. Od Allahının da adı Azər olub. Çoxlu təbii, yanar qazların, atəşgahların olması, islamdan öncəki dinimiz-zərdüştlükdə odun müqəddəs sayılmasını da bura əlavə etsək düşünürəm ki, Azərbaycan coğrafi adının odla bağlanmasından daha doğru variant yoxdur. Bu bir tərəfdən. İkinci tərəfdən isə niyə Azərbaycan adının mənşəyi Az (ıx) sözü ilə əlaqələndirilmir. Bütün bu tarixi həqiqətlər qalan yerdə ölkəmizin adının Atropatena sözü ilə əlaqələndirilməsi başa düşülən deyil. Və indi artıq qəti əminəm ki, məşhur yunan yazıçısı Esxil özünün “Zəncirlənmiş Promotey” əsərində göylərdən odu oğurlayıb insanlara bəxş etdiyi üçün Promoteyin Qafqaz dağlarında zəncirlənməsi haqqında hekayəti heç də əfsanə deyil, gerçəkdir.

Azərbaycan sözünün yazılışı ilə bağlı məsələ də məni çox düşündürür. Götürək əski əlifbanı. Əski əlifbada Azərbaycan dilində olan alınma sözlər “ze” hərfiylə, milli sözlər isə “zeyn” hərfi ilə yazılır. Azərbaycan sözü də “ze” hərfi ilə yazılır. Deməli elə özümüz bu sözü alınma söz kimi qəbul etmişik. Bu gün çağdaş ərəbcədə də bu söz “ze” hərfiylə yazılır.

Ortaq türk dili və Turan dövlətinin yaradılmasını çətinləşdirən bir amil də türklərin ayrı-ayrı ölkələrə səpələnməsi və ləhcə fərqləridir. Burda bir sıra mətləblər var. Əli bəy Hüseynzadə 1905-ci ildə yazırdı: “Keçənlərdə bir “mir zaklyuçi” sözünü “sülh əqd etmək” surəti ilə tərcümə etmək istiyordum. Rüfəqamdan biri buna etiraz edib dedi ki, böylə tərcümə etsən kimsə anlamaz. “Sülh etmək” yazılmalıdır. Lakin “sülh etmək”lə “əqdi sülh etmək” birmidir?. “Sülh etmək” sadəcə barışmaq deməkdir. “Əqdi-sülh isə qanun və nizam dairəsində, şahidlər hüzurunda, əldə kağızlar, əhdnamələr tərəfeyn tərəfindən imzalanmış şərtnamələr olduğu halda barışmaq deməkdir”.

Ortaq türk dilinin qəbulu çox ciddi məsələdir. Azərbaycan türkcəsini alınma sözlərdən təmizləyib (bu sözlər artıq çoxdan vətəndaşlıq hüququ qazansalar belə) eləcə də bütün türk dilli xalqların dillərini alınma sözlərdən təmizləyib yalnız təmiz türk sözlərini ortaya qoymaqla ortaq dil yaratmaq lazımdır.

Türk dilinin təmizlənməsi uğrunda Əli bəy Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu ötən yüzilin əvvəllərində mübarizə aparsalar da Mirzə Cəlil və Ə.Haqverdiyevə nisbətən çətin yazırdılar. Bu gün biz tələbələr Əli bəy Hüseynzadəni çətin başa düşürük. Onun əsərlərinin tərcüməyə ehtiyacı var. Ən azından ərəb və fars sözləri lüğətini bilmədən onu başa düşmək bugünkü gənclik üçün çox çətindir.

Sonda qeyd etmək istəyirəm ki, tələm-tələsik, zorla qurulan imperiyaların ömrü uzun olmur. Bu imperiyanı zamanında Əmir Teymur yaratdı, Nadir şah yaratdı. Amma ömürləri çox qısa oldu. Şah İsmayıl isə islamın bir qolunu digərinə qarşı qoymaqla öz imperiyasının ömrünü müəəyyən qədər uzada bildi. Ona görə də Yunus Oğuzun dediyi kimi “Turan imperiyasını əvvəl başlarda, sonra qılınclarda yaratmaq lazımdır”. Bu birlik isə Nizami Cəfərovun sözləri ilə desək “türklərin birliyi yalnız iqtisadi mədəni birlik deyil, həm də siyasi birlik olmalıdır”. Bu yolda saysız-hesabsız çətinlikləri dəf etməkdə Tanrı türkə yar olsun.

Yeqzar Cəfərli

Olaylar.- 2013.- 26 noyabr.- S.13.