Diaspora tarixinin görkəmli şəxsiyyətləri

Tarixin müxtəlif dövrlərində yaşamış alim və nasirlər, tanınmış şəxsiyyətlər olub ki, onlar da öz fəaliyyətləri ilə Azərbaycanın diaspor tarixində iz qoyublar. Təsadüfi deyil ki, həmin insanlar Azərbaycan diasporunun görkəmli şəxsiyyətləri hesab edilirlər. Belə şəxsiyyətlərdən biri də Almas İldirimdır. 1907-ci ildə Bakı şəhərində dünyaya gələn Almas İldırımın əsl adı İldırım, ailə ləqəbi isə Almaszadədir.

Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Almas İldırımın bəy nəslinə mənsubluğu onu Sovet totalitar rejimi tərəfindən həyata keçirilən cəza tədbirlərinin hədəfinə gətirir. Daha sonra isə varlı tacir oğlu olduğuna görə o, Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq ədəbiyyatı fakültəsindən xaric edilir. O, 1926-cı ildə şair Süleyman Rüstəm ilə birlikdə “Dün bugün” adlı şer məcmuəsinin müəllifi olur.1928-ci ildə şerlərində ifadə olunan millətçi ismarıclarına görə İldırım Dağıstana sürgün edilir. Almas İldırım sürgündə olarkən "Dağlardan xatirələr", "Ləzgi elləri", “Krımda axşamlar”, “Səlimxan” və “Günah kimdədir?” adlı şerlərini yazır. Dağıstanda qaldığı ikiillik sürgündə onun şairlik ilhamı sönməmiş, şerləri Dağıstanın yüzlərlə vətənpərvərlərinin əllərində dolaşmışdır. Şairin şeirləri “Dağlara səslənirkən” adı altında kitab kimi nəşr edilmiş, lakin əks-inqilabi fikirlər daşıdığı üçün qadağan olunmuş və tirajı müsadirə edilmişdir. Bundan sonra onu Türkmənistana sürgün etmişlər. Əslində bu sürgünlər türk dünyasını tanımaqda şairə kömək etmiş və onun bu baxımdan dünyagörüşünü genişləndirmişdir. Almas İldırımı Türkmənistanda da yaşamağa qoymamışlar. 1933-cü ilin iyun ayında o, yenicə evləndiyi arvadı Zivər xanımıvə üç aylıq körpəsi Azəri də götürüb İrana köçmüş, lakin burada da “bolşevik casusu” damğası ilə təqib və təzyiqlərə məruz qalmışdır. Bir müddət həbsdə yatdıqdan sonra Almas İldırım İranda qala bilməyərək tezliklə Türkiyəyə getmiş və 1934-cü ildə Türkiyə vətəndaşlığına qəbul edilmişdir. O, 1952-ci ilin 14 yanvarında böyrək xəstəliyindən vəfat etmişdir.

Cahangir Kazımbəyli-Dərin hərbi biliyə malik olan polkovnik Cahangir Kazımbəyli 1888-ci ildə Gəncədə anadan olmuşdur. İlk təhsilini doğulduğu şəhərdə alan Cahangir Kazımbəyli ali təhsil almaq üçün Sankt-Peterburq şəhərinə getmiş və burada Hərbi Hava Akademiyasına daxil olmuşdur. Beş il orada oxuduqdan sonra ali təhsilli mütəxəssis kimi orduda xidmət etməyə başlamışdır. Birinci dünya müharibəsi başlayan kimi o, könüllü olaraq cəbhəyə getmişdir. Bu müharibədə hərbin bir sıra sirlərini öyrəndikdən, müəyyən təcrübə topladıqdan sonra Cahangir Kazımbəyli cəbhədən tərxis olunub doğma vətəni Azərbaycana – Gəncəyə qayıtmışdır. Burada bir müddət Gəncə alayında briqada komandiri vəzifəsində çalışmışdır. Cahangir Kazımbəyli rəşadətli hərbiçi kimi Gəncə qiyamına rəhbərlik etmişdir. O, 1920-ci ilin mayında, bolşeviklərin hakimiyyəti ələ aldığını eşidən günü Gəncədə bir yandan XI Orduya, digər yandan Yelendorf (indiki Göygöl) tərəfdən gələn daşnak və bolşevik qüvvələrinə amansız zərbələr vurmuşdur. May ayının 24-dən 25-nə keçən gecə artıq şəhərdəki bolşevik ordusunu tərksilah etmiş, burada hakimiyyəti ələ almışdır. Bir qədər sonra qiyamın yatırılacağını hiss edən Cahangir Kazımbəyli bədbinliyə qapılmamış, əksinə nikbinliklə demişdir: “Qoy biz məğlub olaq, lakin qoy düşmən də öz qələbəsinə yüzlərlə, minlərlə meyitlərin üzərindən addımlayıb keçsin. Qoy 28 may günü tariximizə təkcə müstəqilliyimizin elan olunduğu bir gün kimi yox, həm də vətən mehrabında böyük qurbanlar günü kimi həkk olunsun. Qoy 28 may günü düşmən amansız müqavimətlə qarşılaşsın. 28 may gününün ləyaqətli müqaviməti bizim mənəvi qələbəmizi sübut etsin”. Düşmənlər bir həftə gecə-gündüz hücum etdikdən, qədim Gəncəni dönə-dönə artilleriya və pulemyot atəşinə tutduqdan və minlərlə itki verdikdən sonra artıq müqavimətin mənasız olduğunu görən Cahangir bəy və silahdaşları 5 iyun gecəsi döyüş mövqelərini tərk etmişlər. Bundan sonra Cahangir Kazımbəyli canından artıq sevdiyi doğma vətənindən mühacirət etmək məcburiyyətində qalmışdır. O, bir müddət Türkiyədə yaşamışdır. Burada hərbi işlərdə çalışmış, hərbi məktəbdə dərs demişdir. Sonra isə öz yaxınları və dostlarıilə birlikdə Polşaya köçmüşdür. Vətənpərvər polkovnik Cahangir Kazımbəyli 1955-ci ildə vəfat etmişdir.

Əbdürrəşid Əl-Bakuvi -Tanınmış səyyah, coğrafiyaşünas, iqlimşünas Əbdülrəşid ibn-Saleh ibn-Nuri əl-Bakuvi XIV əsrin ikinci yarısında – XV əsrin əvvəllərində yaşamışdır. Əbdürrəşidin atası Bakıda doğulmuş və dövrünün yüksək təhsil görmüş adamlarından biri olmuşdur. Bakuvi özü yazmışdır ki, “Bakı – mənim atam, alim İmam Saleh ibn Nurinin vətənidir. O, ləyaqət meyarı idi. Bakuvi 1335-1360-cı illər arasında Bakıda doğulmuş və təqribən 1425-1430-cu illərdə Qahirədə vəfat etmişdir. Əbdürrəşid əl-Bakuviyə böyük şöhrət gətirən“Kitab Təlxis əl-asap və əcaib əl məlikəl qəhhar” (“Abidələrin xülasəsi və qüdrətli hökmdarların möcüzələri”) əsəri o zaman Şərqdə məlum olan ölkə və millətlər haqqında məlumat verir. Tədqiqatçıların əksəriyyəti belə hesab edir ki, kitab XV əsrin birinci yarısında yazılmış, əlyazma nüsxəsi isə 1614-cü ildə köçürülmüşdür. Bu kitabın və onun fars dilinə tərcüməsinin başqa nüsxələri də vardır ki, dünyanın müxtəlif kitabxanalarında saxlanılır. Kitab hələ 1789-cu ildə De Ginem tərəfindən fransız dilinə tərcümə olunmuşdur. Sonra əsər bir çox digər Avropa dillərinə çevrilmişdir. Bu kitab rus dilinə akademik Ziya Bünyadov tərəfindən tərcümə olunaraq Moskvada nəşr edilmişdir. Qeyd edilən kitabda Əbdürrəşid Bakuvi yaxşı tanıdığı Azərbaycan və xüsusilə də Bakı haqqında daha çox orijinal məlumatlar vermişdir. O, Azərbaycanı dördüncü və beşinci iqlim qurşaqları zonasına aid edir: “Azərbaycan Kuhistan, Arran və Ərməniyyənin arasında geniş məskunlaşmış bir vilayətdir. Orada çoxlu şəhər, kənd və çaylar vardır”. Araz çayı barədə o yazır: “Bu çay bir çox ölkələrdən keçərək, Naquçevan (Naxçıvan) yaxınlığındakı Diya əl-mülk körpüsünə çatır. Bu körpü daşdan tikilib və dünyadakı möcüzələrdən biridir”. Əlbəttə ki, o, Bakı (Bakuya) haqqında daha ətraflı məlumat verir. “Bu bir şəhərdir ki, əl-Xəzər dənizinin sahillərində daşdan tikilib. Onun divarları dəniz suyu ilə yuyulur.İndiyəcən su çoxlu qala qüllələrini aparmış və məscidə yaxınlaşmışdı... Evlərin çoxusu qayalar üzərində tikilib. Havası gözəldir, qayalıqdan axıb gələn içməli su isə çox xoşdur. Burada buğda az yetişir və əsasən taxılı şəhərə Şirvan və Muğandan gətirirlər. Burada əncir, nar və üzüm bol olur. Bağlar şəhərdən uzaqdır və şəhərlilərin çoxu yayda bağa köçür, bir müddətdən sonra isə şəhərə qayıdırlar. Hər il bu təkrar olunur”.

Xəlilbəy Hacıbaba oğlu Xasməmmədov-1875-ci ildə Gəncədə anadan olmuşdur. Orta təhsilini Gəncə klassik gimnaziyasında aldıqdan sonra Moskva Universitetinin Huqüq fakültəsinə daxil olmuş və 1902-ci ildə həmin ali məktəbi bitirmişdir.O, 1902-1907-ci illərdə Yekaterinodar dairə məhkəməsində müstəntiq işləmişdir.1907-ci il fevralın 20-də Peterburqda açılan II Dövlət Dumasına Yelizavetpol quberniyasından deputat seçilmişdir. Xəlilbəy həmin illərdə III Dövlət Dumasında Azərbaycanı təmsil edən yeganə deputat idi. 1917-ci ilin martında isə Nəsibbəy Yusifbəylinin rəhbərliyi altında yaradılmış “Türkədəbi mərkəziyyət partiyası”nı yaradanlardan biri də Xəlilbəy Xasməmmədov olmuşdur. Bu partiya Rusiyanı federativ şəkildə qurmaq və onun tərkibində Azərbaycana muxtariyyət vermək uğrunda mübarizə aparmışdır. Xəlil bəy Xasməmmədov 1917-ci ildə keçirilmiş Qafqaz və Rusiya müsəlmanlarının qurultayının iştirakçısı olmuşdur. İyun aiənda Məmməd Əmin Rəsulzadənin rəhbərlik etdiyi “Müsavat” partiyası ilə, Nəsib bəy Yusifbəylinin başçılıq etdiyi “Türk ədəbi-mərkəziyyət” partiyası birləşmişdir. Xəlil bəy Xasməmmədov birləşmiş partiyanın I qurultayında (26-31 oktyabr 1917-ci il) Mərkəzi Komitənin üzvü seçilmiş, 1917-ci il, noyabrın 15-də yaranmış Zaqafqaziya Komissarlığında Dövlət nəzarəti işləri üzrə komissar və Seymin üzvü olmuşdur. 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikası elan olunandan sonra Xoyskinin təşkil etdiyi kabinetdə ədliyyə naziri vəzifəsini tutmuşdur. 1920-ci ildə isə kabinetin tərkibində tam heyətlə istefaya çıxmışdır. Xəlilbəy Xasməmmədov 1920-ci ilin aprelində Türkiyənin paytaxtı İstanbula getmiş və Azərbaycan Demokratik Respublikasının səfiri təyin olunmuşdur. 1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycanda baş verən hadisələrdən sonra vətənə qayıtmayan Xəlil bəy Xasməmmədov İstanbulda yaşamış və burada nəşr olunan “Yeni Qafqasiya” (1923-1927),“Azəri türkü” (1928-1931), “Odlu yurd”(1920-1930)jurnallarında Azərbaycanın siyasi məsələləri ətrafında çıxış etmişdir. Xəlil bəy Xasməmmədov 1936-cı ilin avqustunda Polşanın paytaxtı Varşavada keçirilən “Milli Azərbaycan Müsavat partiyası”nın III qurultayının iştirakçısı olmuşdur. Öz dövrünün görkəmli siyasi və ictimai xadimi olan Xəlilbəy Xasməmmədov 1947-ci ildə İstanbulda vəfat etmişdir.

Rüstəmxan Xoyski-Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinın elan olunduğu ilk gündən dövlət qanunlarının yazılmasında yaxından iştirak edən, bir sıra məsul vəzifələr (nazir, nazir müavini və s.) daşıyan Rüstəmxan İskəndər oğlu Xoyski 1888-ci ildə Şəkidə anadan olmuşdur. Onun atası rus ordusunun genaral leytanantı idi. O, öz dövrünün görkəmli siyasi və ictimai xadimi Fətəlixan Xoyskinin kiçik qardaşıdır. Onların əsli-nəsli Cənubi Azərbaycandan, Xoy şəhərindəndir. Rüstəmxanın böyük qardaşı Hüseynqulu Ağanın oğlu Zahidxan Xoylunun 1989-cu il avqustun 18-də Nyu-Yorkdan yazdığı məktubdan məlum olur ki, Xoyskilərin nəslinin adı Dünbüllü Batman Qılıncdır. 1803-1806-cı illərdə Azərbaycanı işğal edən rus ordusunun başçısı general Sisianov Peterburqa göndərdiyi reportda Rüstəmxanın ulu babası Xoy xanı Cəfərqulunu – Xan Xoyski kimi təqdim etmişdir. Həmin illərdən bu nəsil Xoyski soyadı ilə məşhurdur. Rüstəmxan Xoyski orta təhsilini Gəncə klassik gimnaziyasında almış, sonra Peterburq Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olmuşdur. Rüstəmxan 1913-cü ildə ali hüquqşünas diplomu alaraq, Gəncəyə qayıtmış, dairə məhkəməsində müvəkkil işləmişdir.1917-ci ildə Rusiyada burjua inqilabı baş verərkən Rüstəmxan Xoyski siyasi hadisələrə qoşulmuşdur. Azərbaycan Demokratik Respublikasının dövründə Rüstəmxan Xoyski hökumətinin dəftərxana müdiri təyin olunmuşdur.1918-ci ildə dekabrın 22-də Fətəli xan Xoyskinin üçüncü hökumət Kabinetində Rüstəm xan Xoyski sosial-təminat naziri təyin edilmişdir. Həmin illərdə Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlıların yerləşdirilməsi və onlara kömək göstərilməsi Rüstəm xan Xoyskiyə tapşırılmışdır. 1919-cu ilin martında Fətəli xan Xoyskinin kabinetindən istefaya çıxdığı üçün Rüstəm xan Xoyski tutduğu vəzifəni tərk etmişdir. Rüstəm xan Xoyskinin, daha sonra Nəsibbəy Yusifbəylinin təşkil etdiyi birinci kabinetdə sosial-təminat, ikinci (1919) kabinetdə isə səhiyyə nazirinin müavini olmuşdur. Sovet işğalından sonra Rüstəm xan Xoyski Azərbaycan SSR plan komitəsində hüquq məsləhətçisi vəzifəsində işləmişdir.1920-ci ilin axırında Moskvaya köçən Rüstəm xan Xoyski burada ailə həyatı qurmuş, müxtəlif dövlət idarələrində çalışmışdır. Rüstəmxan Xoyski 1948-ci ildə Moskvada vəfat etmiş və sonralar dövlət tərəfindən Fəxri Xiyabana çevrilən Novodeviçye qəbristanlığında dəfn edilmışdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

Olaylar.- 2013.- 25 oktyabr.- S.15.