"Tərcüməçilər adsız qəhrəmanlardı"

Oktay Hacımusalı: “Bestseller ədəbiyyatını Azərbaycana gətirməklə oxucunun bədii zövqünü korlayırlar”

Müsahibimiz “Xalq Cəbhəsi” qəzetinin əməkdaşı, yazıçı-publisist və tərcüməçi Oktay Hacımusalıdır:

-Oktay Hacımusalını necə tanıyaq, hansı kitablarınız var, tərcümə işinizdə uğurlarınız nədən ibarətdir?

- 2003-cü ildən aktiv şəkildə ədəbiyyatdayam, 2004-cü ildən Yazıçılar Birliyinin üzvüyəm. 2008-ci ildə Azərbaycan prezidentinin fərdi təqaüdünə layiq görülmüşəm. 2004-cü ildə Vektor Beynəlxalq Elm Mərkəzində “Qızıl Günlərin Osmanlı Vaxtı” adlı kitabım işıq üzü görüb, 2009-cu ildə “Oqtaydan əvvəl” adlı şeirlər kitabım nəşr edilib. 2012-ci ildə isə “Bu yaxın gündə” roman-gündəliyim çap olunub. Bunlara əlavə olaraq Azərbaycan və Türkiyədə 70-dən artıq tərcümə kitabım işıq üzü görüb. Bunlar müasir Azərbaycan ədəbiyyatının həm Türkiyədə təbliği, həm də müasir və klassik türk ədəbiyyatının Azərbaycandakı təbliği, qarşılıqlı ədəbiyyatçılarımızın təbliği baxımından maraqlı nümunələrdir. Düzdür, bəzi nöqsanlarımız da var. Lakin, buna baxmayaraq əsas odur ki, çalışmalarımız davam edir. Hal-hazırda da paralel olaraq bir neçə kitab üzərində çalışırıq. Türk yazarı Şulər Şənlər Yüksəlin “Hüzur sokağı” və Rehad Çamuroğlunun “Sonuncu Yeniçəri” romanları üzərində çalışırıq, eyni zamanda Türkiyədə Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı 3 kitab işıq üzü görəcək. Bunlardan ən önəmlisi yaxın aylarda “Xocalı Soyqırımı” ilə bağlı olan detektiv-romandır.

-Azərbaycanda tərcümə işi nə vəziyyətdədir, hər hansı irəliləyiş var, yoxsa ki, geriyə doğru addımlayırıq?

- Düşünmürəm ki, bu sahədə geriləmə var, çünki mən heç vaxt hər şeyi qara rəngdə görməyin tərəfdarı deyiləm. Əgər bir iş varsa heç vaxt onun əmsalı kəmiyyətlə yox, keyfiyyətlə ölçülməlidir. Zaman-zaman bu sahədə durğunluq olur. Sovetlər Birliyi dönəmində kitab palatası, tərcümə mərkəzi var idi. Azərbaycanda Bədii əlaqələr və bədii ədəbiyyatın təbliği və tərcümə mərkəzi deyilən bir qurum vardı. SSRİ parçalanandan sonra bütün sahələrdə durğunluq yarandığı kimi tərcümə sahəsində də uzun müddət xaos yarandı. Yalnız son illərdə müəyyən mənada irəliləyişlər var. Xüsusilə də son bir neçə ildə artıq özəl nəşriyyatlar fəaliyyətə başlayıb və həmin qurumlar peşəkar tərcüməçilərlə işləyirlər. Mən tərcüməçiləri adsız qəhrəman adlandırıram, çünki doğrudan da bu gün Azərbaycan ədəbiyyatının istər xaricdə təbliği üçün, istərsə də Azərbaycan oxucusuna xaricdə baş verən ədəbi-bədii prosesləri təqdim etmək baxımından tərcüməçilərin işi həm çətin, həm də məsuliyyətlidir. Ona görə çətindir ki, bu gün tərcümə edən şəxs Sovet dönəmindəki tərcüməçilərdən fərqli olaraq eyni zamanda başqa işlərlə də məşğuldur ki, dolanışığını təmin eləsin. Çünki tərcümə işi ilə yaşamaq o qədər də real və inandırıcı deyil. Azərbaycanda özünə “tərcüməçiyəm” deyən insanlar var ki, tərcümənin nə qədər məsuliyyətli və çətin olduğunu unudurlar. Tərcümədə bir sözün səhv getməsi bütün əsəri gözdən salır. Eyni zamanda yazarla oxucunun əlaqə yaratmasına problem yaradır. Azərbaycanda bu sahədə müəyyən problemlər var, Azərbaycanda tərcümə işinin ən yaralı yeri tərcümə olunan əsərlərin redaktə olunmamasıdır. Çünki, Azərbaycanda redaktə məktəbi yoxdur. Tərcümə yaradıcılığın bir növü olduğu üçün tərcüməçi bir an əvvəl tərcümə edib bu işdən xilas olmaq, yükü öz üzərindən atmaq istəyir. Əgər söhbət ciddi tərcümədən gedirsə, əsil tərcüməçi başqa dilə çevirdiyi əsərə ruh, qan verməlidir. Dünyada belə bir praktika var ki, hər bir tərcüməçinin peşəkar redaktorları var. Əsər tərcümə olunandan sonra əsər redaktora verilir və redaktor ona dəfələrlə baxdıqdan sonra həmin əsər növbəti dəfə başqa dildə ərsəyə gəlir. Azərbaycanda bu mənada problemlər yoxdur. Çünki ən azından 5 il əvvəl etdiyim tərcümələri çap etməyə yer tapa bilmirdiksə, bu gün isə bu sahənin inkişafı üçün münbit şərait yetişib. Bundan sonra ümid edirəm ki, vəziyyət daha yaxşı olacaq.

-Türkiyə türkcəsindən tərcümələrə daha çox yer verilir. Deyəsən, tərcüməçilər özlərini əziyyətə vermək istəmirlər axı..

- Türkiyənin məşhur müğənnisi İbrahim Tatlısəsin bir sözü yadıma düşür, onun belə bir sözü var: “Urfada Oksford var idi, biz qurtarmadıq?”. Belə desək ki, başqa dillərdən peşəkar tərcüməçilər var ki, biz onlara müraciət etmirik? Dünyada ən çox satılan, ən şedevr sayılan əsərlər məhz Türkiyə türkcəsindən tərcümə olunur. Bu artıq mübahisəli bir mövzudur, bu məsələnin başqa tərəflərinə gedib çıxır ki, bizim tərcümə sahəsində başqa dillərdən tərcümə edən ordumuz yoxdur. Tərcüməçi ixtisası üzrə məşğul olan mütəxəssislər ədəbi tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərmirlər. Burada məsələ iqtisadi tərəfə çıxır və ikincisi də peşəkarlıq məsələsidir. Türkiyə türkcəsindən tərcümə etmək təkcə hər hansı sözə şəkilçi artırmaq, yaxud da sözün sinonimindən istifadə etmək qədər asan deyil. Bu gün insanlarımız türk seriallarındakı məhəlli türkcə ilə elmi türkcəni qarışdırırlar. Yəni ki, məhəlli türkcə ilə elmi türkcə biri-birindən tamamilə fərqlidir. Digər tərəfdən də başqa dillərə nəzərən Türkiyə türkcəsindən hər hansı ədəbiyyatı Azərbaycan dilinə çevirmək daha asandır. Yəni ki, tərcüməçi birbaşa qaynağa gedib çıxa bilir, bu həm də nəşriyyat işini rahatlaşdırır.

-Azərbaycan oxucusu üçün hansı əcnəbi yazarların əsərləri maraq kəsb edir?

- Azərbaycan oxucusu bu gün öz başını itirmiş vəziyyətdədir, ona təqdim olunan əsərlər dünyada bestseller kimi qəbul olunan əsərlər kimi qəbul olunsa da, bir növ onun gözünü boyayan əsərlərdir. Azərbaycanda bədii və estetik cəhətdən o qədər də yüksək olmayan lakin, dünyada tirajları partlatmış əsərlərə daha çox maraq göstərilir. Bu gün Azərbaycan oxucusu Pol Onu, Markesi, Liftafakı oxuyur. Bu əsərlər Azərbaycana gəlib çatan bestsellerlərdir. Lakin, bu bir mərhələdir və keçib gedəcək. SSRİ parçalanandan sonra Rusiyada bir müddət dedektiv əsərlər çap olunurdu və satışı da yüksək səviyyədə idi. Sonradan iri maqnatlar formalaşdı və bu maqnatlar dünyada bestseller olmayan lakin, bədii-estetik cəhətdən insana zövqünü oxşayan əsərlərə müraciət elədi. Belə düşünürəm ki, indiki məqamda bestseller ədəbiyyatını Azərbaycana gətirməklə oxucunun bədii zövqünü müəyyən mənada korlayırlar. Lakin, bu əsərlərin müəyyən hissəsi qəbulolunandır. Zaman keçdikcə hər şey öz yerini tapacaq.

-Belə bir fikir var ki, Sovetlər dönəmində fəaliyyət göstərmiş solmeyilli Azərbaycan yazarlarının əsərlərini əcnəbi dillərə çevirməklə onları daha populyarlaşdırmaq olar.

- Sovetlər dövründə yaşayıb yaratmış yazarların üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələrinin dili təmiz və səlist idi. Çünki, onların yazmaqdan başqa heç bir işi yox idi. Hal-hazırda isə Azərbaycan ədəbiyyatında çox pintilik, çirkinlik var. Çünki çağdaş Azərbaycan yazarlarının 99%-i 3-4 yerdə çalışırlar, çünki yazarlar öz maddi problemlərini həll etmək məcburiyyətindədirlər. Sovet dönəmində isə bu problem birmənalı şəkildə həll olunmuşdu və yazarlar yüksək qonorarla öz maddiyyatını təmin edirdilər. Bu gün Azərbaycanda yazar-naşir bazarı formalaşdırılsa vəziyyət düzələr, maddi sıxıntılardan azad olmuş, öz kitabının qonorarı ilə keçinən yazar ordusu yaranar. Bundan sonra Sovet dönəmi yazarlarının əcnəbi dillərə çevirməkdənsə çağdaş yazarların əsərlərini dünya oxucusuna təqdim etmək daha məqsədəuyğundur. Çünki, SSRİ-nin parçalanmasından sonra yazılan əsərlər Azərbaycanın ictimai, siyasi, milli dəyərlərini əks etdirən amillərlə zəngindir. Lakin, müstəqillikdən sonra Azərbaycanda yetişən gənc yazar nəsli yoxdur, onların böyük əksəriyyəti köhnə yazarlardır. Məsələn, əcnəbi dillərə ən çox tərcümə olunan yazarlar xalq yazıçısı Anar və şair Sabir Rüstəmxanlıdır.

-Oqtay bəy, yazarlar qədər tərcüməçilərə də xüsusi imtiyazlar verilməlidirmi?

- Çox təqdirəlayiq bir haldır ki, dövlət yazarlara xüsusi qayğı göstərir. Çünki, yazar ilk öncə özünü təmin eləməlidir ki, nə isə yaza bilsin, amma bu keçid dövrünə xas olan psixologiyadır. Zamanla bizim yazıçılarımız ələ baxıb öyrənirlər, yəni ki, “dövlət mənə saxlayacaq, qalmayana saxlamayacaq” psixologiyası ilə yaşayırlar. Yaxşı olardı ki, kitablara əlavə dəyər vergisi aradan qaldırılsın. Yəni ki, Azərbaycan yazarları qonararla yaşayırsa ona nə fəxri ad lazımdır, nə də təqaüd... 4 ildir ki, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin xətti ilə Azərbaycan Respublikasının prezidentinin fəxri təqaüdləri təqdim olunur. İndiyədək haqqı olan bundan yararlanıb. Tərcüməçilik də yazarlıq qədər çətin sahə olduğu üçün onlara verilən xüsusi adlar, imtiyazlar tərcüməçilərə də verilməlidir. Buna ən yaxşı tərcüməçi nominasiyası, hər hansı tərcümə qurumlarının, Xarici Dillər Universitetinin, Bakı Slavyan Universitetinin nəzdində mükafatlar ola bilər. Yazıçılarımız qədər ən azı tərcüməçilər də qiymətləndirilsin.

Mənsur Rəğbətoğlu

Olaylar.- 2013.- 16 yanvar.- S.12.