Savaş dövrünün ədəbiyyatı sosializm

realizminin ən gözəl örnəkləri kimi...

1941-ci ildə dünya ağalığı fikrinə düşən faşist Almaniyası SSRİ üzərinə hücum etdi. Sovet xalqlarının “qardaşlıq ailəsi”nə daxil olan Azərbaycan da ilk gündən savaşa cəlb olundu. Ön cəbhədə döyüşən əsgərlər, arxa cəbhədə çalışan əməkçilər kimi şair və yazıçılarımız da ilk gündən öz fəaliyyətlərini xalqın faşizm üzərindəki qələbəsi naminə səfərbər etdilər. S.Vurğunun:

Bilsin ana torpaq, eşitsin Vətən,

Müsəlləh əsgərəm, mən də bu gündən

-misraları bütün yaradıcı insanların devizi oldu. Müharibənin lap ilk günlərindən başlayaraq şair və yazıçılarımız ön cəbhədə, arxa cəbhə insanlarının qəhrəmanlığını tərənnüm edən əsərlər yazdılar. S.Vurğunun hər sətirbaşı qəhrəmanlıq təbliğ edən şerləri döyüşçülər arasında sevilərək yayılırdı. Onun “Ananın öyüdü” şerini əzbər bilməyən yox idi.

Biz sənsiz də dolanarıq, uğur olsun yoluna,

Qılıncını çalan zaman qüvvət gəlsin qoluna.

Və yaxud:

Azərbaycan qadınını vəsf edən:

Adın şərəflidir sənin, ey qadın,

Dahilər anası çağrılır adın.

misralarını bu günün özündə belə sevə-sevə oxuyurlar.

S.Vurğun Böyük Vətən Savaşına həsr etdiyi onlarla şerin yazarıdır. “Şəfqət bacısı, “Moskva”, “Ukrayna partizanlarına”, “Şairin salamı”, “Partizan Babaş”, “Mənə belə söylədilər”, “Zəfər bayramı” və sair bu kimi şerlərində o, xalqımızın qəhrəmanlıq səhifələrini tərənnüm etmişdir.

Ədəbiyyatımızda öz izi olan, heç kəsə bənzəməyən Süleyman Rüstəmi bu gün ən çox ideologiyaya ximət etməkdə suçlandırırlar. Bizim bir millət olaraq faciəmiz ondadır ki, hər bir məsələyə birtərəfli yanaşırıq. Sovet dövlətinin heç bir təhsil haqqı almadığı, S.Rüstəm kimi milyonlarla yoxsul uşaqlarını oxutdurub bütün Ali məktəblərin qapılarını onların üzünə açdığı və bu kimi bir sıra müsbət cəhətləri demək olar ki, kölgədə qalıb. Ürəyi, qəlbi vətən eşqi ilə çağlayan, zəngin yaradıcılığı olan S.Rüstəm indi cəmi bir neçə şeri ilə xatırlanır. Belə getsə zaman-zaman unudulacaq, xatirəyə dönəcək.

Zamanın böyük şairi və ictimai xadimi olan, millətini, xalqını dərin məhəbbətlə sevən şairin təsadüf şeri olar ki, orada vətən eşqi, millət sevgisi aşılanmasın.

Yadları vətəndən qovacağam mən,

Xain gözlərini ovacağam mən.

Bu gün mən üzümü gənc Azərbaycan oxucusuna tutub soruşuram ki, onlar M.Rahim adlı görkəmli bir şairimizi tanıyırlarmı? O M. Rahimi ki, sovet ədəbiyyatının çox gözəl örnəklərini yaratmışdı.

Ey könül, fürsəti bada vermə, gəl,

Gün keçir, ay ötür, il yaman gedir;

Yarat, sən köçəndə illər söyləsin:

Dünyadan nə gözəl bir insan gedir.

-deyib bizim üçün “Leninqrad göylərində” kimi möhtəşəm bir poema yazan M.Rahim bu gün cəmi bir-iki şeri ilə xatırlanır.

Yazdığı hər bir şerin mayasını doğma torpaqdan alan R.Rza “Sevgilim” şerində yazırdı:

Bəlkə bir gün məndən gətirdi soraq

Qan ləkəsi düşmüş bir sarı yarpaq,

Bil ki, son şerimin ilhamı sənsən

Bir də can verdiyim bu ana torpaq.

Böyük Vətən Savaşı mövzusu onun yaradıcılığının məhsuldar dövrüdür. Bu dövrdə o, “Bəxtiyar”, “İşıqlar yandı” və sair bu kimi gözəl şerlər yazmışdır. Onun “Bəxtiyar” şeri uzun zamanlar dillər əzbəri olmuşdur. Onun da sosialim realizmində yazdığı əsərlər “ideologiyaya xidmət edir” deyə ədəbiyyatdan götürülüb.

Səngərdə qəhrəmanlıq göstərənlər, əmək cəbhəsində, neft buruqlarında çalışanlar Ə.Cəmil yaradıcılığının əsasını təşkil edir. O, “Tez ol, sevgilim, tez ol”, “Çağırış”, “Can nənə, bir nağıl de”, “Açıl, ey səhər”, “Lay-lay”, “Nişan üzüyü”, “Salam, şanlı dviziyamız”, “Məni yada salırmı”? kimi insanları xariqələrə səsləyən şerlərin müəllifidir.

Alqış sizə, ey Babəkin,

Cavanşirin övladları!

Taqanroqdan daha gəlmir

qəmli ana fəryadları.

Süngünüzlə geri qovun,

qırın faşist cəlladları!

Bilin, əziz qardaşlarım,

nə qədər ki, hələ sağam,

Şəninizə şer deyib,

nəğmə, dastan yazacağam.

Sovet dövründə nisbətən az təbliğ olunan, bu gün isə demək olar ki, unudulmaqda olan Osman Sarıvəllinin də yaradıcılığında müharibə mövzusu xüsusi yer tutur. Onun qızıl əsgərləri tərənnüm edən şerlərində doğma vətəninə, onun qəhrəman övladlarına dərin məhəbbət duyulur.

Bu qızıl xətlərlə yazıram sizi,

Hərəniz tarixdən bir yarpaqsınız,

Bu dünya durduqca duracaqsınız.

Sosializm realizminin hazırda tənqidə məruz qaldığı bir cəhəti də onun xalqlar dostluğunu təbliğ etməsi idi. Lakin burada unudurlar ki, bütün xalqları eyni dərdin birləşdirdiyi müharibədə heç bir milli ədavət yox idi. Ayrı-ayrı millətin nümayəndələri bir-birinin yolunda ölümə gedirdilər. Bütün xalqların öz səylərini başları üzərindəki fəlakəti sovuşdurmaq üçün birləşdirmişdilər. İndi hətta alman işğalçılarına haqq qazandıranlar da tapılır. Sovet rejimini alman işğalından daha pis sayanlar sovet dövrü deyilən bir dövrdə xalqımızın dünya mədəniyyətinə verdiyi töhvələri gölgədə qoymağa çalışırlar.

Bu gün müharibə dövrü ədəbiyyatına böyük ehtiyac vardır. Qələbədən sonra yazılacaq əsərlərə yox, məhz müharibə dövründə yazılmış əsərlərə. Dəyərli alimimiz Nizami Cəfərovun qeyd etdiyi kimi “müharibə ədəbiyyatı müharibə dövründə yazılmalıdır. Qarabağ savaşına dair az-çox əsərlər vardırsa da bu əsərlərdən əsgərlərin xəbəri yoxdur. Hərbi xidmətimi bir az öncə başa vurmuş bir gənc kimi bunu deməyə tam əsasım vardır. Biz hər bir gəncə vətənini doğma anası qədər sevməyi aşılamayanca heç nəyə nail ola bilmərik. Müharibə dövrü ədəbiyyatından ibrət götürmək əvəzinə” sosializm realizmidir” - deyə az qalır ki, bu gözəl ədəbi örnəkləri unudaq.

Süleyman Rüstəmin “And” şerində şair cəbhəyə yola düşən əsgərə onu anasının özünün pak qanı, halal südü ilə böyütdüyünü xatırladır. Əgər o, qəhrəmanlıq göstərməyəcəksə yadlar onun anasının üzünə güləcək, yeri-yurdu düşmən tapdağı altında qalacaq. Bu mövzuda qələmə aldığı digər şerlərində də şair eyni hissləri aşılamağa çalışır.

Haşiyə: Bu sətirləri qələmə alarkən Musa peyğəmbərin yəhudiləri Misirdən çıxarması hadisəsini xatırladım. Böyük çətinliklə yəhudiləri əsarətdən xilas edib Kənan torpağına gətirən Musa bu yerlərin Allahı tanımayan tayfalar tərəfindən tutulmasını görür. Lakin nə qədər təkid edirsə yəhudilər hücuma keçib bu torpqları almırlar. Musa başa düşür ki, uzun müddət qibtilərin əsarətində olub qorxaqolublar Ona görə də yeni bir nəsil yetişincə onları 40 il səhrəda saxladı. Yeni bir cəsarətli nəsil tərbiyə edəndən sonra öz məqsədinə nail oldu. Bizim isə torpaqlarımızı azad etməyə qeyrətimiz və cəsarətimiz olsa da vətənpərvərlik təbliğatına həqiqətən də böyük ehtiyyacımız var. Ən azı 40 il.

KİV-in Inkişafına Dövlət Dəstəyi Şurasıının və ABUC-un birgə təşkilatçılığı çərçivəsində “Olaylar”ın 1 aprel nömrəsində sosializm realizmi haqqında yazdığım yazıda oxuculara sovet dövrü yazıçılarının əsərlərini oxuduqca təəssüratlarımı oxucularla bölüşməyi vəd etmişdim. Həmin vədin sonucu olaraq bu yazımda S.Rüstəmin üzərində belə geniş dayanmağım heç də təsadüfi deyildir. Çünki, ədəbiyyatımızda bu görkəmli şairə münasibət həqiqətən də acınacaqlıdır. Sovet dövründə yaşayan şair və yazıçılardan ideologiyalarından imtina etməyi tələb etmək Füzulidən kolxoz haqqında yazmağı tələb etmək kimidir. Və bir də ki, yetirməsi olan ideologiyaya hədsiz sədaqət göstərmək məgər pisdir? “Ana və poçtalyon” şerində yaralı bir kimi, balasına toxunacaqları halda onu didib parçalamağa hazır olan bir dişi aslan, caynağında ov aparan bir qartal kimi, eyni zamanda mülayim, kövrək, acılabsa belə danışmayan, kin saxlamayan bir Azərbaycan anasının obrazını yaradır. Bu ana qayğıkeş, humanist anadır. Əvvəl başqasının balasına, sonra öz balasına dua edir. Bu gün həyat yoldaşı ola-ola pullu kişi axtaran, doğma körpələrini zibil yeşiklərinə atan “qadınların” bu səpgidə yazılan şerlərə necə də ehtiyac vardır.

(ardı var...)

Yeqzar Cəfərli

Azərbaycanın Bütövlüyü Uğrunda Cəmiyyətin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatında müasir yaradıcılıq cərəyanlarının izlənməsi və təhlilinə dair təşəbbüslər” layihəsi çərçivəsində çap olunur.

Olaylar.- 2014.- 9 aprel.- S.10.