Avropanı fəth edən “Nəğmələr”

Mirzə Şəfi Vazeh Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində xüsusi mövqeyi olan şairlərdəndir. 1794-cü ildə Gəncədə anadan olmuş, müəllimlik və xəttatlıqla məşğul olmuş, daha sonra Tiflisə köçmüşdür. Tiflisdə yaşayıb-yaratdığı illər onun yaradıcılığının xüsusi bir dövrünü təşkil edir. Burada o, zamanının bir sıra şairləri, mütəfəkkirləri olan Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli Axundzadə, şairlərdən Nəcmi, Naseh, Şölə, Mirzə Həsən, Molla Abdulla, Mirzə Yusif Vidadi, Hacı Yusif Qane ilə tanış olur. “Divani hikmət” adlı bir şer məclisi yaradır. Burada adları çəkilən şairlər tez-tez görüşür, şerlər oxunur, rəylər söylənirdi. Fridrix Bodenşdetlə də burada tanış olur. Mirzə Şəfi ilə dostluq bağı quran Bodenşdet onun nəğmələrini Almaniyada “Mirzə Şəfinin şərqiləri” adı ilə çap etdirir.

Az sonra böyük şöhrət qazanan bu nəğmələr ingilis, fransız, italyan, çex, macar, norveç, isveç, holland, danimarka, polyak, hətta qədim yəhudi dilinə belə tərcümə olunur. Bütövlükdə 170 dəfə çap olunur. Təkcə Almaniyada 1922-ci ilə qədər bu kitab 169 dəfə nəşr olundu. “Nəğmələr” Rusiyada da geniş şöhrət tapır. Hətta L. Tolstoyun diqqətini cəlb edir. “Nəğmələr”in qısa zamanda böyük şöhrət qazanmasını görən F. Bodenşted bu nəğmələri öz imzası ilə çap etdirir. Şərqşünas A.Berje də şeyxülislam Molla Əhməd Səlyaniyə əsaslanaraq bu nəğmələrin Bodenştedə məxsus olduğunu iddia edir. Baxmayaraq ki, Bodenşted “Şərqilər”in ilk alman dili tərcüməsində bütün bu nəğmələrin Mirzə Şəfi tərəfindən onun gözünün qabağnda yarandığını bildirmişdi. Nəğmələrin içərisində Xəyyama, Hafizə məxsus beytlərin olması bu nəğmələrin həqiqətən oğurlanmasını subut edir. Fars dilinə mükəmməl bələd olan Vazeh heç zaman fars klassiklərinin şeir numunələrini nəğmələri içərisinə qatmazdı.

Təkrardan qorxmayaraq qeyd edək ki, Tiflis mühiti M.Şəfini tamamən dəyişdirdi. Şair özü Gəncədə mədrəsədə işlədiyi illəri cahiliyyət dövrü adlandırırdı.

Cəhalət içində olmuşam sərsəri,

Qocalıb getmişdim ürəyimdə qəm.

Gümrah cavan etdi yenidən məni,

Bir mey, bir məhəbbət, bir də ki, nəğməm.

Bütövlükdə şairlərin əksəriyyəti həyatla mübarizədə aciz qalır, çarəni məscidlərdən aralı gəzməkdə meyə, meyxanaya üz tutur. Şair yazırdı ki, “nəğmələrində məscid havası gələn şairlərin başları boş, ağılları dayazdır”.

Sonrakı şerlərində şair cənnətdən, cəhənnəmdən, güldən, bülbüldən yazanlara “Sizə şair kimi min nifrətim var”-deyirdi.

Mirzə Şəfi Vazehin yaradıcılığını 3 qola ayırmaqla öyrənmək mümkündür: Maarifçilik, realizm, satira. Onun böyük zəhmət sərf etdiyi maarifçilik fəaliyyəti ayrıca bir araşdırma mövzusu olduğundan bu barədə bir neçə kəlmə yazmaqla kifayətlənəcəyəm. Çar hökuməti yerli xalqın arasından özünə sadiq məmurlar yetişdirmək məqsədi ilə qəza məktəblərin açılması haqqında sərəncam verdi. Bu məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisinə icazə verilsə də dərsliklər problemi vardı. Vazeh fars dilini mükəmməl bilən İ.Qriqoryevlə birlikdə Azərbaycan dilinə aid ikicildlik müntəxabat yaratdı. Lakin bu kitabın nəşrini görmək ona qismət olmadı. Şairin ruhu yalnız bununla təsəlli tapır ki, onun bu işi sələfləri tərəfindən davam etdirildi.

Şairin yaradıcılığını ətraflı araşdıran professor Feyzulla Qasımzadə Mirzə Şəfi Vazehin yaradıcılığını öyrənmək üçün əsasən iki yolu göstərir: “Bunlardan biri tərcümə şəklində bizə gəlib çıxan şeirləri saf-çürük edib hansıların Mirzə Şəfiyə aid olduqlarını dəqiq surətdə müəyyənləşdirmək, ikincisi isə tərcümələrin farsca və azərbaycanca əsillərini axtarıb tapmaq lazımdır. Əlbəttə, ikincisi daha doğru və elmi yoldur”.

Mirzə Şəfinin həyata, dünyaya baxışı bir o qədər ziddiyyətli olmasa da haqsızlığa qarşı mübarizə yollarını açıb göstərə bilmir. Onun fikrincə xalq özü dəyişməsə şahın yaxşılığa doğru dəyişməsinə ümid etmək sadəlöflükdür. Zənnimcə, burada şair Qurana istinad edir. Müqəddəs kitabda “Biz hər bir qövmün içindən onlara layiq padşahlar seçdik”-deyilir. Mirzə Şəfidən “Padşah necə adamdır”-deyə soruşduqda cavab verdi:

O da bir nadandır qalanlar kimi,

Əba, əmmaməsi olanlar kimi

Xalqın cahil, qorxaq, kor olduğunu,

Bilib cəhalətdə saxlayar onu.

Şəriət kitabları yazır ki, dünya insanların əməl dedikləri işlərlə tənzimlənir. Necə torpaqda nəyi əkib onu da becəririksə həyatda da hansı işi görürüksə ona uyğun da dünya idarə olunur. Bunun başqa cür izahı yoxdur.

Mirzə Şəfi şeirlərinin birində qeyd edir ki, xalq padşahın nöqsanlarına baxıb gülməyincə padşah düzəlməz. Burada şairin dünyagörüşünün məhdudluğu özünü açıq-aydın göstərir. Çünki, zalım padşahı bu və ya başqa bir şəkildə tərbiyələndirərək ədalətli etmək qeyri-mümkündür. Cəmiyyəti dəyişdirmək üçünsə köklü bir üsyana ehtiyac var. Mirzə Şəfinin fikrincə dövlətin zəifliyi vəzir və vəkillərin nadanlığı ilə bağlıdır. Axmaq şahın bir ağıllı sözünə ölkənin bütün nadan adamları sevinir, bu sözü nadir kəlam hesab edirlər. Mirzə Şəfi də özündən qabaq və zamanında yaşayan şairlər kimi (M.F.Axundzadə istisnadır) ədalətli şaha ümid bəsləyirdi.

Çağdaşları olan digər şairlər kimi Vazeh də dövrünün eybəcərliklərini ifşa etmək üçün satiranı ən tutarlı vasitə hesab edirdi. Satiralarında ən çox tənqid etdiyi Şah Abbas və Məhəmməd şahın baş vəziri, rus səyyahı Beryozinin “İranın Rişeylisi” adlandırdığı Mirzə Hacı Ağası xandır. Bu şeirlər sənətkarlığın yüksək bədii nümunəsi sayıla bilər. Burada şair klassik şer ənənələrini davam etdirməklə şeri yeni-yeni çalarlarla da zənginləşdirmişdir. Bu satiralarda şair saray həyatına, yaltaqlığa, riyakarlığa nifrət edir, insanları ədalətli, xeyirxah və mehriban olmağa səsləyir, aqili axmaqdan asılı edən yoxsulluğa qarşı çıxırdı.

Şahların zinətli hədiyyəsinə,

Təriflə vuraraq daha da ziynət.

Ancaq təbiətin min bir töhfəsinə,

İnanın, vermərik bir dəfə qiymət.

Bütün digər şairlər kimi Mirzə Şəfi də gözəllikdən, gözəllərdən zövq alırdı. Şairin fikrincə qadir Allah dünyada qadını bir çiçək kimi xəlq etmişdir. Qadın üzünü örtməməlidir. Necə ki, baxçada çiçək üzünü gizlətməməlidir. Vazeh deyirdi ki, qadın üzündən çadranı atmalıdır ki, bu dünyada ən gözəl afət olduğu bilinsin.

Şair çadranı gecənin zülməti ilə müqayisə edir. İnsanların batini üzlərində əks olunub. Üzü görməyincə necə insan olduğu, yaxşı-yamanlığı bilinməz.

Burada bir haşiyə çıxmaq istəyirəm. Biz hamımız uşaqlıqda nağıllarla böyümüşük. Padşahın qızının keçələ qoşulub qaçmasını çox eşitmişik. Bəllidir ki, çadra altında, qapalı saxlanan qız keçəli görən kimi onu kişilərin ən yaxşısı hesab edir və ona qoşulur qaçır. Müəyyən mənada insanın üzü həqiqətən də açıq olmalıdır.

Mirzə Şəfi Vazeh Azərbaycan qadınını cəsur, qürurlu olmağa, çadranı atmağa, həyatda mübarizə aparmağa çağırırdı. O, yaşadığı dövr üçün qəbuledilməz olan qadınlarla kişilərin hüquq bərabərliyi məsələsini ortalığa atırdı.

Bizlərdən bir kişi bir qadını sevsə,

O, gözəl bir dost sayılar və ona nöqsan tutmaq yaxşı görünməz.

Bəs nə üçün qadın bir kişini sevsə

Dünyanın gözünə xar və pozğun görünər.

(Sətri tərcümə A. Aslanovundur)

Bütün bunlarla yanaşı şairin erməni qızı Suzannanı vəsf edən “Süsəni” şeri də varıdır ki, burada o, erməni qızını dünyanın ən gözəl qızı hesab edir, şəninə Quran ayələri, peyğəmbər kəlamları söyləyir.

Gün ki, hər gün ki, çıxar dərgahinə səcdə edər,

Sərv rəftarə gələr qılsa qədin bağa güzər.

Qönçə gər ağzın ilə qarşı dura boynun əyər,

Küfr eşqin yetişib bir yerə kim, ey kafər,

Desələr Vazehə böhtandı müsəlman, Süsəni.

Mirzə Şəfi Vazeh daha çox lirik şairdir, məhəbbət şairidir. Onun aşiqanə lirik şerlərinin qəhrəmanı olan aşiq dünyanın, həyatın anlamını, öz səadətini yarının yanında mehman qalmaqda, yarın şirin dodaqlarından busə almaqda görür. Məşuqu bir sarban kimi ona yol göstərir, onu keçilməz səhralardan keçirir, onu məhəbbəti yolunda döyüşə sövq edir. Yarın məlahətli, incə səsi bütün qüvvələrin hamısından, küləklərdən də, fırtınalardan da qüvvətlidir. “Züleyxa” şerində yazır:

Göy üzünü bəzəyirsə ol günəş necə,

Qəlb evini bəzəyirsən sən də eləcə.

Yetişmişəm sayəndə mən bu səadətə,

Könlüm bil ki, düçar olar sənsiz zillətə.

Bütün insanlar qiyamət günü vahimə içərisində cənnət gözlərkən aşiq durub sakit-sakit baxacaq, çünki, onun cənnətə ehtiyyacı yoxdur. Çünki:

Cənnət qapısını bu dünyada sən,

Açmısan üzümə ey nazəndə qız.

Yarın hər bir xatirəsi aşiq üçün qiymətlidir, mənası dərindir. Əli yarın əlinə çatmasa da xəyalı onun yanındadır. Bu məhəbbət Məcnunsayağı, ilahi bir məhəbbətdir.

Lirik şerlərində şair qüvvətli təşbihlər yaradır. Yarı ilə qucaqlaşmasını göylə yerin qucaqlaşması ilə müqayisə edir. Onun yanında özünü məsud, bəxtiyar hesab edir. İnsan qocalsa da, aşiq, eşq qocalmır.

Mənim həyat üzüyümün qaşısan,

O üzüyün bəzəyi sən, daşı sən.

İnan, bütün nəğmələrim sənindir,

Ürəyə bax,,, neyləyirsən yaşı, sən.

Məhəbbət şerlərini əsasən Füzulinin təsiri ilə yazan Mirzə Şəfi üçün də Füzulidə olduğu kimi eşq dünya nemətlərinin ən ləzzətlisidir. Onun lirik qəhrəmanı da Füzulinin lirik qəhrəmanı kimi öz eşqini qorumağı bacarır. Lirik şerlərində Vazeh nikbindir, sevgilisinin vüsalına yetişəcəyinə inam bəsləyir, sevgidə ümidsizliyi haram sayır.

Aşiqanə şer və qəzəllərində şair elə bir pak və ülvi məhəbbəti təbliğ edirdi ki, Züleyxa ilə qadınlar Yusifi gördükdə özlərini itirib barmaqlarını kəsdikləri kimi aşiqlə məşuq da bir yerdə olarkən özlərindən başqa heç kəsi duymamalı, görməməlidirlər. İlahi ibadət olan namazda olduğu kimi. İnsan Yaradanla söhbətdə olanda ətrafında heç kəsi görüb hiss etməməlidir.

O, elə bir dostluq təbliğ edirdi ki, Ayazla Sultan Mahmud Qəznəvinin dostluğu kimi olsun. Belə bir dostun qılıncı ilə şəhadətə yetsən də cənnətə düşəcəksən.

Mirzə Şəfi Füzuli kimi silsilə təşbihlər yarada bilməsə də hər halda Füzulidən sonra ədəbiyyatımızda belə gözəl təşbihlərə bir o qədər də rast gəlinmir. Şair gözəlin od saçan yanaqlarını Tur dağında Musanın gözünə görünən odla müqayisə edir. Gözəlin danışığı ölüləri dirildən İsanın özünü diriltməyə qadirdir. Dar ağacının altında belə tövbə etməkdən imtina edən Həllac Mənsur kimi öz əqidəsinə və məsləkinə sadiqdir. “Mənim həyatım sənin vüsalına çatmağımdan, məhvimsə sənin acıqlanıb ayrılmağından asılıdır”-deyən şairin lirik şerləri haqqındakı söhbətimizi elə onun öz misraları ilə də yekunlaşdırırıq. “Eşq ilə həlak olan, məşuq ətri ilə həyat tapar”.

Mirzə Şəfi yoxsul həyat tərzi keçirmişsə də mənən olduqca varlı bir sənətkardır. O, ədəbiyyat bağçamızda bir ağac əkdi. “Daim nurlu, göylərə ucalan, fırtınadan, küləkdən qəddi əyilməyən, yarpağı tökülməyən, riyakarlığın nə olduğunu bilməyən ülvi, nəcib bir ağac”. Şairin özünə bugünkü xoşbəxt günləri görmək qismət olmasa da xatirəsi dövlət səviyyəsində daim qeyd olunur. Onun, Tiflisin Nəbatat bağındakı möhtəşəm abidəsi dövlət başçımız və onun gürcüstanlı həmkarı, həmçinin elm və incəsənət xadimləri tərəfindən dəfələrlə ziyarət olunub. Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə şairin qəbirüstü abidəsi rekonstruksiya olunub. Dövlət başçısının M.Ş.Vazehin 220 illik yubileyinin təntənəli keçirilməsi haqqında verdiyi sərəncam mədəniyyətimizə dövlət qayğısının gözəl örnəyi sayıla bilər.

Yeqzar Cəfərli

Olaylar.- 2014.- 11 aprel.- S.10.