M. F. Axundzadənin realizmi

Maarifçi realizmdən tənqidi realizmə

Mirzə Fətəli Axundzadə ədəbiyyat tariximizdə əsərləri milli qeyrət, xalqın acınacaqlı yaşamından gileylənmək, millətin savadlanması, qabaqcıl Avropa mədəniyyətinə qoşulması üçün yorulmadan çalışmaq kimi bir çox realist ideyalarla zəngindir. Bu yazıda bir realist sənətkar kimi ən çox onun yaradıcılığında milli təəssübçülük üzərində dayanacağıq.

M.F.Axundzadə yaradıcılığa şeirlə başlamışdır. Lakin, onun şeir yaradıcılığı bir o qədər də zəngin deyildir. Ədibin ölməz rus şairi A.S.Puşkinə yazdığı “Puşkinin ölümü haqqında şərq poeması”nı, “Zəmanədən şikayət”i və daha bir neçə bu tipli şeirləri istisna etsək yerdə qalan şeirləri əsasən məktublardan, mədhiyyələrdən ibarətdir. Öz dövrünün digər yazıçıları kimi Axundzadənin də yaradıcılığında ziddiyyətlər yetərincədir. Əgər bu ziddiyyətlər ilk olaraq başladığı şeir yaradıcılığını əhatə etsəydi bunu onun gənc olması, yaradıcılığa yeni başlaması ilə bağlamaq olardı. Lakin bu ziddiyyətlər onun bütün yaradıcılığı boyu hiss olunur. Bir yandan mədhiyyə yazan şairləri tənqid edən, “o ədəbiyyatı real ədəbiyyat hesab edirəm ki, orada xalqın real həyatı, dərdləri öz əksini tapsın”- deyən ədib bir yandan da İstanbulda baş vəzir Fuad paşaya əlifba ilə bağlı yazdığı şeirində onu Süleymanın müdrik vəziri Asəflə müqayisə edirdi. Digər bir mədhiyyəni isə rus çarının vəliəhdi II Aleksandrın Tiflisə gəlişinə həsr etmiş, burada vəliəhdi orta yüzil dünyasının ən nəhəng sərkərdələri olan Əmir Teymurdan və I Şah Abbasdan üstün tutmuşdu. Bundan başqa o, zəmanəsinin şairlərinin, xüsusən də Q.B.Zakirin kəskin tənqid etdiyi, öz zülmkarlığı ilə bütün Qarabağ mahalında məşhur olan Cəfərqulu xana da bir neçə mədhiyyə yazmış, onunla dostluq münasibətləri saxlamışdır. Zənnimcə Axundzadənin Cəfərqulu xanı həcv etməməsini onun bir çar zabiti olaraq rütbəcə Cəfərqulu xandan kiçik olmasında, hərbi intizamın buna yol verməməsində axtarmaq lazımdır.

Axundzadənin məqalələri ədibin yaradıcılığının ayrılmaz bölümünü təşkil edir. Aristotel elmləri təsnifat edib necə bir-birindən ayırmışdısa Axundzadə də ədəbiyyatşünaslığı təsnifat edib öz məqalələri ilə ədəbi tənqidi müstəqil bir janr kimi yaradıb inkişaf etdirmişdir. Bu məqalələri oxuyunca onun ilk öncə ərəb əlifbasını sadələşdirmək, daha sonra isə dəyişdirmək uğrunda, ədəbiyyatımızda yabançı cərəyanlara (xüsusən də ədəbiyyatda ikinci dərəcəli hadisələri önə çəkən, realizmi inkar edən naturalizmə) qarşı necə gərgin dirəniş apardığının şahidi oluruq. Bu məqalələrdən həm də aydın olur ki, o, bir çar zabiti, bir dövlət məmuru olmasına baxmayaraq çar idarə sistemindəki haqsızlığı öz şəxsi həyatında da hiss edirdi. Bu məqalələrin ən böyük əhəmiyyəti də burada çar idarə üsulunun tənqididir.

Yaradıcılığının müəyyən dövründə mövcud ictimai siyasi quruluşu tənqid edərkən o, bir maarifçi kimi çıxış edirdi. O da digər maarifçilər kimi cəmiyyətin inkişafının maarifdən keçdiyini bilirdi. Onun əlifba uğrunda apardığı mübarizə də bununla bağlı idi. İlk əvvəllər onun maarifçiliyi məhdud idi. Bu zaman o, hətta ədalətli hökmdar obrazı yaratmağa çalışırdı. Lakin o, Avropanın qabaqcıl maarifçilərinin fikirləri ilə tanış olduqdan sonra bu sahədə bir inqilabçı demokrat səviyyəsinə yüksəldi.

M.F.Axundzadənin yaradıcılığı müxtəlif janrları əhatə etsə də ona ən böyük uğur qazandıran ölməz komediyalarıdır. Belə ki, Tifliş şəhərində təşkil olunan Rus teatrları və burada Rus və Qərbi Avropa dramatuqrlarının əsərlərinin tamaşası Axundovda dərin təəssürat yaradır. Nadir Məmmədovun qeyd etdiyi kimi ”Mirzə Fətəli doğma xalqını orta əsr feodal dünyasının bəlalarından, nadanlığından qurtarmaq, ictimai-siyasi şüurunu oyatmaq, mədəni xalqlar səviyyəsinə qaldırmaq üçün teatr və dramaurgiyanın təsirli bir vasitə olmasını hesab edir”. Və o xalqı gerilikdən ayırıb, yeniliyə aparmağın ən yaxşı yolunun dramaturgiyadan keçdiyini anlayır və komediya janrında ard-arda bir-birindən gözəl 6 sanballı əsər yaradır. 1850-1855-ci illərdə yazılan bu komediyaların hər birinin mövzusu real həyatdan götürülmüş və hər bir birində çağdaş yaşamla belə səsləşə bilən, bir sıra məsələlər qaldırımışdır. Dram əsərləri bədii nəsrin başqa növləri ilə müqayisədə daha üstündür. Çünki burada oxucu həm mütailə yolu ilə, həm də əsərə tamaşa etməklə ikiqat zövq ala bilir. Digər janrlarda qələmə aldığı əsərlərində olduğu kimi komediyalarında da Axundzadə təəssübçü düşüncələri oxucuya anlaşıqlı bir yolla çatdırmağı bacarır.

Dramaturqun ilk komediyası olan “Hekayəti-Molla İbrahimxəlil Kimyagər” komediyası yazıçının bu növdə yazılan komediyalarından ilki olduğundan digər yazılacaq olan komediyaların qurulmasına, fikir axıcılığının düzülüşünə öz yönünü vermişdir. Komediyada Axundzadə Nuxuluların timsalında avamlığı, geriliyi tənqid edir, mədəni inkişafa qovuşmağın yolunu məhz yenilikçilkdə görürdü. Sanki o, öz düşündüklərini, gerçəyə qovuşdurmaq istədiyi ideyalarını, ülgülərini bu əsərdə Hacı Nurunun timsalında verməyə çalışır. Şair Hacı Nuru dəfərlə nuxuluları Molla İbrahimxəliə aldanmamağa çağırırsa da bu fayda vermir. Necə deyərlər “Cam nə qədər böyük olsa iman yenə öz bildiyini oxur”. Bu əsərdə dramaturq avamlıqla, geriliklə, dar düşüncəli olmağı əldə bayraq tutmaqla çox da qabağa getməyin mümkün olmadığını dönə-dönə vurğulayır.

“Hekayəti-Müsyö Jordan həkimi-nəbatat və Dərviş Məstəli şah caduküni-məşhur” komediyasında da sadaladığımız ideyalar davam etdirilir. Bu komediyada müəllif qadınların avamlığına, hətta kişilərin də onlardan geri qalmamasına ürək ağrısı, qəlb acısı ilə acıyır. Şəhərbanu xanımın Dərviş Məstəli şahın Parisi dağıdacağına inanması, Şahbazın Avropaya elm dalınca getməsilə razılaşmaması, yoluna sədd çəkməsi, Şahbaz bəyin isə “Mənim tay-tuşlarım tamam mərifət sahibi olub, qulluq edib, xoşbəxt olublar. Mən qalmışam elə bu qamışlıqda adsız, sanzıs” deyərək əzmlə mübarizə aparması, Hatəmxan ağanın “Balam sən hələ uşaqsan, bu zadlar tamam boşdur. İnsana ağıl lazımdır. Bir dil artıq bilməklə ağıl artmaz” və ya “Sən Parijə getmədən də Müsyo Jordanın söhbətlərinə qulaq asmaqla oranın əhlinin adət və xəvvasından mütəlle ola bilərsən” sözləri Axundzadənin nə qədər yüksək sənətkarlıqla avamlığı, geriliyi pisləməsini, dövrünün eybəcərliklərini bacarıqla qabartması aydın sezmək olur.

Digər komediyalarında da çeşidli promlemlər qaldırılır. “Hacı Qara”da xəsislik, tüfeyli yaşam tərzi, “Sərgüzəşti vəziri xani Lənkəran (Sərab)” komediyasında xanlıq idarə üsulu, “Mürafiyə (Təbriz) vəkillərinin hekayəti”ndə İran məhkəmə orqanlarındakı rüşvətxorluq, “Hekayəti Xırs quldurbasan”da çar üsul idarəsi tənqid hədəfidir. Bütün bu əsərlərin mövzusu real həyatdan götürülmüşdü. Çünki zəngin biliyə, geniş əhatə dairəsinə malik olan dramaturqun yetərli sayda mövzu müxtəlifliyi, materialı vardı və nəyisə öz təxəyyülündə uydurmasına ehtiyac yox idi. Sadaladığım komediyalar haqqında təkcə onu deməyi lazım bilirik ki, o, komediyalarında hansı fərqli məsələlər qaldırırsa da bunları birləşdirən bir ümumi cəhət vardır ki, bu da avamlığın ifşası, xalqın maariflənməsi, dünyanın inkişaf etmiş xalqları sırasına daxil etmək yolunda mübarizədir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edim ki, Axundzadə “Hacı Qara”nın mövzusunu Avropa ədəbiyyatından götürsə də əsərdə əsas mənfi obraz kimi səciyyələndirilən Hacı Qara real şəxsiyyət olmuşdur. Ağcabədi bazarında parça ticarəti ilə məşğul olmuş Hacı Qara əslində səxafətli, xeyirxah insan olmuşdur. Axundzadəyə borc vermədiyindən o da onu bir xəsis kimi ifşa etmişdir.

Komediyalarda diqqətimi ən şox cəlb edən cəhət mənfi qəhrəmanların hamısının hakim təbəqələrin içindən seçilməsidir. Lakin o, çar idarəsinin məmuru olduğundan mənfi qəhrəmanları bütün keyfiyyətləri ilə açıb göstərə bilmir. O, rüşvətxor və süründürməçi çar məmurlarını üstüörtülü şəkildə, eyhamlarla tənqid edir. Gənc bir tədqiqatçı olaraq düşünürəm ki, Axundzadə bir çar məmuru olmasaydı daha çox maarifçi, daha çox realist, daha çox materialist ola bilərdi.

Böyük ədibə şöhrət qazandıran ən böyük cəhət onun cəsarəti idi. O, qorxmadan, çəkinmədən millətin nöqsanlarını açıb gpstərir, “baxın, biz beləyik” deyirdi. Elə ona görə də təqib olunurdu, “mürtəd” adlandırılırdı. Lakin, o, bu nöqsanları göstərib millətinə rişxənd etmirdi. Cəhalətdən çıxmağın yollarını da göstərirdi.

M.F.Axundzadə tipik obrazlar yaratmağın ustası idi. Məsələn, Şah Abbas obrazını yaratmaqla orta əsr dünyasının bütün despot şahlarının, Molla İbrahimxəlil kimyagər obrazını yaratmaqla yalançı kimyagərləri, vəzir Mirzə həbib obrazını yaratmaqla isə çətin dövlət işlərində yalnız saqqalını tərpətməklə kifayətlənən axmaq vəzirlərin umumiləşdirilmiş obrazını yaratmışdır. Lakin, çox təəssüf ki, Axundzadə sağlığlnda bu komediyaların heç birinə səhnə həyatı verə bilmədi. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev “Mirzə Fətəlinin faciəsi” məqalələsində yazırdı: ”1849-сu ildə canişin Voronsovun əmri ilə Tiflisdə teatr binası tikilmişdi. Erməni, gürcü və Azərbaycan dillərində teatr əsərləri yazmaq üçün canişin 3 komisyon təşkilinə əmr verdi. Erməni, gürcü komisyonları tezliklə işə başladılar. Azərbaycan komisyonunda işləmək üçün Mirzə Fətəlidən başqa bir adam tapılmadı. Axırda Mirzə Fətəli özü təklikdə komediyalar yazmağa başladı. Bu da bir faciə”.

Povest janrında qələmə aldığı “Aldanmış Kəvakib” əsərində isə Axundzadə fanatikliyi, nadanlığı tənqid etməklə yanaşı, İrandakı rüşvətxorluğu, özbaşnalığı, haqsızlığı da ifşa edir. Əsər I Şah Abbasın saray tarixçisi olan İsgəndər bəy Münşinin “Tarixi-aləmarayi Abbasi” (dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi) əsərinə əsaslanır. Axundzadə Kor Məhəmməd Xudabəndənin və onu oğlu I Şah Abbasın dövrünün real görünüşünü dövlət məmurlarının öz dili ilə verir. Yeri gəlmişkən yazıçı haqqında bu yazını hazırlarkan M.F.Axundzadənin 2005-ci ildə Şərq-Qərb mətbəsi tərəfindən çap olunmuş üç cildlik seçilmiş əsərləri ilə tanış oldum. Həmin əsərlərin I cildində səhv olaraq I Şah Abbasın anadan olma tarixi 1557, hakimiyyətə gəldiyi isə 30 yaş göstərilir. Halbuki o, hakimiyyətə 1587-ci ildə gəlmiş, bu zaman isə onun 16 yaşı var idi.

Yeqzar Cəfərli

Ardı var...

Olaylar.- 2014.- 15 aprel.- S.12.