Şirindən şirin dilim, saf olarsa var elim!

Torpaqlarımızı Müdafiə Nazirliyi, dilimizi isə yazarlar müdafiə etməlidir!

Dünyanin heç bir xalqı öz dili barədə bizim qədər çox yazmaz və ona şeirlərində, mahnılarında bizim qədər məhəbbət élan etməz. Bu bir fitrət məsələsidir; “su və quyunun dibi” məsələsi kimi. Bu qədər çox yazılmasına rəğmən öz ana dilinə bizim qədər laqeyid olan ikinci bir xalq tapa biləcəyimizə də ümid etməyək. Bəs bunu kim formalaşdıracaq? Bu məsələdə birinci olaraq yada qadınlar – analar düşür. Çünki övlada dili əsasən anası öyrədir. Amma necə öyrədir? Milli mentalitet son dövrlərə kimi qadınların təhsil almasına ciddi əhəmiyyət yaratmadığı üçün savadsız anaların, nənələrin körpəyə səthi dil öyrətməsi təbiidir.

Atalarımız, babalarımız bunun fərqində olduqda da dil öyrənilməsini zamanın ixtiyarına buraxıblar. Yəni illər ötdükcə uşaq ətraf aləmin təsirləri altında onsuz da dili öyrənəcək. Lakin uşaq öz dilinə məhəbbəti bir daxili duyğu olaraq doğmalarından qazanmalıdır. Dilimizi başqa millətlərin uşaqları da aramızda yaşayaraq öyrənə bilər. Ancaq o öz dilini qoyub bizim dilimizə daxili məhəbbət hiss etməyəcək. Rusiyalı siyasi psixopat Vladimir Jirinovski də dilimizi (türk dilini) mükəmməl bilir. Amma onun dünyada ən çox zəhləsi gedənlər də məhz türklərdir. Eləcə də erməni dilini bilən hansısa soydaşımızın Ermənistanı və onun dilini sevdiyini iddia etmək düzgün olmazdı. Dilə qarşı doğmalıq hissi fitrətdən gəlməli və ya bu erkən yaşlarda aşılanmalıdır. Fitrətdən az, ya çox qədər gəlməsinin təzahürüdür ki, azərbaycanlı körpə dil açarkən suya “Bvva”, çörəyə “pə-pə”, yaxşıya “ciciş” və ya yeməyə işarə olaraq “nəm-nəm” deyir və bu onun öz doğma dilindədir. Sonra anasının onunla kobud, primitiv, energetik yükü az olan qondarma sözlərlə danışması, savadlı və həm də guya ki, modern olduğu halda isə anasının onunla rus və ya ingilis dilində ünsiyyət qurması isə ona aşılanan dildir. Zavallı körpənin bu zaman doğma dilinə bir mühüm kimlik amili olaraq bağlanması, onu şüurdan kənar olaraq da sevməsi, təəssübünü çəkməsi baş tutarmı? Doğma dilinə uşaqlıqdan mükəmməl vaqif olmayan insan sonra bütün ömrü boyu zehni axsamalar hiss edəcək. Məhz dil həqiqi mənada doğmalaşanda ona daha mükəmməl vaqif olmaq, dilin ruhunu duymaq, ondan energetik və ekstrasensorik güc almaq mümkün olur. Bu isə insanın öz valideynlərin doğma dilinə məhəbbətindən keçir. Təbii ki, bu halda valideynin də öz doğma dilini mükəmməl bilməsi də mühüm amildir. Azərbaycanlı olaraq öz doğma türkcəsini deyil, gündəlik həyatında rus, ingilis və sair digər dilləri işlədərək evinə bu dillərin ruhunu gətirən valideyn uşağı ilə doğma dildə ünsiyyət qursa belə bunun müsbət təsiri lazımi qədər olmayacaq, əksinə uşağa mənfi təsir göstərəcəkdir. Doğma dilin ruhunu aşılamaqdan ötəri onu evin havasına, astral qatına, divarlarına hopdurmaq lazımdır.Bir çox başqa dilləri bilmək çox yaxşıdır.Nəticədə insan o dillərin terminaloji və ideya yükünü, eləcə də məna çalarını əxz edir. Bu zaman insanın intellekt keyfiyyətləri yüksəlir, cilalanır. Zatən öyrənilən hər yeni söz insanın intellekt imkanlarını artırır. Ehtiyyatında daha çox söz olan insan düşüncəsində keçid alan yeni- yeni fikirləri özünə rahatca anlatmış olur. Şəxs söhbət və ya mükalimə zamanı düşüncəsində doğan fikri ani sürətlə özünə ifadə edir və sonra bunu səslə də ifadə etdikdə həmin ideyanı daha dərindən əxz etmiş olur. Bu isə hər bir ideyanın həm də sözlə, səslə ifadə edilməli olduğuna işarədir. Hər hansı bir ideyanı yazıda ifadə etmək heç asan sayılmaz. Bunun özünəməxsus çətinlikləri var. Bundan ötrü də dili daha mükəmməl bilmək lazım gəlir. Ən mahir natiqlər də gözəl yazıçı ola bilmir. Bu ayrıca bir istedaddır. Bundan ötrü həm də ədəbi dilin xüsusiyyətlərini mükəmməl bilmək lazım gəlir. Amma ən mahir yazıçı da çox vaxt ən adi bir natiq qədər mükəmməl danışmağı, çıxış etməyi bacarmır. Çıxış zamanı natiq mimika, jest, səsin tembri, vurğu və ahəng xüsusiyyətlərindən istifadə edir və bu halda o bilmədiyi, xatırlamadığı sözləri də hərəkətlə ifadə etmiş olur və müəyyən bir fikri çatdırmağa çalışır. Yazı zamanı isə yazıçı və ya publisist bütün bunları sözə çevirməli, söz ehtiyatının zənginliyi hesabına düzgün mənzərə, məntiq və məna yaratmalıdır. Din xadimlərinin əksəriyyəti hüzür məclislərində müxtəlif zümrələrdən olan yüzlərlə insanın qarşısında çıxış edir. Amma o bu gözəl çıxışının heç 20% -i həddində məruzə yazmağa qadir olmur. Çünki çıxış edərkən onun söz ehtiyatının zəif olmasını mimika, jest, səs imkanları, aktyorluq məharəti ört-basdır edə bilir. Yazıda isə bu imkanların heç biri yoxdur və yazar yalnız ümidini söz ehtiyatına bağlayır. Bundan ötrü isə dili mükəmməl bilmək vacibdir. Sadə insanlar danışıq zamanı 1000 və ya 1500 sözdən istifadə edirlər. Dilin tərkibində isə on minlərcə söz olur və bu sözlərin bir qismi sinonim sözlər olsa da, böyük qismi konkret mənanı ifadə edir. Azərbaycan dilini mükəmməl bilən şəxs ən azı 10-15 min sözdən istifadə etməlidir. Təbii ki, bu sözlərin bir qismi ərəb və fars dillərindən alınmışdır və sinonim xarakteri daşıyır. Bu isə tarixin müəyyən dövrlərində ərəb və fars dillərinin hakim rolundan irəli gəlmişdir. Hakim dil olsa da, öz zamanında ərəb və fars dillərində də Azərbaycan dilindən alınma kifayət qədər çox söz tapmaq olar. Bu bütün dünyada belədir. Onlar həmin sözləri milliləşdirə-özünküləşdirə bildiyi halda biz danışıqda həmin sözləri özümüzünküləşdirə bilməmişik. Bundan ötrü həmin sözlərin yazılı dilə gətirilməsi və ədəbi dilin tərkibinə çevrilməsi lazım gəlmişdir. Bizim dilin yazıya gətirilməsi isə təxminən VII əsrə aid edilir. Bu da “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının yazılması ilə əlaqələndirilir. Halbuki əgər belədirsə də “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının yaradılması tarixinin daha qədimlərə gedib çıxması fərz olunur və bu fikir daha inandırıcı faktlara söykənir. O vaxta kimi və ondan sonra da Azərbaycan dili daha çox Qafqazın ən populyar danışıq dili kimi burada yaşayan aparıcı xalqların əksəriyyəti tərəfindən işlədilmişdir. Olmayan onun konkret adıdır. Ümumişlək olması səbəbindən hamının malı hesab olunmuş və konkret ad qazanmamışdır. Sonralar ruslar onu müxtəlif cür adlandırmağa cəhd göstərmişlər. Ümumişlək xarakter dilimizin zənginləşməsi baxımından inkişafına müsbət təsir göstərdiyi kimi bir çox milli sözlərin sıradan çıxarılması ilə mənfi təsir də göstərmiş sayıla bilər. Sıradan çıxan və arxaikləşən hər bir söz isə əslində milli düşüncənin həmin söz qədər ölməsi, sönməsi kimi başa düşülməlidir. Ölən sözlərimiz həddən artıq çoxdur. Yerdə qalan alınma sözlərin bolluğu isə heç vaxt doğmalıq doğura və soydaşları bu dilə bağlaya, onu doğmalaşdıra və qüdrətləndirə bilmir. Sabah həmin anlayışı, fikri, düşüncəni, məvhumu ifadə edən bir ayrı əcnəbi dil ilə qarşılaşdıqda çox asanlıqla yenisinin qəbul edilməsi prosesi baş verəcəkdir. Sırf türk dilinə və onun oğuz qrupunun Azərbaycan dialektinə aid edilən nə qədər milli sözün arxaik sözə çevrildiyini və sıradan çıxdığını müəyyən etmək üçün elə təkcə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının yazılmış olduğu Azərbaycan dilinə diqqət yetirmək kifayətdir. İndiki dövrdə yeni sözləri yenə sadə xalqın yaradacağına ümid etmək doğru deyil. Bu işi yazarlar görməlidir. Şair və nasirlərin görməsi daha münasib və anlaşıqlıdır. Lakin publisistikanın yaxasını kənara çəkməsi heç düzgün sayılmaz. Publisistika xalqla daha operativ, qəzet, televiziya və jurnallar vasitəsilə gündəlik əlaqədə olur. Elə dilimizi daha çox “zibilləyən” də publisistika hesab edilməlidir. Çünki hər sahənin mütəxəssisi şair və ya yazıçı ola bilməsə də, çoxları qəzetlər üçün nəsə yazır və ictimai şüura təsir imkanlarını daha çox KİV-də tapır. Dilin təmizliyini qorunması və inkişafı problemlərinin həll olunması da məhz KİV-in və onun rəhbər qurumlarının işidir. Çünki bir növ onun çörəyi dildən, sözdən çıxır. Son dövrlər Azərbaycanda mətbuatın ədəbiyyatdan daha irəlidə olması və insanların da daha çox informasiya əldə etmək ehtiyacları onun inkişafına münbit zəmin yaratmışdır. Bu səbəbdən də istənilən sahə mütəxəssisinin qəzet açması, aparıcı olması, siyasətə qatılması və buna görə natiqlik etməsi günümüzün reallığıdır. Lakin jurnalistikaya bu böyük maraq publisistikanın inkişafına xüsusi təkan vermişdirmi? Olsa-olsa elmi və siyasi dil ingilis terminləri hesabına bir qədər zənginləşmişdir. Ədəbi dilimiz bu cür meyillənmələrdən heç nə qazanmamışdır. “İnteqrasiya”, “korrupsiya”, “kumir”, “monopoliya”,“sekulyar”, “spekulyativ”, “kreativ”, “indegraunt”,”ofis”, “kosmopolit”,”haus”,.. kimi alınma sözlər hesabına zəngin, elmli və savadlı görünən bir yazının əslində çox anlaşıqlı və oxunaqlı olduğunu iddia etmək olmaz. Bu halda oxucunun nitq imkanları zənginləşməyəcək və o, həmin yazını sonacan oxumamaqla orada dəyərli sayıla biləcək fikirləri də qəbul etməmiş olacaq. Dilçi alimlər, xüsusən də jurnalistikanın nəzəri tərəfləri ilə məşğul olan alimlər yazarlara sadə sözlərdən və sadə cümlələrdən istifadəyə üstünlük verməyi tövsiyə edirlər. Bunu İslam dini də tövsiyyə edir: “Sadələşdirin, qəlizləşdirməyin,..” Lakin bu hal bütün üslub və sahələrə aid edilə bilməz. İnformasiya xarakterli yazılarda sadə cümlələrdən istifadə olunması qismən münasibdir. Lakin bu fikri əsas götürmək, 4-5 sözlü sadə cümlələrə üstünlük verərək incə mətləblərdən yazmaq, açmaq mümkün deyil. Heç müqəddəs “Qurani-Kərim”dəki ayələr də cümlə olaraq sadə deyil və sadə mətləblərdən hesab olunmur.

Dilin zənginliyi onun ədəbi dilinin zənginliyi ilə ölçülür. Ədəbi dil isə, qeyd olunduğu kimi- şair və yazıçıların istifadə etdiyi dildir. Şair və yazıçılarımız ədəbi dilimizin inkişafına nə qədər töhvə verirlər? Əgər AYB-nin üzvü olan yazıçı və şairlərin hər biri ədəbi dilimizə öz ömrü boyu ən azı bircə yeni söz gətirmiş olsaydı, indi dilimiz təkcə Şərq dünyasında deyil, bütünlüklə dünyanın ən zəngin dilləri sırasında olardı. Amma… Əgər dilimiz doğma və zəngin hesab olunardısa, şəhərlərimizdə reklam, ad və məhsul göstərən lövhələr əcnəbi dildə yazılmazdı. Yeni yaradılan yaşayış komplekslərinin bir çoxunun, yeni tikilən ofis mərkəzlərinin əcnəbi dildə ad götürməsi, hətta tele-kanalların əcnəbi adla tanınması, efirdən dünyaya verlişlər yayımlaması əslində Azərbaycan şair, yazıçı və publisistlərinin məğlubiyyətinin göstəricisidir. Amma… Amma bu qismən dolayısı yolla belə sayıla bilər. Yazarların əli hara çatır ki!? Bunu müvafiq hüquqi və fiziki şəxslərə qərar, icazə, lisenziya verən müvafiq icra hakimiyyətinin, Vergilər və Ədliyyə nazirliklərinin günahı hesab etmək daha doğru olardı. Amma yazarlar da yaxalarını kənara çəkə bilməz. Onlar bu yöndə konkret hansı addımı atdılar ki?

Azərbaycan dilinin qramatikasının formalaşmasında və ədəbi dilinin müsir səviyyəyə çatdırılmasında misilsiz xidmətlər göstərmiş alimlərimiz oldu. Məhz onların xidmətləri sayəsində Azərbaycan dili son illərə kimi ən gözəl türkcə hesab olundu. Bəs son 25 ildə bu sahədə mühüm işlər görmüş hansısa yeni bir imza tanındımı?

Azərbaycan dili dialekt etibarı ilə 4 qrupa bölünür. Təəssüf ki, Azərbaycanın yazılı ədəbi dili elmi şəkildə tədqiq edilərkən və formalaşdırılarkən daha çox Dərbənd, Şamaxı, Bakı və qismən də Qarabağ dialektlərinə daha çox istinad edilmişdir. Bunlar isə elə də böyük bir ərazini əhatə etmədiyi üçün Azərbaycan düşüncəsinə daxil olan bütün ifadə və anlayışları da tam cəmləyə bilməz. Sonralar həmin ərazilərdən çıxmış məşhur yazarlar Qazax, Ordubad və Şəki dialektlərinin bəzi nümunələrini sovetlər dövrünün ədəbi senzurasından keçirdə, ədəbiyyatımıza və dilimizə gətirə bilsə də bu çox azdır. Digər ərazilərdən gələn yeni sözlər isə həmin ərazilərdə yaşayan etnik xalqların sözləri hesab olunaraq yasaqlanmış və ya dəyişdirilmişdir. Halbuki, təkcə Lənkəranda nə talış və nə də türk mənşəli sayılmayan yüzdən çox dialekt söz var ki, onları ədəbi dilimizə gətirməklə həm dilimizin leksik çəkisini, həm də məna çalarlarını zənginləşdirmək, onu bir növ öz sözlərimiz hesabına yeniləmiş olarıq. Eləcə digər ərazilərin dialekt sözləri arasında da kifayət qədər dolğun, münasib və yeni anlayış ifadə edən söz tapmaq və qəbul etmək olar. Hətta yalnız Azərbaycan ərazisinə mənsub olan etnik xalqlarımızın dilindən də hansısa daha lakonik ifadələri seçmək mümkündür. Azərbaycan dili bu qayda ilə inkişaf etdirilərsə ölkəmizdə yaşayan bütün xalqlar tərəfindən həm də doğma, öz ana dili kimi qəbul olunar, sevilər və qorunar. Məncə təkcə Mətbuat Şurasında deyil, dilimizin korlanmasına və əcnəbi dillərdən ifrat istifadəyə qarşı MTN-də və Müdafiə Nazirliyində də xüsusi komissiya yaratmağa dəyər. Millətin dilinə təcavüz onun torpağına təcavüzdən daha betərdir. Dilin inkişafdan qalması elə təcavüzə üğraması anlamını verər. İndiki halda dilimiz inkişafdadırmı? Qalan onun şirin dadıdır…bal kimi şirin!

Hafiz Mirzə

www.hafizmirza.com

Olaylar.- 2014.- 15 aprel.- S.10.