M. F. Axundzadənin realizmi

Maarifçi realizmdən tənqidi realizmə

Əvvəli ötən sayımızda

Axundzadənin milli təəssübçü ideyaları “Kəmalüdövlə məktubları” əsərində islam dininə münasibət müstəvisində davam etdirilir. Filosofun fikrincə islam dini yoxsul təbəqədən daha çox varlı təbəqənin mənafeyini müdafiə edir. İslam yaranarkən yer üzündə quldarlıq artıq öz ömrünü başa vurmuşdu. Ərəbistanın qonşuluğundalı ölkələrdə qadın hətta dövlət idarə işlərində belə iştirak edə bilirdi. İslam qadınların hüquqlarını əllərindən alıb, yüz minlərlə adamı yenidən qul etdi.

Axundzadə islamın heç də hamı tərəfindən qəbul edilə bilinməyən bir sıra cəhətlərini göstərirdi. Məsələn, hansı qadın islamın çoxarvadlılıq qanununa könüllü tabe olur? Yazıçı dini insanların maariflənməsi yolunda başlıca əngəl sayırdı. Elm daim dəyişdiyinə, irəli getdiyinə baxmayaraq din xadimləri öz mənbəyini dindən götürən elm sahələrinin, məsələn, fiqh, nücum kimi elmlərin inkişafına əngəl törədirdilər. O, müsəlman xalqlarının bədbəxtliyinin, cəhalətinin səbəbini onun öz dili ilə desək, “kərtənkələ yeyib, dəvə südü ilə dolanan ərəblərdə” görürdü. “Ac və çılpaq ərəblər səni 1280 ildir bədbəxt etdilər”-deyirdi. Axundzadə yazırdı: “Bəşər övladına səadət və qurtuluş o zaman nəsib olacaqdır ki, istər Asiyada, istərsə də Avropada insanın şüuru tamamilə əbədi həbsdən xilas olacaq, bütün işlərdə və təfəkkürdə hədislər deyil, insanın ağlı yeganə dəlil, sənəd və hakimi mütləq olacaqdır”. “Kainatin heç bir yaradana ehtiyacı yoxdur”-deyərək Tanrını inkar edir, gözü ilə görmədiyi, əli ilə toxuna bilmədiyi heç nəyə inanmaq istəmirdi. Axundzadənin istər Allah, istərsə də Məhəmməd peyğəmbər haqqında düşüncələri olduqca ziddiyyətlidir. Ümumiyyətlə onun ideologiyasında islama kökündən balta çalmaq yoxdur. Bu fikri xalq yazıçısı Anar da müdafiə edir. O yazır: “Mirzə Fətəlinin hədəfi islam dini deyil, ümumən şərq ətaləti və durğunluq idi”. Baxmayaraq ki, “mən küllü ədyanı puç və əfsanə hesab edirəm”-demişdi. O, gah islamın ayrı-ayrı ehkamlarını tənqid edir, gah da Allaha və peyğəmbərə and içir, “Dünya heç zaman dinsiz və zındıq adamlardan xali olmamışdır”-deyirdi. Onun ən çox tənqid etdiyi isə şiələrin məhərrəmlik mərasimində imamlara yas saxlayıb ağlamaq mərasimi idi. Axundzadə islam dünyasında böyük əks-səda doğurmuş, qəlbləri riqqətə gətirən Kərbəla faciəsinə önəmsiz bir hadisə kimi yanaşmış və soydaşlarını Kərbalada “beş-on ərəbin beş-on ərəbi öldürməsi” hadisəsinə deyil, öz ruzigarlarına ağlamağa çağırır, təziyə məclislərinin yerinə xalqa teatr tamaşaları göstərməyi tövsiyə edirdi. Ürək ağrısı ilə xalqına üz tutan böyük maarifçi: “Axır sən də bir hərəkət elə , bir proqresə ayaq qoy, bir sivilizasiyona talib ol. Nə vaxtadək qəflət yuxusunda yatacaqsan?”-deyirdi. Axundzadə daha uzaq gedərək islamın əsas ehkamları sayılan oruc və namaza qarşı çıxırdı. “Adamın min cür işi var. Onu heç fürsəti var ki, o, öz vaxtını oruc və namaz kimi boş işlərə sərf etsin”.

Lakin Axundzadənin faciə janrına müraciət etməməsi başa düşülən deyil. O, faciələr qələmə alıb cəmiyyətdə faciə doğuran səbəbləri açıb göstərsəydi, bir gözü ilə gülüb bir gözü ilə ağlasaydı daha böyük uğur qazana bilərdi. Teatrı yaratmış olan qədim yunanlar komediyadan daha çox faciələrə üstünlük verir, tragediya müəlliflərini “müdriklər dahisi” adlandırırdılar.

Gənc bir araşdırmaçı olaraq mən istismarçı cəmiyyətin xalqı maarifləndirmə yolu ilə dəyişdirməyin mümkünlüyünün qəti əleyhinəyəm. Bu anlamda nə böyük Nizamiyə, nə yeni dövrün Avropa maarifçilərinə, nə də ilk dövrdə M.F.Axundzadəyə haqq qazandırmaq fikrindən uzağam. Düşünürəm ki, istismarçı cəmiyyətləri yalnız köklü bir inqilabla devirmək mümkündür. Amma burada bir ziddiyyət vardır. Çünki xalqı maarifləndirmədən inqilab da mümkün deyildir. Axundzadə bu cəhəti çox gözəl görmüş, əhalini maarifləndirmək şərti ilə “qəflət yuxusundan qalx və zalımın atasının goruna od vur”-deyirdi.

Axundzadənin Allaha, İslama, Peyğəmbərə olan münasibətini dar düşüncəli adlandırmaq düzgün olmazdı. “Kəmalüddövlə məktubları” ilə tanış olunca aydınlaşır ki, o, islamın, onun ehkamları, peyğəmbərin həyatı haqqında kifatət qədər bilgisi vardır. Lakin onun Qurani-kərimlə və sevimli peyğəmbərimizin şəxsi həyatı ilə bağlı bir sıra yanlış fikirləri də vardır. İslamı elmə mane olan bir din hesab edən Axundzadə unudur ki, Qurani kərim elə məhz “Oxu” kəlməsi ilə başlayıb.“Beşikdən məzara qədər elm öyrənin”-deyən əziz peyğəmbərimiz bir müsəlman cocuğuna yazı-pozu öyrənmək müqabilində hətta onun şəxsiyyətinə belə sayğısızlıq edən müşrüklərin suçundan keçirdi. Burada ədib elmə geniş meydan açan islam dini ilə, elmin qabağına sədd çəkən ayrı-ayrı din xadimlərini bir-birindən ayırmırdı.

Axundzadə ən demokratik qaydaların belə yol vermədiyi insanın şəxsi həyat münasibətlərinə qarışmaqda da hesab edirəm ki, düzgün yol seçməmişdi. Peyğəmbərimizin çox qadınlı olmasını tənqid edən bu ateist-demokrat unudurdu ki, bu qadınlarının çoxunun yaşı 60-ı keçmişdi və belə nigahlardan o, təəssübçü ərəb qəbilələrini öz çevrəsində birləşdirmək üçün istifadə edirdi.

Müsəlman xalqlarının bədbəxtliyinin səbəbini “ac və çılpaq ərəblər”də görən Axundzadə əlifbanın hər bir hərfinin bir rəqəm ifadə edən əbcəd hesabı yaradan ərəbləri tənqid edərkən unudurdu ki, ərəb ədəbiyyatını təkcə ərəblər deyil, islamı qəbul edən bütün xalqlar, o cümlədən türklər (azərbaycanlılar) də yaratmışdı.

Axundzadə elə bir dinə etiqad etmək istəyirdi ki, “onun vasitəsi ilə insan bu dünyada azad və xoşbəxt ola bilsin”. Bu mənada o, qadın azadlığının tərəfdarı idi. Bütpərəstlik dövrünün qadınlarını islam dövrü qadınlarından daha azad, daha xoşbəxt hesab edirdi. Lakin, yazıçı bütpərəstlərin qadınlara vəhşi münasibətini (intim münasibətlər, yəni qadınlara təkcə bir həzz mənbəyi kimi baxmaq nəzərdə tutulur) görə bilməmiş, ya da sadəcə görmək istəməmişdir. Hər halda Axundzadə qadın azadlığı uğrunda ardıcıl dirəniş aparırdı və şərq, islam aləmində qadın azadlığı uğrundakı mübarizəsinə Babilərdən daha erkən başlamışdı.

O, haqlı olaraq belə fikirləşirdi ki, yenicə yaranmış hər hansı bir ideologiyanın üzərinə dərhal qılıncla çıxmaq düzgün deyildir, bu ideologiyanı doğuran səbəbləri aradan qaldımaq lazımdır. “Yanlış fikirlərin qarşısını almağın yeganə yolu məntiqə uyğun dəlillərdir”-deyirdi. O, Babiliyə həsr etdiyi bir məqaləsində İranda Babiliyin geniş yayılmasının səbəbini burada insanların avamlığında, mariflənməməsində, onların maddi durumunun dözülməzliyində, “yaxşını pisdən ayırmaq qabiliyyətinin zəif olmasında” görürdü. Axundzadə yaxşı insan, pis insan məsələsini deyil, kamil insan, nadan insan məsələsini qoyurdu. Ədibin fikrincə insan maarifləndikcə kamilləşir, pis işlər görməkdən uzaqlaşır. Bu cəhəti onu hurufilərlə yaxınlaşdırır. Bu haqda yazdığı məqaləsində o, həmçinin qadın azadlığını, uşaqları tərbiyələndirərkən zor işlədilməməsi kimi məqamları xüsusi olaraq təqdir edir.

“Kəmalüddövlə məktubları” Azərbaycan realizminin çox gözəl nümunəsidir. Əsəri oxuyarkən ilk sətirlərdən insanın üzünü həyacan bürüyür və bu əsəri yazmaqla müəllifin yaşadığı dövr üçün necə cəsarətli olduğu aydınlaşır. M.F.Axundzadə və ondan sonrakı M.Ə.Sabirə qədər milli şüurumuzun oyanmasında “Kəmalüddövlə məktubları” qədər xidmət göstərən ikinci bir əsər yoxdur. Təsadüfi deyildir ki, bu əsəri “Azərbaycan maarifçiliyin manifesti” adlandırırlar. Vaxtı ilə Radişevin “Peterburqdan Moskvaya səyahət” əsəri Rusiyada necə tufan qoparmışdısa, bu əsər də yüksək ruhani dairələrində eyni həyəcan doğurmuşdu.

M.F.Axundzadənin yaradıcılığında bu gün xalqımız üçün heç də məqbul olmayan fikirlər vardır. “Bəhərsurət türklər arasında dəxi bu zamana qədər mütəqədimdən şair olmayıbdır”. Onun min beş yüz ilin ağır sınaqlarından şanlı bir yol keçən türk şerini qiymətləndirməməsi, dərin təəssüf doğurur. O, dünya ədəbiyyatının bəzəyi olan Füzulini şair hesab etmir, onu qəliz yazmaqda suçlandırır, M.P.Vaqifi və Q.B.Zakiri ondan üstün tuturdu. Halbuki, istər bu şairlərin, istərsə də Axundzadənin öz yaradılığıda çətin anlaşılan, bu günki gənc nəslin başa düşməyə zorluq çəkdiyi kifayət qədər qəliz sözlər vardır. “Kəmalüddövlə məktubları” isə ərəb-fars sözləri ilə, izafət tərkibləri ilə zəngindir. O, bəşər mədəniyyətinə Ərəb dili kimi dil, əruz vəzni kimi sanballı bir vəzn bəxş edən ərəbləri tənqid edir, zərdüştləri onlardan üstün hesab edirdi. Əgər ərəbləri tənqid edərkən islamdan öncəki dövrə-cahiliyyə dövrünə istinad etsəydi onu başa düşmək olardı. Çünki cahiliyyə dövrünün hadisələri, gələnəkləri haqqında bizim hər birimiz yetərincə bilgiyə malikik. Bütün bu ziddiyyətlərə baxmayaraq hər halda M.F.Axundzadə qalibdir, qaliblər isə mühakimə olunmur.

M.F.Axundzadə birl tənqidi realist kimi formalaşanda sonra belə xalqın maariflənməsi fikrini ardıcıl müdafiə edirdi. Bu yöndəki fəaliyyətini davam edərkən o, bir anlıq olsa da xalqn maariflənməsi yolundakı fəaliyyətini dayandırmırdı. O, bir yenilikçi idi, bütün həyatı, yaradıcılığı boyu geriliyə, avamlığa qarşı çıxmışdır. Bütün varlığı ilə öz xalqının yeni ruhda tərbiyə almasını, mövhumatdan uzaq olması üçün çalışmışdır. Cəmiyyətdə yaşayaraq da cəmiyyətdəki proseslərə qoşulmamağın (sənət sənət üçündür) qəti əleyhinə idi. Və xalqı üçün, milləti üçün gərəkli nəyi hesab edirdisə onu da yazırdı. Ədib çox gözəl bilirdi ki, bütün bunlar olmadan dünyanın aparıcı, inkişaf etmiş xalqları sırasına daxil olmaq, mədəni inkişafda iştirak etmək, bütün yenilikləri xalqın ruhuna köçürmək mümkün deyildir. Yaratdığı əsərlərin təşəbbüsçü ruhda olması onun nə qədər millətinin qeydinə qaldığını sübut edir və bu yolda nə qədər məhrumiyyətlər çəksə də öz yolundan, əqidəsindən dönmürdü. Çünki, əsil məslək cəfakeşi idi. Və bu yolda o, tək deyildi. Tarixin hansı dövrünə nəzər salsaq bütün həyatını xalqının maariflənməsinə həsr edən, lakin xalqı tərəfindən meyiti basdırılmayan, sağlığında ”laməzhəb”, “mürtəd” ləqəbi verilən Axundzadələrə, mövhumatçılar tərəfindən ələ salınıb ciyərləri vərəmlənən Sabirlərə və bu gün xalqımız üçün mənəviyyat və şəxsiyyət simvolu olan, lakin haqsız tənqidlərə məruz qalan Anarlara rast gəlmək olar. Belə insanların qiymətini zaman özü verir. Çünki, “zaman ən böyük hakimdir”., H.B.Zərdabi M.F.Axundzadəyə məktubunda yazırdı: “Elə fikirləşməyin ki, xalqın maariflənməsi bir məqalə, ya pyeslə düzələsi şeydir. Xeyr, burda görüləsi işlər çoxdur. Bu yolda külüng vura biləcək onlarla adamın əməyi və həyatı da bu iş üçün azdır. Bəlkə Sizi belə bir şey düşündürür ki, nə üçün başqa birisi deyil, məhz siz, özü də müftə, bir quru “çox sağ ol” eşitməyə belə ümidimiz olmadan bu barədə zəhmət çəkəsiniz... Xalqın, həm də geridə qalmış avam xalqın, sənin və mənim qardaşımın maariflənməsi işinə özünü həsr edən adamı belə bir fikir yoldan qoymamalıdır. O, mükafatını öz-özünə, işini görə-görə vicdanı qarşısında duyacaqdır”. Zaman bu böyük maarifçinin necə haqlı olduğunu bu gün göstərir.

Axundzadə realizm estafetini öz sələflərindən alıb onu ədəbiyyatımızın şah metoduna çevirdi, özündən sonra zəngin irs, güclü realist ədəbi bir məktəb və inqilabçı demokratlar dəstəsi yaratdı. N.B.Vəzirov, Ə.B.Haqverdiyev, N.Nərimanov, Mirzə Cəlil məhz bu ədəbi məktəbin yetirmələri idi. Əsərlərində ziddiyyətlər doğuran bir sıra məqamlara baxmayaraq yazıçının ideyaları təkcə öz dövrü üçün deyil, bu günümüz üçün də çox aktualdır.

Yeqzar Cəfərli

Azərbaycanın Bütövlüyü Uğrunda Cəmiyyətin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatında müasir yaradıcılıq cərəyanlarının izlənməsi və təhlilinə dair təşəbbüslər” layihəsi çərçivəsində çap olunur.

Olaylar.- 2014.- 16 aprel.- S.10.