Böyük türkçü, maarifçi ziyalı

Əli bəy Hüseynzadənin Salyan rayonunun mərkəzində ucaldılan heykəlinin qarşısındayam. Ruhuna dualar oxuduqdan sonra ona ürəyimdən keçən bu sözləri deyirəm: “Ey böyük insan, sən nə salyanlısan, nə də azərbaycanlı. Sən Türkçüsən, Turançısan, Türk ideyalarının yayıcısı, Türk oğlu Türksən.”

Ali məktəbdə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyat fənnindən imtahan verirdim. Biletin birinci sualı Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığı ilə bağlı idi. Danışdım. Müəllimin üzündəki razılıq ifadəsindən bildim ki, cavabım onu qane edir. (İmtahan götürən müəllim elmi dərəcəsi olan tanınmış bir şəxs idi.) İkinci sualım belə idi: “XX əsrin əvvəllərində mürtəce ədəbiyyat.” Mən də yaradıcılıqlarını Azərbaycan sovet ədəbiyyatından öyrəndiyim, çox az məlumatım olan Əli bəy Hüseynzadədən, Məhəmməd Hadidən, Abdulla Surdan və s. danışmalı idim. Gözlərimi döyüb müəllimə baxırdım. Müəllim: “Dinləyirəm, danış, mürtəce ədəbiyyat dedikdə nə başa düşürsən?” Başa düşdüyüm tərzdə: “Ədəbiyyatı geri aparan, nöqsanlı ədəbiyyat”. “Nümunə söylə”,-dedi müəllim. Mən “Füyuzat” jurnalının adını çəkdim. Birdən: “Mən bu jurnalı mürtəce ədəbiyyata nümunə hesab etmirəm, necə ola bilər ki, mətbuat tarixindən adını silə bilmədiyimiz jurnal mürtəce ədəbi nümunələrə sahiblik edib?”

Nə isə... “Bir qanadı qırılmış əzik-üzük kafi qiymət” aldım. Bir neçə il Əli bəy Hüseynzadə haqqında məlumat toplamağa başladım. Onunla bağlı öyrəndiklərim məndə suallar doğururdu : “Nədəndir şüurlu həyatını Türk xalqlarının kimliyini dünyaya çatdırmaqda görən bu şəxs unudulub, Sovet imperiyasının qara siyahısına düşüb”.

Kimdir Əli bəy Hüseynzadə? Artıq onunla bağlı məlumat əldə etmək çətin deyil. Mənbələr çoxdur. Onun həyat və fəaliyyəti böyük əsərlərdə də əks oluna bilər, indi təqdim edəcəyim kiçik xronologiyaya da sığa bilər.

1. 1864-cü il fevralın 24-ündə Salyanda anadan olub.

2. 1875-1885-ci illərdə Tiflis gimnaziyasında təhsil alıb.

3. 1885-1990-cı illərdə Sankt Peterburq Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsində təhsil alıb.

4. 1890-1895-ci illərdə İstanbul Darülfununun dermatoloq ixtisasını Tibb Yüzbaşı rütbəsi ilə bitirib.

5. 1890-cı ildə “İttihad” və “Tərəqqi” firqəsinin əsasını qoyanlardan və ən fəal xadimlərindən biri olub.

6. 1897-1900-cü illərdə Türk-Yunan müharibəsində Qırmızı Aypara heyətinin tərkibində İtaliyada hərbi həkim kimi çalışıb.

7. 1900-cü ildə İstanbul Darülfununun Hərbi Tibb fakültəsində professor köməkçisi seçilib.

8. 1905-1906-cı illərdə Bakıda nəşr olunan “Həyat” və “Füyuzat” qəzetlərində redaktorluq edib.

9. 1910-cu ildən Türkiyədə siyasi fəaliyyətini davam etdirib.

10. 1926-cı ildə İstanbul Darülfununun tibb professoru seçilib.

11. 1940-cı il mart ayının 17-də İstanbul şəhərində vəfat edib.

Mən isə Əli bəy Hüseynzadənin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı bəzi maraqlı məqamlara toxunmaq istəyirəm. Kiçik yaşlarından atasını itirən balaca Əlini babasının yanına, Tiflisə gətirirlər. Baba Axund Əhməd Səlyani Şeyxülislam idi. Babasının köməyi ilə mükəmməl dini təhsil alan oğlan ərəb-fars dillərini öyrənir. Quranın incəliklərini əxs edir. İlk təhsildən sonra gənc Əli təhsilinin növbəti mərhələsi üçün qərar verir. Rusiyada oxumaq. Burada maraqlı olan nədir? Bu qərara Axund Əhməd razılıq verir, nəvəsini İranda və ya digər Şərq ölkələrində oxumağa təhrik etmir. Peterburqda fizika-riyaziyyat elmi üzrə təhsil alan Əli bəy, rəssamlıq təhsili də alır.

Yenə də maraqlı məqam. Əli bəy Rusiyadan Avropaya da gedə bilərdi, amma o, Türkiyəni seçir. Bu nə ilə əlaqəli idi? Gənc Əli bəy artıq öz fikir və düşüncələrini sahmana salaraq Rus imperializminin Türk xalqlarına qarşı qərəzli siyasətini dərk edirdi.

Türkiyədə həkimlik təhsili alan Əli bəy 1905-ci ildə Bakıya dönür. Rus müstəmləkəçiliyinin bir hissəsi olan Bakı “xalqlar həbsxanası” idi. Azadlıq ideyası insanlara dərman kimi lazım idi.

Əli bəy Hüseynzadənin “Hali-Vətən” şeirində deyildiyi kimi:

Ucundadır dilimin həqiqətin böyüyü

Nə qoydular deyəlim, nə kəsdilər dilimi.

Bilirmisən cühala nə etdilər Vətənə?

Nə qoydular uyuya, nə qoydular oyana

Böyük başlar – Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağaoğlu Bakıda birləşdilər və “Həyat” dərgisi ərsəyə gəldi. O dərgi ki, Əli bəy özünün “Həyat və meyli Füyuzat” adlı məqaləsində bu barədə açıqlama verir.

Əli bəy Hüseynzadənin məqalələri və elmi əsərlərinin təkcə adları çox mətləbləri anladır: “Türklər kimdir, kimlərdən ibarətdir”, “Nicat məhəbbətdədir”, “ Siyasəti firusət” və.s

Əli bəyin istəyi nə idi? Türkün böyüklüyünü xatırlatmaq və onun keçmiş şöhrətini özünə qaytarmaq.

İndi müstəqil Azərbaycanın başı üzərində dalğalanan bayrağın üç rəngi Əli bəy Hüseynzadə arzularının ideyalarının rəmzidir: “Bizə fədai lazımdır! Türk hissiyyatlı, islam etiqadlı, Avropa qiyafəli fədai”. Bəli, dahi mütəfəkkir müstəqil, müasir Azərbaycanın gələcək inkişafını hələ XX əsrin əvvəllərində müəyyən etmişdir və “bayrağa rənglərini verən mütəfəkkir” kimi tarixdə haqq qazanmışdır. Əli bəy rus imperializminin milli ayrıseçkilik siyasətini dərk edir və əsərlərində bu məsələyə kəskin münasibət bəsləyirdi. O “Siyasət və fürusət” adlı elmi-fəlsəfi əsərində rus imperializminin tərkib hissəsi olan inqilab və qırmızı qanı qəbul etmir, bu cür güc tətbiq etməni inkar və ifşa edirdi. Onun aforizmə çevrilən kəlamlarından nümunələr fikrimi təsdiqləyir:

“Hürriyyət! O nə qüvvədir ki, zehinləri, fikirləri, xəyalları, bəşərin bütün sülh və mənəviyyatını sövq ediyor”.

“Türklər ya ölər, ya hicrət edərlər, fəqət qul olmazlar”.

“Həqiqətin də dadı və ləzzəti var”...

Əli bəy Hüseynzadədən yazarkən mənim yadıma onunla bağlı çox maraqlı görüş düşdü. Səhv etmirəmsə 1993-cü il idi. Salyan rayon Təhsil Şöbəsində işləyirdim. Məlum oldu ki, gələn qonaqların arasında Yazıçılar Birliyinin Sədri Anar, tanınmış tənqidçi Yaşar Qarayev, ədəbiyyatşünas, Əli bəy Hüseynzadə irsinin fəal təbliğatçısı Ofeliya Bayramlı və bir çox məşhur şəxslər var idi. Qonaqlar təqdim olunarkən ağ saçlı, nurani bir qadın, Əli bəy Hüseynzadə yadigarı Səidə Feyzəvərə söz verildi. (Əslində görüşün məqsədi Səidə bəyimin görüşü ilə bağlı idi.) O, çox həyəcanlı idi. Atası haqqında şirin xatirələr danışdı. Atasının Türkiyədəki fəaliyyəti, Atatürklə bağlılığı, mətbuat sahəsindəki işləri qeyd olundu. Çıxışdan yadımda qalan məqamlardan biri də bu idi: “Mənim atam var-dövlət dalınca qaçmadı. Atam dünyasını dəyişəndə şəxsi evimiz belə yox idi, kirayələrdə yaşayırdıq.” Həmin görüşə Əli bəy Hüseynzadənin həkimlik sahəsində tədqiqatçısı, elmi irsinin araşdırıcısı (təəssüf ki, ismini unutmuşam) da gəlmişdi. Çıxışında Əli bəyin elmi nailiyyətlərinə toxunan alim bu sahədə araşdırmaların gərəkli olduğunu qeyd etdi.

Demək, Əli bəy harda olursa olsun, orada öncül idi. Fəlsəfə elmində təkrarsız filosof, öz ideyaları ilə arxasınca milyonlar apara bilən qəzetçi, istedadlı rəsssam (Bibiheybət məscidinin rəsmini çəkən Əli bəy özü də fikirləşmədən sabah üçün gərəkli bir iş görmüşdü. Sovetlər dönəmində məscidi uçurdulur. Müstəqillik illərində onu bərpa edərkən Əli bəy Hüseynzadənin rəsmi köməyə gəlir. Əli bəy Hüseynzadənin dilinin qəlizliyinə görə çox yamanlayıblar, amma onun dahiliyini inkar edə bilməyiblər. Anlamaq lazım idi ki, uşaqlıqdan ərəb-farsca təhsil alan, gəncliyinin əsas hissəsini Türkiyədə yaşayan bu şəxs nə qədər Azərbaycanda oldu ki... Amma o, qəlbən, ruhən insanlığa xidmət etdi, bəşəri ideyaları bizlərə çatdırmağa çalışdı. “Faust”dan etdiyi tərcümələri ilə, islamın mənəvi dəyərlərini xatırlatması ilə, Türkün böyüklüyünü təkrarlatmaqla...

O, böyük Türkçüdür, Türk oğlu Türkdür.

Bikəxanım Səlimova

Olaylar.- 2014.- 18 aprel.- S.12.