Mütərəqqi romantizm,

sosializm realizmi

Oxşar və fərqli özəlliklər

Bu iki ədəbi metodun fərqli və oxşar özəlliklərini təhlil etməzdən öncə qeyd edim ki, çağdaş ədəbi prosesləri izləmək çox çətindir. Bu, bir yandan informasiya bolluğu ilə bağlıdır. Yüzlərlə internet portallarını və bir o qədər də qəzet və jurnalları oxuyub kimin pis, kimin yaxşı və kimin daha yaxşı yazdığını ayırd etmək həqiqi mənada müəyyən problemlər yaradır. Buna müəyyən zaman lazımdır ki, böyük Sabir demiş “nehrə kimi çalxalansın, yağı ayrandan” pisi yaxşıdan ayırsın. Bir yandan da bugünkü ədəbi proseslər sanki, tənqidçılərimz tərəfindən izlənilmir. 80-cı illərə qədər ədəbi proseslərin təhlili haqqında yazılan bol-bol tənqidi yazılar ədəbiyyatımızda demək olar ki, bu gün yazılmır. Ona görə də nəyəsə istinad edib bugünki ədəbi proseslər haqqında ortaya sanballı bir yazı qoymaq mümkün olmur. Və bir də ki, bu gün Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmdən və realizmdən başqa bir cərəyana aid ədəbi nümunələr yoxdur. “Tək-tək nümunələr də öz səviyyəsinə görə Avropanı təqliddən uzağa gedə bilmir”. (Nizaməddin Şəmsizadə).

Bu gün bizim dünya xalqları ilə əlaqəmiz genişlənir. Realizmi, romantizmi inkar edən modernizm, postmodernizm kimi ədəbi cərəyanlar ədəbiyyatımıza axışır. Sosializm realizmində bu axının qarşısı ciddi cəhdlə alınırdı.

Hər bir xalqın ruhunu oxşayan ədəbi janrlar, əsərlər vardır. Hər hansı bir xalqın tarixi, gündəlik məişət qayğıları, geniş quruculuq işlərindən bəhs etməyən əsərlər oxunmur. H.Cavid yazırdı: “Ədəbiyyat bir millətin əhval-ruhiyyəsinin inikasıdır”. Məsələn, böyük qayğıları olmayan Amerika xalqları daha çox vurub yıxıb dağıdan, dedektiv və real cəmiyyətdən kənarda baş verən fantastik əsərlərdən daha çox xoşlanırlar. Azərbaycan oxucusunun zövqü isə tamam başqadır. O, şerdə xəyalpərvərlikdən daha çox real həyatın təsvirini (məsələn köhnəliyə qarşı mübarizə, ayrı-ayrı din xadimlərinin ifşasını daha çox bəyənir. Xalqımızda tarixi qəhrəmanlığa meyl güclüdür. Ona görə də romantizmdən çox realizm metodunda yazılan əsərlər daha çox sevilir. Görkəmli ədəbiyyat tənqidçisi Kamal Talıbzadə yazır: “Hər xalqın bədii irsi onun tarixini, dünyagörüşünü, mənəvi aləmini əks etdirir. Buna görə də o, bütün dövrlərdə daim bədii və mənəvi qida mənbəyidir”.

Mütərəqqi romantizmin müəyyən mənada tamamladığı sosializm realizmi ilə müəyyən oxşar və fərqli cəhətləri vardır. Tənqidçi alim M.Cəfərov yazırdı: “XX əsr Azərbaycan romantizmi ilə realizm arasında fərq bir Çin səddi qədər olmamışdır. Əksinə, dövrün ən qabaqcıl ədəbi cərəyanı olan realist üslubdan müsbət mənada təsirlənə-təsirlənə inkişaf etmişdir”.

Sosializm realizminin əsas prinsiplərini V. İ. Lenin 1905-ci ildə “Partiya təşkilatı və partiya ədəbiyyatı” məqaləsində nəzəri şəkildə necə əsaslandırmışdısa sosializm cəmiyyətinin mövcud olduğu bütün müddət ərzində bu prinsiplərə sadiq qalındı. Sosializm realizmi ideologiyaya toxunmamaq şərti ilə romantizm kimi hər şeyin tənqidinə icazə verirdi. Romantiklər ideal cəmiyyətin varlığına kor-koranə inandıqları kimi sosializm realizmini də kommunizm quruculuğuna kor-koranə, romantik bir inam bəsləyirdi.

Sosializm realizminin bir xüsusiyyəti də (mən deyərdim ki, müsbət xüsusiyyəti) vardı ki, o, klassik ədəbiyyatı ələyir, öz prinsiplərinə uyğun əsərləri, yazıçıları qəbul edirdi. Məsələn, bu cərəyan Nizaminin romantik ədalətli cəmiyyət qurmaq ideyalarını qəti şəkildə rədd etsə də dövrünün bir sıra haqsızlıqlarına qarşı mübarizəsini, əməkçi insanın tərənnümü kimi humanist hissləri alqışlayırdı. Sosializm realizmi Nizamini ideallaşdırıb az qala bir peyğəmbər səviyyəsinə qaldırmışdı.

Keçən yazılarımın birində qeyd etdiyim kimi Füzuli sosializm realizmi üçün bir o qədər də maraqlı deyildi. Lakin onun da yaradıcılığında sosializm realizminə uyğun gələn prinsiplər vardı. Dövrünün feodal hakimlərinin rüşvətxorluğuna, süründürməçiliyinə, qadın hüquqsuzluğuna qarşı mübarizəsi, azad məhəbbəti tərənnümü kimi hissləri yüksək qiymətləndirilirdi. Bəzi kiçik nöqsanlara göz yummaqla bu şair və yazıçıları özününküləşdirmək sosializm realizminin əsas xüsusiyyəti idi. Sosializm dövrünün böyük yazıçılarından olan C. Cabbarlı yazırdı: “Füzuli öz dühası ilə Azərbaycana parlaq klassik bir ədəbiyyat verdi. Lakin eyni zamanda onun dühası ağır bir yük kimi Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı üzərinə düşüb onu öz ağırlığı altında əzməyə başladı. Füzuli elə bir tilsim idi ki, ədəbiyyatımız uzun müddət başqa şəklə keçmirdi. Birinci dəfə bu qəzəl və qəsidə tilsimini qıran M.F.Axundov olmuşdur”. Bax, sosializm realizminin Füzuliyə münasibəti məhz belə idi. Və mən düşünürəm ki, böyük ədibimiz haqlıdır. Çünki, Azərbaycan qəzəlçiliyi bu gün də Füzulinin təsirindən qurtula bilmir.

XVIII yüzilin ən qüdrətli nümayəndəsi olan Vaqifi sosializm realizmi qeyd-şərtsiz qəbul edirdi. Bunun isə görünən və görünməyən tərəfləri vardı. Bilindiyi kimi Vaqif Azərbaycanın şimalında ən böyük siyasi qüvvə olan Qarabağ xanlığının baş vəziri idi və ruspərəst siyasəti ilə məşhurdu (bu siyasətinə görə II Yekaterina ona qızıl əsa bağışlamışdı). Və bir də ki, ömrünün sonlarında yazdığı dövrünün bir sıra eybəcərliklərini ifşa edən şerləri sosializm realizminin prinsiplərinə tam uyğun gəlirdi. Buna görə də onun yaradıcılığının böyük bir hissəsini təşkil edən və bu sosialist metodunda qətiyyən xoşa gəlməyən gözəllərin tərənnümünün üstünə xətt çəkirdi.

Q.B.Zakir şerlərində daha çox mənsub olduğu hakim sinfin mənafeyindən çıxış etsə də, hökumət idarələrinə qarşı hər hansı bir üsyana qarşı çıxsa də (məsələn hökuməti bu kəndli çıxışlarını yatırmağa çağırmaq) onun rus çarizminin komendant qaydasına qarşı, eləcə də ruhanilərə qarşı açıq, cəsarətli çıxışı sosializmi realizminin bəyəndiyi prinsiplər idi.

M.F.Axundovun ölməz komediyaları sovet dövrü ədəbiyyatı üçün bir o qədər də maraqlı olmaya bilərdi. Lakin onun orta əsrlər feodal monarxiyasını ifşa edən “Aldanmış kəvakib”i, dövrünün eybəcərliklərini böyük cəsarətlə qamçılayan “Kəmalüddövlə məktubları” sovet cəmiyyətində alqışlanırdı. Burada onun ruspərəst olması da müəyyən qədər rol oynayırdı.

Bolşevik dövründən qabaq yazıb yaradan yazıçılardan C. Cabbarlı sosializm realizminə uyğun gəlməyən, yəni, sovet adamının həyatını əks etdirməyən əsərləri ciddi senzur edildikdən sonra qəbul edildi. Onu Azərbaycan sovet dramaturgiyasının banisi elan etdilər. Bu dövrə qədər yazdığı “Trablis mühasirəsi”, “Ədirnənin fəthi” əsərləri repertuardan çıxarıldı. Müstəqillik dövrünə qədər biz heç o əsərlərin adlarını belə bilmədik. C.Cabbarlı sovet dövlətinin ən əziz bir adamı kimi dəfn edildi, tabutu önündə komissarlar keşik çəkdilər.

Lakin sosializm realizminin yaxşı tərəfləri kifayət qədər idi. O zaman dünya ədəbiyyatında dəbdə olan (elə bu gün də) “sənət sənət üçündür”, “sənət xalq həyatını əks etdirməyə börclu deyil”, “yazıçı ictimai həyatdan asılı deyil” və. nəzəriyyəsini inkar edirdi. Bu, mütərəqqi romantizmdə də belə idi. Onlar belə fikirləşirdilər; necə ola bilər ki, insan cəmiyyətdə yaşasın, amma onun işlərindən kənarda qalsın. Bir şair üçün, bir yazıçı üçün bundan daha böyük qəbahət ola bilməz.

Göründüyü kimi dərindən təhlil ediləndə romantizmin mütərəqqi qolu ilə sosializm realizmi arasında demək olar ki, elə bir köklü fərq görmürük. Bu iki ədəbi cərəyanı birləşdirən çox umumi cəhətlər var. Qadın azadlığı, çadradan imtina, azad məhəbbət, zülmə, zülmkarlığa nifrət, çoxluğun azlıq üzərində hakimiyyətini dəstəkləmək və s. Amma fərq burasındaır ki, sosialist realistlərindən fərqli olaraq romantiklər cəmiyyətin azad olma yollarını bilmirdilər. Onların bəziləri inqilabı, azadlığı alqışlasalar da bu inqilabın kütlələrə hansı dərəcədə azadlıq verəcəyinin fərqinə varmırdılar. Xalqı azadlıq mübarizəsinə çağıran romantiklərin dünya görüşü uzaqbaşı konstitusiyalı monarxiya tərəfdarı olmaq qədər idi. Romantiklər də realistlər kimi “sənət və ədəbiyyat xalqa xidmət etməlidir” fikrinin tərəfdarı idilər. Amma romantizm insan idrakından kənarda olan hadisələri təsvir edə bilmələri sosializm realizminə əsla sığmırdı.

Bu iki ədəbi cərəyan arasında fərq bir də bunda idi ki, romantiklər realistlər kimi xalqa sıx bağlı deyildilər. Onlar zəhmətkeşlərin halına ancaq acılamaqla kifayətlənirdilər.

Bu qaranlıqları saçan bayquş,

Ruhumu pəncəsi ilə cırmaqlar,

Ürəyim həsrət atəşi ilə yanar.

Romantiklər öz ideyaları uğrundakı mübarizə yollarında yalnız bu qədər irəliləyə bilirdilər.

Romantiklərin panislamizmə, pantürkizmə münasibəti demək olar ki, socialist realistləri ilə eyni idi. Bu ideyaları osmanlı sultanları dağılmaqda olan imperiyanı xilas etmək üçün ortaya atmışdılar.

Abbas Səhhət yazırdı:

Türklük, islamlıq iddiasilə,

Öz dilini bilmək istəyən yoxdur.

Əcnəbi ruhunun havasilə,

Vətənin, millətin sevən yoxdur.

Qeyd etdik ki, Azərbaycan oxucusu şerdə xəyalpərvərlikdən daha çox real həyatın tərənnümünü, ürafata (qoyunçuluğa), din xadimlərinə qarşı mübarizəni sevir. Ona görə də ədəbiyyatımızda romantizmə nisbətən realizmə daha çox meyl var. Fikir verək, romantik şairlərdən hansıları 1905-ci il inqilabını alqışladılar, onlar tezliklə məşhurlaşdılar. İnqilabdan sonra onlar yeni bir ruh yüksəkliyi ilə xalqı yeni cəmiyyət qurmağa səslədilər və beləliklə realizmin ən yüksək səviyyəsinə yüksəldilər. Bu isə artıq sosializm realizmi idi.

Romantiklərin erməni müsəlman məsələsinə münasibəti eynən sosialist realizminin münasibəti kimi idi. Hadi yazırdı:

Erməni-rus vətəndaşımız,

Şu məişət yolunda yoldaşımız,

“Olaylar” qəzetinin QHTB ilə bağlı təşkil etdiyi lahiyəyə bir də ona görə minnətdaram ki, mən, gənc bir araşdırmaçı olaraq mənim üçün indiyə qədər qaranlıq olan bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirdi. Bütün ədəbi tənqidçilər romantizmin yaranmasını 1905-il inqilabı nəticəsində Asiyanın oyanması ilə, realizmin yaranmasını isə Vaqifdən başlayaraq qəbul edirlər. Belə olduğu halda bəs Vaqifdən qabaqkı ədəbiyyat hansı ədəbi metodda yazılmışdı? Belə düşünürəm ki, realizm romantizmdən geç yarana bilməz. Çünki, realizm məhz romantizmi tənqid edərək də formalaşmışdı. “Əkinçi” qəzeti bu sahədə az rol oynamamışdı. H.B.Zərdabi mürtəce romantik şairləri tənqid edərək onları bülbülü və gülü tərif etməkdən, bir-birini həcv etməkdən əl çəkib, elmi təhsil etməyin mənfəətindən və xalqa edilən zülmlərdən yazmağa” çağırırdı. Romantiklər realizmə meyl etdikcə xalqa, canlı xalq dilinə daha da yaxınlaşır, dilləri sadələşirdi. Bu məsələ ədəbiyyatımızda boşdur və öz həllini gözləyir.

Yeqzar Cəfərli

Azərbaycanın Bütövlüyü Uğrunda Cəmiyyətin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatında müasir yaradıcılıq cərəyanlarının izlənməsi və təhlilinə dair təşəbbüslər” layihəsi çərçivəsində çap olunur.

Olaylar.- 2014.- 23 aprel.- S.12.