“Demokratiyadan diktaturaya”

(1917-ci il 3 mart-26 oktyabr)

Rusiyanı 300 ildən artıq müddətdə idarə edən Romanovlar sülaləsi devrildikdən sonra yaradılmış Müvəqqəti Hökumət imperiyada kəskinləşən sosial-iqtisadi, hərbi-siyasi böhranın qarşısını almağa cəhddə olsa da, həyata keçirilən tədbirlər gözlənilən nəticəni vermirdi. Sənayenin ümumi istehsal həcmi 1916-cı ildəkinə nisbətən 36,5% azalmışdı. Bir çox müəssisə sahibləri istehsalı dayandırıb fəhlələri küçələrə atırdılar. 1917-ci ilin mart ayından noyabr ayınadək 800-dən çox müəssisə bağlanmış və 170 min fəhlə işdən çıxarılmışdı. Fəhlələrin real əmək haqqı 1913-cü ildəkinə nisbətən iki dəfə aşağı düşmüşdü. Möhtəkirlik genişlənirdi. Gündəlik tələbat məhsullarının qiyməti may- avqust ayılarında iki dəfə artmışdı. Petroqradın, Moskvanın və digər şəhərlərin çörək və digər ərzaq malları ilə təchizatında qıtlıq kəskinləşmişdi. Ərzaq çətinlikləri, nəqliyyatdakı pozğunluq hər bir fəhlə ailəsini aclıq təhlükəsi qarşısında qoymuşdu.

Rusiyanın xarici ölkələrdən asılılığı artırdı. Xarici dövlətlərə borclar 16 milyard manata çatdı. İmperiya labüd fəlakət qarşısında idi. Müvəqqəti hökumət demokratik tədbirlər həyata keçirmək yolunu tutmuşdu. Ölkədəki bütün siyasi partiyalar sərbəst fəaliyyət imkanı əldə etmiş, Müəssisələr Məclisinə nümayəndələrin seçilməsi başa çatmışdı. Yaxın gələcəkdə Müəssisələr Məclisinin çağırılması və Müvəqqəti Hökumətin hakimiyyəti ona təhvil verməsi gözlənilirdi. İqtisadi sahədə yeridilən siyasət azad rəqabəti təmin etmək məqsədi güdürdü. Aqrar islahatlar keçirmək məqsədilə müxtəlif partiyaların nümayəndələrindən ibarət aqrar islahatlar Cəmiyyəti yaradılmışdı. Əkilməyən, becərilməyən torpaqların kəndlilər arasında paylanması, gələcək aqrar strukturun kəndli kooperativləri əsasında təşkili, taxıl ehtiyatı olan kəndlilərin və mülkədarların dövlətə hər hansı miqdarda və möhkəm qiymətlərlə taxılını satmaqda sərbəstliyinin təmin olunması və s. nəzərdə tutulurdu. Ölkənin müharibədən çıxarmaq məqsədilə Stokholm şəhərində Almaniya nümayəndələri ilə danışıqlar aparılırdı. Məhz, Almaniya Qərbi Ukrayna və Qərbi Belorusiya ərazilərini tələb etdikdən sonra, Müvəqqəti Hökumət müharibəni qələbəyə kimi davam etdirmək xətti götürdü. Bu xətt fikrimizcə düz və ədalətli idi. Çünki Rusiyanın bütövlüyünə, digər tərəfdən Almaniyada hakimiyyətin siyasətinə qarşı mübarizə aparan qüvvələrin mənafeyinə uyğun idi. Müharibənin davam etdirilməsi ilə Almaniyada və döyüşən digər dövlətlərdə də iqtisadi-siyasi böhranı dərinləşdirər, mövcud rejimlərin devrilməsi üçün şərait yaranardı. Beləliklə, sovet tarixşünaslığında göstərildiyi kimi Müvəqqəti Hökumət heç də səbatsız deyil və antidemokratik siyasət kursu götürməmişdi. Hətta bolşevik partiyasının rəhbəri V.İ.Lenin də bu demokratikliyi təsdiq edərək yazırdı: “Fevral inqilabından sonra vuruşan dövlətlər içərisində ən azad ölkə Rusiyadır”.

Lakin Müvəqqəti Hökumətin demokratik cəmiyyət qurmaq istiqamətində siyasəti real həyatda gözlənilən nəticəni vermirdi. Ölkədə böhran daha da dərinləşir, xalqın həyat səviyyəsi durmadan aşağı düşürdü. Rublun kursu müharibədən əvvəlkindən 7 dəfə infilasiyaya uğramışdı. Rusiyanın sərvəti xarici şirkətlər tərəfindən sovrulurdu. Ölkədə çinayətkarlıq durmadan artırdı. Yaranan obyektiv şəraitin təsiri altında xalqın bəzi təbəqələri arasında diktaturaya meyilli çağırışlar da səslənməyə başlamışdı. Təsadüfi deyil ki, 1917-ci ilin avqustunda Kadet partiyasının lideri Milyakov deyirdi ki, Rusiyanın xilası monarxiyaya qayıtmaqdadır, xalq azadlığı qəbul etmək iqtidarında deyil .

Böhranlı dövrün təhlili istər-istəməz belə bir məntiqi sual ortaya çıxarır: Müvəqqəti hökumətin demokratik ruhlu islahatları nə üçün ölkənin böhrandan çıxarılmasını təmin etmirdi. Axı bu gün bütün geriliklərin səbəbkarı kimi təbliğ etdiyimiz sosializm həll ortada yox idi. Mövcud iqtisadi-siyasi böhrranın əsas səbəbi hökumət siyasəti deyil, Rusiyanın sosial-iqtisadi və siyasi inkişafının tarixi kökündə, Rusiyaya məxsus tipindədir.

Ümumiyyətlə, dünyada kapitalizmin inkişafının üç əsas tipi məlumdur. Təbii-tarixi, “müstəmləkə kapitalizmi” və “çatıb etmək” və ya “догоняющий капитализм» tipi. Birinci tipə görə yüngül sənayedən başlayaraq ağır sənayeyə doğru inkişaf baş verir. Zaman və məkan etibarı ilə tədricən təkamül yolu keçən belə inkişaf tipində daxili ziddiyyətlər getdikcə demokratiya mexanizmi ilə tənzim olunur. ABŞ, Qərbi Avropa ölkələri bu yolla inkişaf etmişlər. İkinci tip üzrə inkişafda isə müstəmləkəçi kapitalist dövləti öz iqtisadi ekspansiyası ilə müstəmləkədəki milli ukladları sıxır və öz mənafeyinə uyğun kapitalist evolyusiyasına nail olur. Asiyanın, Latın Amerikasının, Afrikanın böyük bir hissəsi bu yolla inkişaf tapıb.

Üçüncü tip üzrə inkişaf prosesi isə xarici ölkələrin inkişafının təsiri altında baş verir. Bu zaman geriliyini hiss edən dövlət inkişafın tələblərinə cavab verən islahatlarla qabaqcıl dövlətlərə çatmaq və onları ötüb keçmək yolunu tutur. Əlbəttə, bu zaman tətbiq olunan islahatların xarakteri, ardıcıllığı inkişafın əsas şərtləri kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu tip üzrə inkişaf edən ölkələrə Rusiyanı misal göstərmək olar. Krım müharibəsindəki məğlubiyyətdən sonra xarici ölkələrdən inkişaf səviyyəsinə görə öz geriliyini yəqin edən çarizm islahatlar keçirilməsini qərara aldı. İslahatları azad rəqabət olmadan yarımçıq tətbiq etməklə, dövlətin yalnız vacib hesab etdiyi sahələrdə kapitalizmin “marqinal”-“haşiyəli” inkişaf yolunu tutdu. Torpaq kəndliyə verilmədi. İqtisadiyyat bütün sahələrdə təbii-tarixi mərhələlərdən keçmədi. Yalnız I Pyotr dövründə bünövrəsi qoyulan hərbi sənaye sovet dövründə, eləcə də müasir dövrdə təkamüllü tərəqqi tapdı. Bu təkamülün nəticəsi idi ki, həm çarizm, həm də sovet dövründə iqtisadi cəhətdən zəif olan Rusiya, hərbi cəhətdən dünyaya meydan oxuyurdu. Marginal inkişaf, azad rəqabətin olmadığı şəraitdə sosial gərginlik artır, rifah səviyyəsi durmadan aşağı düşür. Hakim təbəqələrin idarəçilik imkanları gündən-günə çürüyür. Hakimiyyət real inkişaf arzulasa da, bu istiqamətdə heç bir tədbir görə bilmir.

Müvəqqəti Hökumətin böhranı da başlıca olaraq bununla şərtlənirdi. Mövcud istehsal strukturundan imtina, torpağın kəndliyə verilməsi günün vacib məsələsinə çevrilmişdi. Hökumət istifadədə olan torpaqlara toxunmadan, torpaq sahiblərini istehsal prosesindən kənarda qoymadan torpaq islahatı hazırlayırdı. Çünki istifadədə olan torpaqların müsadirəsi, kəndlilərə istər əvəzsiz, istərsə də əvəzi ödənilməklə verilməsi istehsalda ciddi durğunluq, aclıq və siyasi partlayışa səbəb olardı. Yeni istehsal strukturunun yaradılması üçünsə keçid dövrü qaçılmazdır. Keçid dövründə demokratiya yolu tutan hakimiyyət isə “bığ və saqqal” arasında qalaraq idarəetmə müvazinatını itirir, iflic vəziyyətinə salınır. Müxalifət köhnə istehsal strukturunu dağıtmayan iqtidarı köhnə siyasəti davam etdirməkdə günahlandırır. Köhnənin sıçrayışla inkarı isə yeni strukturun hələ formalaşmaması üzündən iqtisadi böhran kəskinləşdirir və iqtidarın iflası gerçəkləşir. Böhranlı vəziyyətdən çıxmaq siyasətinin fəlsəfəsi isə təkamül yolunu tələb edir. Yəni köhnəni tədricən yıxmaq və yenini qurmaq. Bu yol isə hakimiyyət uğrunda siyasi mübarizənin tüğyan etdiyi şəraitdə mümkün deyildi. Demokratik yol ilə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan islahatlar nəticə vermirdi. Bu baxımdan Müvəqqəti Hökumət sosial-iqtisadi, xarici siyasətində demokratik olsa da reallıqla üz-üzə qalmışdı. Bu reallıq isə xalqlar həbsxanası olan Rusiya kimi bir ölkədə diktaturanın zəruriliyini tələb edirdi.

Beləliklə, təhlil göstərir ki, bolşeviklər hakimiyyəti ələ almasaydı da Rusiyada diktatura labüd idi. Müvəqqəti Hökumət də diktaturanın zəruriliyini görürdü. 1917-ci ilin yayında, iyul günlərində mitinqçilərə atılan atəşlər diktaturaya meylliliyin ifadəsi idi. Lakin hökumət bu meylini gerçəkləşdirə bilmədi. Paytaxt fəhlələrinin, xırda burjuaziyanın güclü etiraz çıxışları Müvəqqəti hökuməti diktatura meylli açıq tədbirlərdən çəkindirirdi. Kütləvi mitinq dalğasından istifadə edən 12 siyasi partiya isə mərkəzdə istənilən anda hökumətə qarşı “xalq mitinqi” təşkil edir, hakimiyyətə can atırdı. Daxildə siyasi qarşıdurmadan, müxalifəti dəstəkləyən kütlə yükündən, xaricdə isə “demokratiya müdaifəçilərindən” ehtiyat edən Müvəqqəti Hökumət prosesin qarşısını hərblə almaqdan çəkinirdi. Ən başlıcası isə dövlətin arxalandığı silahlı qüvvələr artıq ondan üz döndərməkdə idi. Müvəqqəti Hökumətin aparatında çalışan bolşevik agentlərin verdiyi məlumata görə “əsgərlərin” vəziyyəti sabitdir, etiraz çıxışlarının yatırılmasında hökumət onlara arxalana bilməz”. Çünki müharibədən təngə gəlmiş ordu artıq hökumətin siyasətindən narazı idi. Bu vəziyyəti aydın ifadə edən zabit Dubasovun dediyi kimi “əsgərlər daha vuruşmayacaqlar”. Beləliklə, daxili vəziyyət, ordunun üz çevirməsi müvəqqəti hökumətin diktatura cəhdini axıra qədər davam etdirməyə imkan vermədi. Müvəqqəti hökümətin beynəlxalq dayaqlarının sarsılması da onun diktatura yaratmaq cəhdinin gerçəkləşməməsini şərtləndirən mühüm amildir. ABŞ-ın Rusiyada o zamankı səfiri Fransisin dediyi kimi Amerikada və Qərbdə çarizmin devrilməsindən sonra hakimiyyətə gələn qüvvələr yeritdikləri siyasət baxımından uğursuz varislər idi. Xüsusilə İngiltərə və Fransa Müvəqqəti hökumətin Almaniya ilə sülh danışıqlarından çox narazı qalmışdılar. Çünki Rusiyanın müharibədən çıxması Almaniyanı iki cəbhədə döyüşdən azad edər, İngiltərə və Fransaya qarşı döyüş imkanını artırardı. Maraqlıdır ki, məhz, bu dövrdə beynəlxalq siyasətin dayaq nöqtələrindən olan “Moson” təşkilatının nümayəndələri Rusiyaya gəlmiş və Kerenskiyə 1912-ci ildə təşkilata üzv daxil olarkən içdiyi andı-“Böyük Şərq” üzrə müttəfiqlərini və qardaşlarını tək qoymayacağına vədini xatırlatmışdılar (9. s. 23). (Qərb tarixşünaslığında “fevral inqilabının”da çevriliş və bu işdə Moson təşkilatının rolunun olduğunu söyləyən tarixçilər az deyil. Fevral inqilabı ilə bağlı məsələ ayrıca bir problem olduğundan üzərində geniş dayanmağı məqsədəuyğun hesab etmirik). Bir sözlə Qərb Müvəqqəti Hökumətin siyasətindən narazı idi. Bu narazılığı dəqiq ifadə edən Şimali-Qərbi Afrikada İngilis rezidenti Harold Makmillan yazır: “Karenskinin Qərblə komponionluğu müzakirə edlərkən Böyük Britaniya çətinlik qarşısında qaldı. Onun başqası ilə əvəz olunmağını üstün tutdu”.

Beləliklə, imperiya sistemində demokratik siyasətin qeyri-mümkünlüyü, diktaturanın qaçılmazlığı Müvəqqəti Höküməti diktatura rejiminin yaradılmasına təhrik etsə də, o, daxili və xarici dayaqlarını itirdiyi üçün diktaturaya nail ola bilmədi.

Ölkədə tətil hərəkatı isə durmadan genişlənir, sosial partlayış üçün zəmin güclənirdi. Həmkarlar ittifaqları tətil mübarizəsinin təşkilatçıları və rəhbərləri kimi çıxış edirdilər. Bunların sıralarında artıq 2 milyondan çox fəhlə birləşirdi. Sentyabrın axırında dəmiryolçular üç günlük ümumi tətil etdi və öz tələblərinin qismən ödənilməsinə nail oldular. Oktyabr ayında Uralda 100 min, İvanovo-Voznevsensk, Şuya, Kineşma, Kovrovo və Mərkəzi-Sənaye rayonunun digər şəhərlərinin müəssisələrində 300 min toxucu fəhlə tətil etdi. Fabriklər felən fəhlələrin nəzarəti altına keçdi. İstehsal üzərində fəhlə nəzarəti təşkil olundu. Cənubun bir çox metallurgiya zavodlarında, Donbas şaxtalarında fəhlələr istehsalın idarə edilməsi işlərini öz əllərinə aldılar.

1917-ci ilin payızında Rusiyanın Avropa hissəsindəki qəzaların hər onundan doqquzunu kəndli hərəkatı bürümüşdü. May ayında 152, sentyabr ayında isə 958 mülkədar malikanəsi tar-mar edilmişdi. Kəndli çıxışları artıb mülkədarlara, müvəqqəti hökumətin yerli hakimiyyət orqanlarına qarşı üsyanlara çevrilirdi.

Əsgər və matrosların əhval-ruhiyyəsində də əsaslı dönüş var idi. Müharibədən yorulmuş əsgər və matroslar daha vuruşmaq istəmirdilər. Orduda fərarilik artırdı. Əsgər və matroslar general və zabitlərə nifrət edirdilər. Çünki general və zabitlərin çoxu hakimiyyət uğrunda mübarizədə Kornilov qiyamında iştirak etdiklərinə görə özlərini tamamilə ifşa etmişdilər.

Tarixi faktların təhlili göstərir ki, bolşeviklərin hakimiyyəti xalq inqilabı, demokratik inqilab ilə ələ alması üçün obyektiv tarixi şəraitin mövcudluğu haqqında sovet dövrü tarixşünaslığında irəli sürülən iddia tamamilə əsassızdır. Belə ki, ictimai inqilab üçün yaranan şəraitlə bir qrupun hakimiyyəti qəsd yolu ilə ələ keçirməsi üçün yetişən məqamı bir-biri ilə qarışdırmaq olmaz.

Əvvəla, qeyd edək ki, ümumiyyətlə sosialist inqilabı nəzəriyyəsi kökündən puç və qeyri-mümkün idi. İnqilab vasitəsilə azadlıq və demokratiya əldə etməyin mümkünlüyü haqqında marksist-leninçi nəzəriyyə ziddiyyətli idi. M.Bakuninin dediyi kimi marksizm azadlığa məqsəd kimi baxır və mübarizənin gedişində isə onun mühüm vasitə kimi rolunu nəzərə almırdı. Daha doğrusu o, sabahkı azadlıq uğrunda mübarizə apara-apara, bu gün onun boğulmasını qanunauyğun sayırdı. Proletariat diktaturası cəmiyyətin bir qütbünün digər qütb üzərində hakimiyyəti, ictimai azadlığın inkarından başqa bir gələcək vəd etmir. Bu nəzəriyyə proletariat diktaturasını keçid dövrünün dövləti hesab etsə də, tarix göstərir ki, heç bir diktatura özünün əbədiliyini təmin etmək məqsədindən vaz keçməyib, əksinə həmişə öz ömrünü uzatmağa çalışıb. Diktatorlar məhz, diktatura lokomativinin hər zaman güclü sükançıya ehtiyacından doğduğu kimi, proletar diktaturası da hökmən bura gətirib çıxaracaqdır. M.Bakuninin uzaqgörənliklə dediyi bu fikirlər bolşeviklərin papulist sosialist inqilabı şüarları irəli sürməklə, xalqların ictimai azadlığa çatacağı barədə verdikləri bəyanatlarının xülya olduğunu, hakimiyyətə çan atan qüvvələrin siyasi oyunbazlığını sübut edir.

Oqtay Sultanov,

tarix elmləri doktoru,

professor, ADPU-nun tarix fakültəsinin dekanı

Ardı var...

Olaylar.- 2014.- 23 aprel.- S.10.