Diaspor və lobbiçiliyin

inkişafına təsir edən faktorlar

Hazırda dünyada yaşayan azərbaycanlıların sayı təxminən 50 milyona yaxındır. Bəzi mənbələrdə bu rəqəmin 60 milyon olduğu göstərilir. Bu gün diasporamızın Rusiya Federasiyasında 65, Türkiyədə 20, Almaniyada 37, Amerika Birləşmiş Ştatlarında 20, Ukraynada 17, İsveçdə 11, Böyük Britaniyada 7, Fransada 7, Kanadada 6 və digər ölkələrdə - Avstraliyada, Avstriyada, Argentinada, Belorusiyada, Belçikada, Danimarkada, Dağıstanda, Estoniyada, Finlandiyada, Gürcüstanda, Hollandiyada, İspaniyada və digər ölkələdə çoxsaylı Azərbaycan Milli mədəniyyət mərkəzləri və cəmiyyətləri fəaliyyət göstərir.

Azərbaycan diasporu ilə müqayisədə Azərbaycan lobbisi isə demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Bu səbəbdəndir ki, lobbi məsələsində Azərbaycan ermənilərdən indiki mərhələdə geridə qalır. Bəs görəsən erməni lobbisinin gücü hansı mənbələrdən qaynaqlanır və bu barədə mifik təsəvvürlər hansı səbəbdən yaranır? Ermənilər dünya ölkələrində sayına görə (erməni mənbələrinə əsasən) belə qruplaşmışlar: Ermənistanda 3,1 milyon, Rusiya Federasiyasında 1,13 milyon, Fransada 500 min, İranda 400 min, Amerika Birləşmiş Ştatlarında 1 milyon, Kanadada 70 min, Gürcüstanda 250 min, Suriyada 200 min, Livanda 150 min, Dağlıq Qarabağda 100 min, Argentinada 130 min, Ukraynada 100 min, Polşada 92 min, Turkiyədə 40 mindən 70 minədək (özlərini xemşillər adlandıranları (tarixi araşdırmaya böyük zərurət tələb olunur), ermənilər qəbul etdiyi kimi o sıraya daxil etsək 500 min), İordaniyada 70 min və sair ölkələrdə - cəmi 8-10 milyon. Belə olan halda ABŞ və Kanadada ermənilərin 20 tədris və tədqiqat təşkilatının, ictimai və mədəni tədbirlər keçirmək üçün 20 mərkəzinin, 9 özəl xəstəxananın, 20 sosial xidməti sisteminin, 60 mədəni, 4 tərbiyə, 25 peşəkar, 40 tələbə təşkilatının fəaliyyət göstərdiyini, eyni zamanda, 12 qəzet, 10 dövrü tədris nəşri çap olunmasını və 15 radioproqram verilişləri yayımlanmasını qeyd etmək yerinə düşər. Türkiyədə də 18 erməni məktəbi var. Nəzərə alsaq ki, Amerika qeydiyyatına əsasən, 1980-cı il tarixə olan vəziyyətə Amerikada erməni diasporunu cəmi 81 min erməni təmsil etmişdir.

“Məqam” Araşdırma Qrupunun apardığı tədqiqatlar əsasında Azərbaycan lobbisinin zəifliyinin səbəbləri və inkişafına təsir edə biləcək amilləri nəzərdən keçirəndə görürük ki, lobbiçilik anlayışı müstəqil Azərbaycan Respublikası üçün yenidir. Yeni dedikdə yalnız beynəlxalq müstəvidə həyata keçirilməli olan lobbiçilik nəzərdə tutulur. Məlumat üçün qeyd edək ki, «Lobbi», «lobbiçi», «lobbiçilik» anlayışları hələ orta əsrlərdən latın dilindən ingilis dili siyasi leksikasına daxil olmuşdur. İlkin olaraq, «lobbi» anlayışı qalereya və kilsələrə aparan keçidləri əhatə edirdi. XVII əsrdən başlayaraq Britaniya parlamenti binasında olan vestibül (ictimai binaların içəri girəcəyində geniş yer) və iclas zalına sağ və sol tərəfdən insanların daxil olması üçün nəzərdə tutulan dəhlizlər lobbi (ing. Lobbuism – kuluar) adlandırılmağa başlanılmışdır. Amerika tarixinə əsasən isə, «lobbi» anlayışı siyasi mənada birinci dəfə Amerika konqresinin 10-cu çağırışında tərtib olunmuş protokollarda öz əksini tapmışdır. Sonrakı mərhələlərdə isə «lobbi» sözündən «lobbiçi», «lobbiçilik» sözləri meydana gəlmiş və Amerika siyasi dairələrində olan söhbətlərdə istifadə edilmişdir. 1789-cu ildən, yəni Amerika Konstitusiyasına birinci dəyişiklikdən etibarən ABŞ-da lobbiçilik fəaliyyəti – vətəndaşların rəsmi dövlət orqanlarına şikayətlə müraciət hüququnun rəsmiləşdirilməsindən sonra həyata keçirilməyə başladı. 1876-cı ildə lobbiçilik fəaliyyətini əhatə edən qanun qəbul edildi. Bu qanuna əsasən, lobbiçilik fəaliyyətini həyata keçirən hər bir şəxs özü və fəaliyyəti barədə məlumatları rəsmi olaraq Parlamentin aşağı palatasında-nümayəndələr palatasının (the House) klerk xidməti adlandırılan katibliyində (the clerk of the House) qeydiyyata aldırmalı idi. Bu onunla əlaqədar idi ki, uzun müddət ABŞ-da lobbiçilik fəaliyyəti yalnız müəyyən xarici siyasi maraqların təmin edilməsi ilə əlaqələndirilmiş və bu mənada 1938-ci ildə qəbul edilmiş «Xarici agentlərin (müvəkkil mənasında işlədilir) qeydiyyatı haqqında» qanunla rəsmiləşdirilmişdir.

Ölkə daxilində lobbiçilik adət-ənənə çərçivəsində kortəbii olaraq yaranmış və bu gün də həyata keçirilir. Bəs xaricdə yaşayan Azərbaycan lobbisinin inkişafına nə mane olur?

Diasporanın formalaşma mərhələsində ilkin olaraq dilin, dinin, mədəniyyətin, doğma ata-baba yurdu ilə hər hansı bir şəkildə əlaqənin və son nəticədə fiziki mövcudluğun qorunub saxlanılması naminə etnik əlamətlərə əsasən yaxınlaşma, səyləri birləşdirmə prosesi baş verir. Etnik birliyə mənsubluq diaspora üzvlərindən hər kəsin öz seçimi əsasında həyata keçir. Bu prosesdə “milli şuurun daşıyıcıları” diasporanın “möhkəmləndirici əsası” kimi çıxış edirlər. Təcrübə gösərir ki, ilkin prosesdən sonra diasporanın yaşadığı ölkənin hökuməti ilə münasibələrinin formalaşmasında diaspora üzvlərinin siyasi, iqtisadi və mədəni sahədə nüfüzü nə qədər yüksək olarsa,onların ictimai həyatda rolu bir o qədər böyük olar və yaşadıqları ölkənin dövləti tərəfindən qəbul olunan qərar və qanunlarda diasporanın mənsub olduğu etnik birliyin mənafeləri bir o qədər də nəzərə alınar. Beləliklə diaspora- etnik birliyin hər hansı bir hissəsinin və ya bir dinə məxsus insanların mənşə eibarı ilə mənsub olduğu vətəndən kənarda daimi yaşamasıdır. Bu tərifə diasporanın fəaliyyəti üçün etnik birlik üzvlərinin təsərrüfat və ya kommersiya fəaliyyətindən əldə etdiyi gəlirin bir hissəsinin birliyin maraqları naminə sosial, mədəni, maarifləndirmə və sair tədbirlərin həyata keçirilməsinə göndərilir sözlərini əməli olaraq əlavə edə bilərikmi? Tərifin əlavəsinə əsas kimi Ulu Öndərimizin rəhbərliyi altında qəbul olunmuş 27 dekabr 2002–ci il tarixli “Xaricdə yaşayan azərbaycanlılarla bağlı dövlət siyasəti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 6.3-cü maddəsinə görə xaricdə yaşayan azərbaycanlılarla bağlı Azərbaycan Respublikasının dövlət siyasətinin məqsədləri üçün xaricdə yaşayan azərbaycanlılara maliyyə yardımı edən fiziki və hüquqi şəxslərə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq vergi, gömrük güzəştləri və digər güzəştlər verilə bilər» və qanunun 9.3-cü maddəsinə əsasən «Xaricdə yaşayan azərbaycanlılara və onların təşkilatlarına maddi yardım edilməsi məqsədilə dövlətin, fiziki və hüquqi şəxslərin ödəmələri hesabına təşkil olunan dövlət və ya ictimai fondlar yaradıla bilər».

Sovet Azərbaycanının vətəndaşları olmuş azərbaycanlılarla, Sovet Azərbaycanı ilə tarixi əlaqələri olmayan İran və Türküyə azərbaycanlıları arasında ayırıcı xəttin mövcudluğu Azərbaycan diasporasının ilkin formalaşma mərhələsində olduğu ilə əlaqələndirilir. Araşdırmaçılar çox vaxtı «diaspora üzvləri» sözünün mahiyyətini «həmvətənlərimiz» sözünun mahiyyəti ilə eyniləşdirirlər. Biz diaspora üzvlərini azərbaycanlılar adlandırırıq, lakin «beşinci kolon» vahiməsindən uzaq olaraq onları «həmvətənlərimiz», «soydaşlarımız» («Xaricdə yaşayan həmvətənlərə münasibətdə Rusiya Federasiyası dövlət siyasəti haqqında qanun» qəbul olunub.) adlandırmaqla Heydər Əliyev cəsarəti ilə «həmvətənlərimiz», «soydaşlarısız» və «diaspora» sözlərini siyasi leksikonumuza və qanunvericiliyimizə daxil edilməlidir. Diasporanın işgüzar üzvlərinin daimi məlumatlandırılması məqsədilə onların Respublikanın dövlət və ictimai təşkilatlarının nümayəndəlrin ilə əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində səmərəli vasitələr yaradılmalıdır. Diasporamızın fəaliyyət qabiliyyətinin artırılmasına səbəb ola biləcək iqtisadi-maliyyə əsaslarının gücləndirilməsi (birgə sahibkarlıq, diasporanın kiçik və orta sahibkarlığına dəstək və sair üsulları əhatə edən) məqsədilə konkret konsepsiya işlənib hazarlanması zəruridir. Eyni zamanda daisporamızın işgüzar və imkanlı üzvlərinin imkanlarından istifadə edərək sosial müdaifəsiz diaspora üzvlərinin təminatının ödənilməsi məqsədilə xaricdə xeyriyyəçilik tədbirlərinin, respublikamızda hərracların, «uduşlu bilet» oyunlarının, xeyriyyəçilik konsertlərinin həyata keçirilməsinə nail olmalıyıq. Bakı şəhərində soydaşlarımızın «Beynəlxalq ticarət klubu»nu, «Azərbaycanlılar evi» nin yaradılması məsələsini həll etməliyik. Televiziya proqramlarında geniş vaxt ayrılan «əyləncəli proqramların» yerinə diaspora üzvlərinin iştirakı ilə «dəyirmi massa» arxasında görüşlərin, diaspora üzvlərinin həyatına dair verilişlərin hazırlanıb efirə verilməsinə təşəbbüs göstərməliyik. Daspora üzvlərinin daimi təmasda olmaları üçün tele-körpülər (mərkəzlə əlaqə -xeyriyyə məqsədləri üçün), «internet-sayt»nın yaradılmiasına nail olmalıyıq. Diaspora üzvlərinin (firma və cəmiyyətlər daxil olmaqla, onların ehiyatlanmalarına heç bir əsas yaratmadan ) məlumat bazası yaradılmasını təşkil etməliyik. Ali məktəblərimizin «beynəlxalq hüquq», «beynəlxalq münasibətlər» və sair fakultələrində iki kurs davamlı olaraq «xarici ölkələrin tarixini öyrənməkdən» imtina etməklə günün tələbi səviyyəsində (beynəlxalq hüquq, Avropa hüququ, beynəlxalq iqtisadi və siyasi münasibətlər və sair) zəruri biliklərin tədris olunmasını təşkil etməliyik. Bu təklifləri ardıcıl olaraq davam etdirmək və hər bir təklifin müsbət və ya mənfi tərəflərini araşdırmağa çalışmalıyıq.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-in İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyilə çap edilmişdir

Olaylar.- 2014.- 24 aprel.- S.15.