“Demokratiyadan diktaturaya”

(1917-ci il 3 mart-26 oktyabr)

Oqtay Sultanov, tarix elmləri doktoru,

professor ADPU tarix faklutəsinin dekanı

Əvvəli ötən sayımızda

Petroqrad və Moskva şəhərlərindəki ictimai-siyasi durum, tətil və mitinqlərin daimi kütləsi olan fəhlə maraqlarını ifadə edən bolşevik tələblərinin irəli sürülməsi, digər mərkəzi partiyaların xırda burjuaziyanın, kəndlilərin mənafeyinə uyğun siyasətinə paytaxt fəhlələrinin məhəl belə qoymaması, Petroqrad ətrafındakı bəzi flotların bolşevikləşməsi və s. ilə, eləcə də xarici faktorlarla şərtlənən əlverişli məqamda bolşeviklərin hakimiyyəti ələ keçirməsi üçün imkan yetişmişdi. Silahlı üsyana hazırlıq barədə Kamenev və Zinovyevin mətbuatda çıxışı bolşevik partiyası daxilində mövcud fikir ayrılığını cəmiyyətə sızdırmaqla yanaşı, Müvəqqəti Hökümətin əks hücuma keçməsi üçün də əsaslı bəhanə yaratmışdı. Hökümətin başçısı Kerenski ingilis səfiri Corc Qyukenenlə söhbətində təsadüfi deməmişdi: “Mənə təkcə onların başlaması gərəkdir, o zaman mən onları əzərəm”. Lakin Müvaqqəti Hökumət arxalandılğı silahlı qüvvə olmadığından, qanunlar işləmədiyindən qəti hücuma keçməsə də, ciddi taktiki səhvlərə yol verirdi. Maraqlıdır ki, bu səhvlərin təxribat olub-olmaması, düşünülmüş surətdə kim tərəfindən buraxıldığını təsdiq edən sənədlər əldə yoxdur. Smolnıda telefonların kəsliməsi, yunkenlərin “Pravda” qəzetinin redaksiyasının qapısının bağlanması Müvəqqəti hökumət hücum etməkdə günahlandırmaq üçün bolşeviklərə bəhanə verdi. Trotski yazır ki, Müvəqqəti Hökumətin bu hərəkətləri hərbi təhlükə olmasa da, onları günahlandırmaq üçün yaxşı bəhanə idi. Məhz, bundan istifadə edən silahlı üsyan tərəfdarları gecə ilə yerlərə telefonoqramma göndərərək bildirdilər: “gecə xalqın düşmənləri hücuma keçdilər. HİK qəsdçiləri dəf etmək üçün tədbirlər görür” (2, 20.IY. 1924).

Beləliklə, həm Müvəqqəti hökumət, həm də HİK-nin başçısı L.D.Trotski sanki gözləmə mövqeyində dayanıb əks tərəfin hücumunu gözlədiyi bir anda son dərəcə kövrək stabillik balansı Lenin və silahlı üsyan tərəfdarlarının hücum haqqında göstərişi ilə pozuldu. Oktyabrın 25-də axşamüstü bolşevik cəbhəsində olan qvardiyaçı matros və əsgərlər Qış Sarayını mühasirəyə aldılar. Müvəqqəti Hökumətə təslim olmaq haqqında ultimatum verildi. Lakin cavab alınmadı. Axşam saat 9-40 dəqiqədə “Avrora”dan açılan atəş Qış Sarayına qəti hücumun başlandığını xəbər verdi. Gecə saat 2-10 dəqiqədə Qış Sarayı alındı. Müvəqqəti Hökumətin üzvləri həbs edilib Petropavlovsk qalasına salındı. Paytaxda bolşeviklərin hakimiyyət qəsdi baş tutdu. Ələ keçirilən hakimiyyət II Ümumrusiya Sovetlər qurultayına verildi. Müvəqqəti Hökumət dövrünün demokratiyası bolşevizm diktaturası ilə əvəz olundu.

Sovet tarixşünaslığında Trotskinin yazdıqlarının həqiqət olmadığını sübut etmək üçün “Avrora” kreyserinin matrosu Kurkovun bir ifadəsindən geniş istifadə edilir. Krukov bildirir ki, “Biz Trotskidən əksinqilabın hücuma keçməsi haqqında radio ilə məlumat vermək sərəncamını almışdıq”. Trotski isə məlumat vermək barədə sərəncam göndərməsini inkar etmir və bildirir ki, əslində mən bu yolla inqilabı müdafiəyə çağırır və silahlı hücuma, üsyana çağırışa maneçilik etmək istəyirdim” (5. s. 58).

24 oktyabrda gecə keçirilən MK iclasın, nə də oktyabrın 26-dan 4 noyabra qədərki iclasların protokolları tam əldə edilməyib. Son dərəcə əhəmiyyətli olan həmin protokolların ən lazımlı hissələri yox edilib. Ona görə də silahlı üsyanla çevrilişdə iştirak edən MK üzvləri, onların rolu barədə səhih məlumat almaq mümkün deyil. Tarixi ədəbiyyatda belə iddia olunur ki, guya üsyan qan tökmədən qələbə ilə başa çatmışdır. Halbuki, həmin gün Qış Sarayı qarşısında Pavlovsk polkuna məxsus 6 əsgərin ölümü inkaredilməz olsa da, onların adlarının üzə çıxarılmasına 70 ildən artıq sovet dövründə bir dəfə də olsun cəhd edilməmişdir.

“Xalq inqilabı” adlandırılan silahlı üsyanın dəqiq vaxtı qeyd olunduğu kimi məxfi saxlanılırdı. Lenin onun Müəssislər Məclisinin başlanacağı günə, oktyabrın 28-inə nəzərdə tutulduğunu bildirmişdi. Bəs nə üçün dövlət çevrilişi məhz, 25 oktyabr gecəsi həyata keçirildi. Leninin dediyi kimi nə üçün “gecikmək və tələsmək ölümə bərabər idi”. Çevriliş ona görə 25 oktyabr gecəsi həll olunmalı idi ki, sabah oktyabrın 26-da Ümumrusiya Sovetlər Qurultayı açılacaq və hakimiyyət onun sərəncamına veriləcəkdi.

Digər sual bolşeviklərin hakimiyyəti ələ ala bilməsi ilə bağlıdır. Qeyd etdiyimiz kmi silahlı üsyan məsələsində bolşeviklərin öz arasında fikir ayrılığı mövcud idi. Elə isə kişik bir qrupun çevrilişi müvəffəqiyyətlə başa çatdırılması necə mümkün oldu?

Xarici ölkələrin müvafiq tarixi ədəbiyyatında bolşevik çevrilişində xarici marağın olması məsələsinə az toxunulmamışdır. Birinci dünya müharibəsində iki cəbhədə-Şərqdə Rusiyaya, Qərbdə isə İngiltərə və Fransaya qarşı döyüşən Almaniyanın bu çevrilişdə maraqlı olması göstərilmişdir. V.İ.Leninin Alman baş hərbi qərargahının agenti olması qeyd edilmişdir.

Tarixi faktların analitik təhlili bu fikirlərə obyektiv münasibətin hasilinə kömək edər. Məlum faktdır ki, V.İ.Lenin İsveçrədə mühacirətdən Almaniya ərazisindən keçməklə Rusiyaya qayıtmışdır. Trotskinin yazdığına görə 500-ə yaxın rus mühaciri, o cümlədən onun özü, Kamenev və başqaları da həmin yolla Rusiyaya qayıtmışdır. Elə isə nə üçün mühacirətdən qayıdanlardan yalnız Lenin Almaniyanın agenti olmaqda günahlandırılır? (6.)

Poçt vaqonunda Almaniyadan keçib gələn Lenininin qatar 4 saat bu ölkə ərazisində dayanarkən vaqonda olmaması, Almaniya Kayzeri ilə görüşməsi haqqında fikir də bu baxımdan maraq kəsb edir. Görüşdə iki cəbhədə vuruşan Almaniyanı qane edən şərtlərlə Rusiya ilə sülh bağlamaq və iki cəbhədə müharibə aparmaq çətinliyindən xilas olmaq istəyi müzakirə olunmuşdur. Müvəqqəti Hökumət də 1917-ci ilin aprel ayına qədər Almaniya ilə Stokholm şəhərində məxfi sülh danışıqları aparmışdı. Lakin Almaniyanın Qərbi Ukrayna və Belarusiya torpaqlarının böyük hissəsinin ona güzəştə gedilməsi ilə əlaqədar təklif etdiyi şərtlərə razılıq verməmişdi. Rusiyanın ərazi bütövlüyünə sadiq qalaraq müharibəni davam etdirməyi üstün tutmuşdu. Müvəqqəti Hökumətin bu siyasəti vətənpərvər əhəmiyyətli olsa da, ölkədə ümumi böhranı dərinləşdirir, yeni siyasi qüvvələrin hakimiyyətə gəlişinə perspektiv açırdı. Almaniya yetişən siyasi şəraitdə onun sülh təklifinə razılıq verəcək, bir qüvvənin hakimiyyətə gəlməsinə maraqlı idi. Məhz, Almaniya Leninin Rusiyaya öz ərazisindən keçməklə qayıtmasına və onun maliyyələşdirilməsinə ona görə razılıq vermişdi ki, gələcəkdə şərtlərini qəbul etdirsin.

Antanta dövlətləri də Leninin Rusiyaya qayıtmasına ciddi müqavimət göstərmədilər. İsveçdə Britaniya nümayəndəsi Eske Qovardın gündəliyinə əsaslanaraq ingilis müəllifi Ronald Klark yazır: “Müttəfiq dövlətlərin diplomatların bu təhlükəli inqilabçının aktiv müzakirə etdilər. Lakin onlar Rusiyada inqilabın artıq qarşısının alınmamasının qeyri-mümkünlüyünü gördükdən sonra bu fikirdən yayındılar (4. s. 7). Müharibədən çıxmaq siyasəti ilə Qərbdə dayaqlarını itirən Kerenskidən fərqli olaraq, sülh resepti ilə Rusiyaya qayıdan Leninə ciddi müqavimət göstərilməməsinin səbəbi, müharibə davam etdikcə Avropada da sosial-iqtisadi və hərbi-siyasi böhranın dərinləşməsi, buradakı hakimiyyətlər üçün də real təhlükənin artması idi. Digər tərəfdən isə Kerenski “məqbul tərəfdaş” nüfuzunu artıq itipmişdi. Şimali Afrikada o zamanlar ingilis rezidenti Harold Makmillana istinad edən R.Klark yazır ki, onlar Kerenskinin kompanionluğu məsələsini müzakirə edərək ona görə ondan vaz keçdilər ki, daha sərfəli olan kompanion var idi. ABŞ-da bu “qayıdışa” biganə deyildi. Təsadüfi deyil ki, çevrilişdən dərhal sonra Amerikanın Rusiyadakı səfiri Frensisin Moskvadakı Amerika konsulu Sammerseə göndərdiyi teleqramda deyilirdi: “Peterburq soveti yeni kabinet yaradıb. Lenin premyer, Trotski xarici işlər naziri, Kolontay maarif naziri, bu möcüzədir”. Beləliklə, çevriliş xaricdə gözlənilir və alqışlanırdı. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Kerenckinin məhz, Amerika səfirliyinə məxsus maşınla aradan çıxarılması faktı da, xarici dövlətlərin bu oyunun mərkəzində olması fikrini möhkəmləndirir.

Digər bir fakt: Ronald Klarkın yazdığına görə Leninin Rusiyaya qayıdarkən nəinki rəsmi dairələr, hətta fəhlələr tərəfindən yaxşı qarşılanmayacağını, hökumət tərəfindən həbs olunacağını gözləyirdi (4. s. 8). Kamenevin öz xatirələrində qeyd etdiyi kimi, o, Lenin və Trotski ağ mələfə qaldıraraq rus-alman cəbhəsinin döyüş rayonundan keçərkən Leninin bənizi ağarmış vəziyyətdə təlaşla tez-tez təkrar edirdi: “Necə fikirləşirsiniz, bizi həbs etməzlər ki?”. Məntiqi sual ortaya çıxır: Fevral inqilabından sonra bütün siyasi məhbusları azad edən, mühacirətdəkilərin vətənə qayıtmasına icazə verən bir hökumət tərəfindən həbs olunmaq təhlükəsi nə üçün olmalı idi? Bu narahatçılıq Leninin şübhəli “şəxsi işi” ilə əlaqədar deyildimi?

Leninin Rusiyaya qayıdan dan dərhal sonra heç bir bolşevikin gözləmədiyi halda, tarixi bolşevik müddəalarından əl çəkməyə başlaması, II İnternasionalın Simmervald və Kintal konfranslarının qərarına uyğun olaraq bolçeviklərin I dünya müharibəsinin vətəndaş müharibəsinə, inqilabı müdafiəçilik müharibəsinə çevirmək şüarından imtina etməsi, müharibədən çıxmaq şüarını irəli sürməsi faktı da bu yerdə son dərəcə düşündürücüdür. O, bildirirdi ki, inqilabı müdafiəçilik müharibəsinə biz yalnız proletariat və onun müttəfiqi olan yoxsul kəndlilərin diktaturası yaradıldıqdan sonra razı ola bilərik. Məsələ ondadır ki, diktatura bərqərar olan gecənin sabahı nəinki inqilabi müdafiəçilik müharibəsi şüarını müdaifə olundu, əksinə Sülh Dekreti qəbul edildi. Leninin bu addımlarının gözlənilməz olduğunu L.D.Trotskinin ifadəsi də təsdiq edir: “Hətta Leninə ən yaxın olan adamları da qorxuya bənzər hiss bürümüşdü. Bu vaxta qədər möhkəmlənmiş inqilabi müddəalar hansı ki, son aylara qədər toxunulmaz hesab olunurdu, bizim gözümüz qarşısında onun tərəfindən alt-üst edilirdi.”

Baltik flotiliyasının bolşevikləşmiş rabitəçilərinin Leninin Almaniyanın agenti olması haqda əldə etdiyi şifrəli teleqramma faktı, mühacirətdən qayıdarkən onu vağzalda ura səsləri ilə qarşılayan fəhlələr önündə təntənəli nitq söyləyən matros Maksimovun bir gün sonra Baltik flotiliyasiyanın iclasının qərarını bəyan edərək “yəqin edəndə ki, Lenin əlahəzrət alman kayzerinin və Prussiya kralının razılığı ilə Rusiyaya gəlib, biz onun təntənəli qəbulunda iştirak etdiyimizə görə böyük peşmançılıq hissi keçiririk. Əgər bilsəydik, biz onun gəlişini ura səsləri ilə qeyd etməz, əksinə ona “hansı ölkədən keçib gəlmisənsə ora da rədd ol deyərdik” məzmunlu fikri də Lenin barədəki rəyə az əsas vermir.

1903-cü ildən RSDFP-nin üzvü Antonov-Ovsiyenko xatirələrində belə bir faktı qeyd edir: “Lenin silahlı üsyan günü Vıborq rayonuna gəldi və soruşdu: Baltikdən flotu Petroqrada gətirmək mümkündürmü? Kimsə bildirdi ki, bu olmaz, çünki flot dənizdən onda müdafiəzis qala bilər. O zaman Lenin cavab verdi ki, inqilabı Baltikdən yox, Petroqraddan təhlükə gözləyir” (3. s. 41). Almaniya ilə qızğın döyüşlər gedən bir vaxda flotu başlı-başına buraxmaq və həm də arxayın olmaq şübhə üçün əsas vermirmi?

Nəzərə alsaq ki, XX əsrin əvvəllərindən Kerenski, Milyukov, Trotski, Sverdlov, Zinovyev, Kamenev, Radek və s., sonrakı mərhələlərdə İtalya faşizminin lideri Mussolini, ABŞ prezidenti Qarri Trumen, Çili prezidenti Salvador Alende və başqaları kimi V.İ.Lenin də “beynəlxalq maraqlara” xidmət edən siyasi çevrilişlərin ssenarisinin hazırlanmasında tarixi təcrübəyə malik “Moson” təşkilatının üzvü idi, razılaşmamaq olmur ki, Petroqrad çevrilişinin enerji mənbəyi xeyli dərin və köklü olmuşdur. (1, s. 234)

Yuxarıdakı fikirləri ümumiləşdirərək belə bir nəticəyə gəlmək olar: Xalqın Müəssislər Məclisinin çağırılması tələbinə istəsə də, istəməsə də mane olmaq iqtidarında olmayan müvəqqəti hökumət onu keçirməli idi. Çoxpartiyalı yeni dövlət quruluşunun yaradılması imkanı var idi. Lakin bolşeviklərin partiyasının seçki yolu ilə deyil silahlı üsyan vasitəsi ilə hakimiyyəti ələ almaq ideyasınınn ortaya çıxması, Sankt-Petroqradda və Moskvada bolşeviklərin xeyrinə real çoxluq ümumi vəziyyəti dəyişdi. Bolşeviklər paytaxtdakı vəziyyətindən çıxış edərək hakimiyyəti ələ alaraq cəld xalqa sülh, torpaq verməklə bütün ölkə üzrə görülməyən çoxluq əldə edəcəklərini inanırdılar.

Hadisələrin inkişafı onların fikirlərini təsdiq etdi. Hakimiyyət qəsdi qələbə çaldı və dərhal xalqa sülh, torpaq haqqında dekretlər verildi və bolşeviklər ölkənin əhalisinin böyük əksəriyyətini öz tərəfinə çəkə bildi. Xalqın 1903-cü ildən etibarən “torpağın əsl anası” adlandırdıqları Müəssiələr Məclisini çağırmaq ideyasından bolşeviklər əl çəkdilər. Lakin ölkənin müxtəlif yerlərində Müəssisələr Məclisinə seçkilər geniş şəkil almışdı. Təsadüfi deyil ki, əksər yerlərdə seçkilər 1917-ci ilin noyabrında keçirilirdi. Lakin yerlərdə bu kampaniyaya qarşı müqavimət meydana gəldi. Mövcud qərara görə məclis noyabrın 28-də açılmalı idi. Bolşeviklər isə buna yol vermək istəmirdilər. Fikrimizi 1924-cü ilin aprelin 20-də “Pravda” qəzetində Trotskinin dərc etdirdiyi fakt da təsdiq edir. Trotskinin dediyinə görə Lenin bildirmişdi ki, Müəssisələr Məclisinin çağırılması açıq səhvdir. Hakimiyyət bizim tərəfimizdən artıq ələ alınmışdır. Biz onu yenidən ələ almaq üçün yeni hərbi tədbirlər görməliyik? Hətta Lenin tərkibi əsasən fəhlələrdən ibarət olan bir Latış polkunun Petroqrada gətirilməsi haqqında göstəriş də vermişdi. Onun fikrincə “мужик» ləngərliyə bilərdi, o zaman proletar qətiyyəti lazım idi.

Lakin Müvəqqəti hökumət kimi bolşeviklər də Məclisin çağırılmasını ləğv edə bilməzdi. Çünki, bu xalqın tələbi idi. Təsadüfi deyildi ki, artıq noyabrda 79 dairə üzrə 90 milyon seçicidən, 40,5 milyonu səs vermiş və nəticəni gözləyirdi. Müəssisələr məclisinin çağırılması uğrunda digər siyasi partiyalar da fəal mübarizə aparırdılar. 23 noyabr 1917-ci ildə sağ eser V.N.Filippovokinin rəhbərliyi ilə “Müəssiələr məclisini müdafiə ittifaqı yaradılmışdı. Bolşeviklər partiyası isə öz müqavimətini göstərməkdə idi. Tezliklə öz səhifələrində “Müəssisələr Məclisinin müdafiə şüarını dərc edən “Утренние ведомости», «Воля народа», «Zəhmətkeşin sözü” qəzetlərinin redaksiyalarında bolşeviklər tərəfindən yoxlamalar aparıldı. «Воля народа» qəzetinin redaksiya heyətinin üzvü sağ eser A.A.Arqunov, “Трудное слова» qəzetinin redaksiya heyətinin üzvü S.M.Dmitrovski və başqaları hərbi inqilab komitəsinin göstərişinə uyğun olaraq həbs edildilər. Trotskinin məlumatına görə Lenin bildirirdi ki, Müəssislər Məclisi Müvəqqəti hökumətə görə bir addım irəli idi, sovet hakimiyyətinə görə isə geriyə addımdır. O məclisin çağırılmasını heç olmasa təxirə salmağı irəli sürürdü. Qeyd edirdi ki, nə üçün dməclisin təxirə salınması yaxşı olmaz. Əgər Müəssislər Məclisi kadet-menşevik-eser təbiətli olsa da yaxşıdır. Ona görə də 1918-ci il yanvarın 5-də 410 deputatın iştirakı ilə gecikdirilmiş Müəssislər Məclisi çağırılmalı oldu.

Antibolşevik ruhlu qərarları ilə hakimiyyət çevrilişi etmiş qüvvələrin siyasi narahatlığına səbəb olmuş Müəssislər məclisindən xilas olmaq yolunu tutan sovet hakimiyyəti Məclisin iştirakçılarına qarşı hərbi güc və zorakılıq tətbiq eədərək öz mövqelərini möhkəmlətmək imkanı əldə etdi. Əslində isə belə bir tədbir “qırmızı terroru”un tüğyanı. Rusiyada vətəndaş müharibəsinin ilk atəş səslərinin başlanğıcı idi. Ölkənin ərazi bütövlüyünə xəyanət edərək, bolşeviklərin özünün məhşur “Aprel tezisləri”ndəki “dünya müharibəsinin inqilabı müdafiəçilik müharibəsinə çevirmək şüarından imtina edərək, hakimiyyəti əldə saxlamaq naminə 150 min km-lik bir ərazidən əl çəkməyə, Qərbi Ukrayna və Belorusiya xalqlarının işğal zonasında yaşamaqla, parçalanmasına Rus-Alman Brest separat razılaşmasına atılacaq imzanın başlanğıcı idi.

Milli müstəqillik əldə etməyə can atan milli ucqarların yenidən imperiya boyunduruğuna çəkilməsinin başlanğıcı idi.

Beləliklə, faktların təhlilindən belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, bolşevik çevrilişinin baş tutması, “ağ rəngli” imperiya əsarəti altında olan xalqlara çevriliş ərəfəsində azadlıq veriləcəyi vəd edilsə də, onun “qırmızı” rəngdə qorunub saxlanması beynəlxalq siyasətlə şərtlənirdi. Təsadüfi deyil ki, oktyabr çevrilişindən sonra nəhəng dövlətlər Rusiyanın nəzarətindən çıxan gənc müstəqil milli dövlətlərin müstəqilliyini siyasi təmtəraqla tanısalar da, Rusiyanın konfederasiya əsasında yenidən qurulmasını da alqışlayırdılar. Rusiyanın geopolitik məkan kimi dağılmasını istəmirdilər. Çünki Rusiyanın Avropaya qarşı təzyiq üçün “bölünməyən dövlət” kimi qorunub saxlanması dünya siyasətinə lazım idi.

1917-ci il oktyabr çevrilişinin tarixini təhlili və hasil olunan elmi-məntiqi qənaət, həm XX əsrin sonrakı mərhələlərində postsovet, həm də müasir dövrdə Müstəqil Dövlətlər Birliyi məkanında baş verən siyasi proseslərə mükəmməl münasibət bucağını yaradır.

Tarix sübut edir ki, birinci və ikinci dünya müharibələri zamanı ABŞ, İngiltərə və Fransa Rusiyanı Almaniyaya qarşı müqavimət üçün qoruyub saxlanmağa məhkum idi. Ən azı ona görə ki, onun yaşadığımız planetdə yerləşdiyi coğrafi məkan hər iki müharibə dövründə bunu tələb edirdi. XX əsrin sonu XX1 əsrin birinci onilliyində də Rusiya beynəlxalq münasibətlər sistemindəki “tarixi jandarma” yerini itirməmişdir. Lakin indi o, nəyinki Qərbə, Eləcə də dünyanın iqtisadi ihkişafının ağırlıq mərkəzinin keçdiyi Çinə və s. təzyiq mənbəyi, “yeni dünya şahmatı” üçün sərfəli fiqurdur. Rusiyada hakimiyyətə hər hansı bir “rəngli partiya”nın gəlməsindən asılı olmayaraq bu cəhəti nəzərə almamaq mümkün deyil. ABŞ-Qərb, ABŞ-Rusiya və Rusiya-Qərb ziddiyyətləri Rusiyaya münasibətdə strateji siyasətin istiqamətlərini bu gün də az müəyyən etmir.

ƏDƏBİYYAT

1. M.V.İvanov. Тайная дипломатия. Харбин, 1937, ст.234.

2. “Pravda” qəzeti. 20.IY.1924.

3. Antonov-Ovsyenkonun xatirələri. Вопросы истории. M., 1990.№2. sт.73.

4. “Международная жизнь” . 6-13. III.1991.

5. “История СССР”. №2. 1989. s. 87. 6. Л.Д.Тротски. История русской революции. 1932.

6. В.И. Ленин. Том. 34.cт.278.

7. Н.В.Святитетски. “Итоги выборов к Учредителной собрании ”. (в книге Первый год русской революции ” (1918 ).

8. Л.Хасс. Еше раз о мосонстве. 1989.

Olaylar.- 2014.- 24 aprel.- S. 10.