“Azərbaycanlılar psixoloji baxımdan öz vətənlərindən kənarda yaşamağa üstünlük verməyiblər”

Məryəm Seyidbəyli: “Azərbaycanlıların yaşadıqları ölkələrdə beynəlxalq elmi əlaqələri gücləndirən dövlət proqramı hazırlayıb qəbul etmək lazımdır”

İndi dünyanın demək olar ki, hər yerində azərbaycanlıya rast gəlmək mümkündür. Onların arasında sadəcə öz işləri işləri ilə məşğul olanlarla yanaşı, diaspora fəaliyyəti göstərənlər də var.

Həmvətənlərimiz qədim yurdumuz olan Azərbaycanla yanaşı, dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayır və fəaliyyət göstərirlər. Onların yaşadıqları xarici ölkələrdə bir araya gəlməsi, fəaliyyətlərinin daha da geniş yer ala bilməsi üçün birgə işləmələri mühüm şərtdir. Bəs onlar diaspora fəaliyyəti ilə istənilən səviyyədə məşğul ola bilirlərmi? Ümumiyyətlə, Azərbaycan diasporunun inkişafı ilə bağlı nələri demək olar? Bu mövzuda söhbətimizi AMEA A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun “Azərbaycan diasporu” şöbəsinin rəhbəri Məryəm Seyidbəyli ilə davam etdirdik.

-Məryəm xanım, müəyyən bir yol keçmiş Azərbaycan diasporunun inkişaf mərhələləri haqqında məlumat verərdiniz. Əslində diasporun tarixi hansı illərdən başlayır?

-Azərbaycan diasporu barədə danışarkən qeyd etmək istərdik ki, o uzun tarixi proseslərin nəticəsi kimi meydana gəlib. Asiya ilə Avropanın qovşağında yerləşən Azərbaycan önəmli coğrafi mövqeyi sayəsində dövlətlərin diqqətini cəlb edib. Azərbaycan icmaları özlərinin etno-tarixi ərazisinin hüdudlarından kənarda yalnız erkən orta əsrlərdə xarici və daxili proseslər, hərbi-siyasi və sosial-iqtisadi faktorların nəticəsində meydana gəlmişdir.

Azərbaycanlılar özlərinin məlum üçminillik dövlətçilik tarixi ərzində öz torpaqlarında möhtəşəm dövlətlər yaradıblar. Mansı padşahlığından (e.ə. IX əsr) bugünkü Azərbaycan Respublikasınadək olan dövr şərəfli bir dövrdür. Doğrudur, bu dövlətlər tarixin dövrlərində müxtəlif dünya imperiyalarının: Əhəmənilər, Parfiya, Makedoniyalı İskəndər, Sasanilər, Səlcuqlar, Osmanlı, Rusiya imperiyalarının tərkibinə daxil olublar.

Xarici təcavüzlər avtoxton yerli əhalinin bir hissəsini dinc və əminamanlıq şəraitində yaşamaq üçün öz ana torpağını tərk etməyə məcbur etmişdir ki, bu da qürbətdə tədricən əvvəlcə azərbaycanlılar icmasının, sonradan isə diasporun yaranmasına zəmin yaratmışdır. Beləliklə, orta əsrlərdə Azərbaycana edilən soyğunçu hücumlar yerli avtoxton əhalinin bir hissəsinin miqrasiyasına səbəb olmuşdur.

Hazırda mütəşəkkil Azərbaycan diasporu barədə əsl mənada, 1991-ci ildə SSRİ-nin dağılmasından və Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra danışmaq olar. Bununla bağlı olaraq keçmiş Sovet İttifaqında yaşayan azərbaycanlılar avtomatik olaraq öz dövlətlərinin hüdudlarından kənarda diaspor xalqı statusu ilə qalmalı oldular. XX-XXI əsrin əvvəli həm də dünyada yeni miqrasiya dalğası ilə əlamətdardır. Bu, birincisi, 1988-1994-cü illər Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı olmuşdur. Təcavüzkar Ermənistan Respublikası Dağlıq Qarabağı işğal etdikdən sonra bu hadisələr genişmiqyaslı xarakter kəsb etmiş və kütləvi miqrasiyanın sosial-siyasi səbəbini şərtləndirmişdir. Azərbaycan¬lılar Rusiya Federasiyası, Türkiyə, İrana, Qərbi Avropa ölkələrinə, ABŞ və Kanadaya miqrasiya etməyə məcbur olmuşlar.

Azərbaycanlıların xaricə miqrasiya prosesi uzun tarixə malik olsa da Azərbaycan diasporunun özünü təşkilatlandırması və formalaşması ümummilli lider Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Daha dəqiq deyilsə, diasporun dövlət tərəfindən məqsədyönlü dəstək¬lənməsi siyasəti ümummilli lider Heydər Əliyevdir. O, hesab edirdi ki, Azərbaycan Respublikası bütün dünya azərbaycanlılarını birləşdirən mərkəz olmalıdır. Azərbaycançılıq ideyasını məhz ümummilli lider formalaş¬dırmışdır.

-50 milyonluq millətimizin 10 milyondan çoxu tarixi torpaqlarından kənarda mühacirətdə yaşayır. Bu böyük qüvvənin Azərbaycan naminə daha faydalı işlər görə bilməsi üçün hansı addımlar atılmalıdır?

-Müxtəlif ölkələrdə yaşayan Azərbaycan diasporasının, həmin ölkənin ictimai, iqtisadi və siyasi həyatında aktiv iştirak etməsini təşkil etmək, tarixi vətənlərinin siyasi maraqların, lobbiçiliklə təmin etmək, Dünya azərbaycanlılarını birləşdirmək üçün azərbaycançılıq ideyasını daha da inkişaf etdirmək vacibdir. Dağlıq Qarabağ probleminin Azərbaycanın sərhədəlri çərçivəsində həlli, bütün dünya azərbaycanlılarını birləşdirən bir ideologiya olmalıdır.

-20-30-cu illər əvvəlki dövrlərlə müqayisə etdikdə bu gün həmvətənlərimiz yaşamaq üçün hansı ölkələrə daha çox üstünlük verirlər?

-Azərbaycanlılar psixoloji baxımdan öz vətənlərindən kənarda yaşamağa heç vaxt üstünlük verməyiblər və bu indi də belədir. Lakin XIX-XX əsrlərdə baş verən siyasi proseslər onların böyük bir hissəsini öz vətənlərini tərk etmək məcburiyyətində qoymuşdur. Hazırda azərbaycanlılar dünyanın əksər yerlərində yaşayırlar, öz vətənləri ilə sıx əlaqə saxlayırlar. Mütəxəssislərin rəyinə görə hazırda azərbaycanlılar daha çox Türkiyə, Avropa və Şimali Amerika ölkələrində yaşamağa üstünlük verirlər. Bu da bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblərlə bağlıdır. Belə ki, hazırda Ukraynada və Rusiya Federasiyasında baş verən hadisələr və digər səbəblər daha çox adlarını çəkdiyim ölkələri görmək məcburiyyətində qoyur.

-Azərbaycan Diasporunun daha güclü inkişaf etdiyi hansı ölkələrin adlarını çəkmək olar və Sizcə bunun səbəbləri nədir?

-Azərbaycan diasporu Rusiya, Türkiyə və ABŞ-da daha güclü şəkildə formalaşmışdır. İlk növbədə belə bir faktı qeyd etmək istəyirəm ki, bu ölkələrdə həm say etibarı ilə və siyasi fəallıq cəhətdən burada yaşayan azərbaycanlılar həmin ölkələrin siyasi dairələrinə artıq müəyyən dərəcədə təsir göstərə bilirlər. Digər tərəfdən isə onlar bu ölkələrin iqtisadi həyatında güclü mövqelərə malikdirlər və bu da mühüm əhəmiyyət kəsb edən amillərdən biridir.

-Rusiyada güclü Azərbaycan diasporu fəaliyyət göstərir. Bu ölkədəki diaspor fəaliyyəti haqqında nələri deyə bilərsiniz?

-Azərbaycan diasporu Rusiya Federasiyasın doğrudan da daha güclüdür. Bu ölkədə Azərbaycan diasporunun təşkilatlanma prosesi daha sürətlə inkişaf edir. Hal-hazırda bu ölkədə ən güclü ictimai təşkilatlardan biri Ümumrusiya Azərbaycan konqresidir. Həmin təşkilat 15 ildən artıqdır ki, fəaliyyət göstərir. Onun fəaliyyətini əks etdirən həftəlik qəzet, vebsayt, Azərbaycan dilini öyrənmək üçün xüsusi məktəb fəaliyyət göstərir. Həmvətənlərimizin hüquqi mənafeyini müdafiə etmək üçün bu ölkədə xüsusi mərkəz fəaliyyət göstərir. ÜAK azərbaycanlıların Rusiya Federasiyasında ali təhsil almalarına da böyük köməklik göstərir. İkinci böyük təşkilat AMOR adlanır. Bu da çox nüfuzlu bir cəmiyyətdir. Həmin təşkilat Azərbaycanın təbliği ilə əlaqədar bir sıra proyektləri həyata keçirmişdir. Ölkəni dünyada tanıtmaq üçün xeyli işlər görür.

-Sizcə bu gün Azərbaycan diasporunun problemləri arasında daha çox nələri vurğulamaq olar?

-Hazırda dünya ölkələrində yaşayan azərbaycanlıların daha sıx birgə fəaliyyət göstərmələri ilə bərabər, həm də onların yaşadıqları ölkələrin iqtisadi və siyasi həyatlarına inteqrasiya etmələrinə və bu ölkələrdə Azərbaycan Respublikasının mənafelərinə cavab verən qərarların qəbul edilməsinə nail olması üçün öz lobbiçilik fəaliyyətlərini daha da gücləndirməlidirlər. Bu işləri daha yaxından koordinasiya etmək üçün azərbaycanlıların yaşadıqları ölkələrdə beynəlxalq elmi əlaqələri gücləndirən dövlət proqramı hazırlayıb qəbul etmək lazımdır.

Olaylar.-2014.-21 avqust.-S.3.