Qızı qoydun beşiyə, cehizi çək eşiyə…

Cehiz almaq bəlkə də valideynləri qız uşaqları doğulan gündən narahat edən məsələlərdən biridir. Əslində bu bir adətdir ilk evlilərə bir yardım məqsədi daşıyır. Zaman keçdikcə toy adətləri dəyişsə də, cehiz məsələsi dəyişməz olaraq qalır. Daha doğrusu dəyişir. Amma qız tərəfinin işini daha da çətinləşdirmək yolu ilə. Nədir cehiz? Bunu hər kəs qızların ata evindən ər evinə gətirdiyi əşyalar kimi başa düşür. Bir çox ölkələrdə qız uşağı hələ yetkinlik yaşına çatmamışdan onun üçün cehiz toplanır. Cehiz adətən, müxtəlif növ mebellərdən, texnikadan, xalça və yataq dəstlərindən, məişət əşyalarından və s. ibarət olur.

Cehizin Avropa, Cənubi Asiya, Afrika və dünyanın digər yerlərində uzun tarixi var. Onun əsas funksiyaları-ərin yeni bir ev qurması üçün ona dəstək olmaq, əri vəfat etdikdə həyat yoldaşını təmin etmək. Avropada cehiz böyük ailələrin güc və sərvət qurmağına və nikah vasitəsilə ittifaq siyasətində böyük rol oynamağa imkan verirdi.

Orta əsrlərdə qız doğulandan dərhal sonra cehiz toplanılmasına başlanılırdı. Cehiz əsasən əldəqayırma yorğan, yastıq, ədyal, pərdələr, müxtəlif qab dəstləri, bəzək əşyaları, qızıl, büllur, xalçalar və s. ibarət olur. Cehiz verənin imkanından asılı olaraq zamanla cehizə pul və qiymətli kağızlar - əhəmiyyətli məbləğlər əlavə olunmağa başlandı. Belə ki, pul cehizdə əmlakı üstələyir. Bu gün dünyada ənənəvi cehiz hələ də mövcuddur, lakin indi böyük hissəsini pul – böyük məbləğlər, üstəgəl xüsusilə mühüm şəxsi əmlak və daşınmaz əmlak tutur.

Ərə verilən qıza ata evindən gündəlik həyat, ev-eşik üçün ən vacib sayılan əşyalar verilir. Əvvəllər qız evi bu əşyaları oğlan evindən aldığı başlığın hesabına əldə edirdi. İllər keçdikcə bu adətin forması və alınma mənbəyi dəyişikliyə məruz qalıb.

Vaxtilə kasıb ailələrdə cehiz anasından qızına bir miras tək ötürülürdü. Qız doğulduğu gündən başlayaraq, anası öz cehizindən qalmış əşyaları və çatmayanları yenidən alaraq əlavə edilir, ayrıca bir sandığa yığırdı. El-oba qaydasına görə, ev əşyalarının çoxunu nişanlı qız özü hazırlayır, xalça, corab toxuyur, saatqabı, tənbəki kisəsi və s. tikirdi. Varlı ailələrdə isə cehizi tamamilə yenidən toplayardılar.

Tədarük işləri böyük nişantaxdı mərasimindən sonra toy günlərinə qədər davam etdirilirdi. Bu müddət ərzində həmin avadanlığın bir hissəsi qonum-qonşu qadınların köməyilə düzəlir, yun yuyulub daranır, yorğan-döşək tutulur, xalça-palaz toxunur və s. vacib işlər görülürdü.

Yaxın qohumların verdiyi və qonaqların özləri ilə qız toyuna gətirdikləri hədiyyələr də cehizə qatılırdı. Qız evi kasıb olduqda, çox vaxt adaxlı oğlan özü bu əşyaları toplayıb toy gününə qədər qızgilə çatdırır və gəlinapardı mərasimində onu gəlin qız ilə birlikdə ər evinə daşıyırdı.

Keçən əsrin əvvəllərində qeydə alınan və cehizə daxil olan ənənəvi əşyalar hər ailə üçün vacib sayılan Quran kitabı, üstündə namaz qılmaq üçün əbrişim şaldan tikilmiş iki-üç canamaz, möhürqabı, yüz bir danəli təsbeh. Daha sonra iki adamlıq qırmızı yorğan və qırmızı məxmərdən üzlənmiş böyük taxt döşəyi, ikı yun döşəkçə, iki ədəd mütəkkə, bir böyük nazbalınc, qayınata-qayınana üçün iki kiçik döşək. Nişanlı qızın özü, yaxud qız evi qadınları tərəfindən bəy üçün hazırlanmış tikmə əl işləri güləbətinli tirmə araxçın, ipək daraqqabı, saatqabı, zərxaradan on iki ədəd tənbəki və pul kisəsi, 20-30 cüt çarıqbağı, at üçün zinpuş, qələmdanqabı və s. Yenə məişət üçün dəstərxan süfrə, əl-üz dəsmalı, isti qabları qaldırmaq üçün yeddi cüt "tutqac" və s.

Gəlinin özü üçün sürmədan, ətirqabı, qayçıqabı, iynəqabı, sayı yeddi olmaqla iynə, qıyıq, güləbətinli pərdəbağı, ipək tumanbağı, taxça və güzgü pərdəsi, qara ayağdaşı və s. Bunlardan başqa, bir "camaxatan sandığı", yun məmulatından bir-iki xalça-palaz, camədan-məfrəş, xurcun, saxsı qab-qacaqdan nehrə, küpə, kuzə, aşsüzən, ağac məmulatından yeddi taxta qaşıq, oxlov, çanaq, çömçə,çörəkqabı, bazardan alınmış təzə, yaxud yenicə qalaylanmış mis qab-qacaq, gəlinin yuyunması üçün böyük teşt, farş, qazan, gülabzən, mis aftafa-ləyən, hamam satılı, altı kabab şişi və s. metal əşyalar.

El-oba adətinə görə buradakı mis, yaxud saxsı su qablarını yeni mənzilə əsla boş aparmaq olmazdı, onlar hökmən su ilə doldurulmalı idilər. Bundan əlavə, gəlin özü ilə ər evinə müxtəlif rəngli parçalardan tikilmiş yeddi kiçik torbada yeddi cür taxıl növü buğda, arpa, düyü, mərci, noxud, lobya, darı və uğursuyu deyilən bir səhəng təmiz içməli su və bir qab neft aparardı.

Qaydaya görə, qız gəlin köçürüldükdə, ayaqqabısından başqa, istədiyi bütün paltarlarını yeni mənzilinə apara bilər. Amma bəzi yerlərin adətincə, gəlinin bəxti ağ olsun deyə, cehizlə, bəzən isə elə qızın özüylə onun bir tay köhnə ayaqqabısı da ər evinə aparılarmış.

Cehiz əşyaları siyahıya alındıqdan sonra bədnəzərdən qorunmaqdan ötrü onları qırmızı qaytan və lentlərlə sarıyaraq cecim sandıqlarına yerləşdirərmişlər. Ötən əsrlərdə varlı ailələrdən ərə verilən qızların ata-anası övladlarına mal-qara sürüsü, ev-imarət, zəmi və bağ-bağça kimi hədiyyələr qoşur, hökmdarlar isə gəlin köçürdükləri qızlarına, bir adət olaraq, geniş bir ərazi və ya bir neçə kənd bağışlayıblar.

Adətə görə qıza verilən bütün əşyalar onun şəxsi malı hesab edilir. Müxtəlif bölgələrdə qız ərə verdikdə ona qoşulan cehizə "ağırlıq", "barxana/qız barxanası", "verdik/verdük", "dədəverdi/dədəmalı", "mal" (Şəki), "kabin", "öllüx-dirilıx" (Quba), "sədəqə", "təchiz", "tuti", "xərcxəcələt" (Salyan), "cehiz qoşma/cehizləmə/cehizçilik", "cer-cehiz", "şeylan" və bu kimi adlar daşıyır. Onun "cehaz/ceyiz/cihaz" (Ordubad) deyiliş şəkilləri də vardır.

Cehiz məişətimizin bir parçasına çevrilib. Müasir dövrümüzdə də çox cehizi olduğu üçün tərcih edilən evliliklər var. Məsələn, qızın atası imkanlı adamdır-demək ki, qızına yaxşı cehiz verəcək. Ev, maşın kimi əmlaklar düşünülərkən, insan şəxsiyyəti kənarda qalır. Qonşudan qalma geri, deyimi ilə imkanı zəif olanlar da yaxşı cehiz almaq üçün bütün imkanlarını səfərbər edir. Hətta evini satanlar da olur. Bunu da bacarmayanlar banklardan böyük məbləğlərdə kredit alır və asılı vəziyyətə düşürlər. İllərlə bu krediti ödəmək məcburiyyətində qalırlar. Elə ailələr var ki, qızı üçün cehiz almaq üçün götürdüyü borc pulları “nəvəmin toyu olunca ancaq bitirərəm”-deyə izah edir. Övladlar da valideynlərindən nə olursa-olsun yaxşı cehiz tələb edir. Çünki sabahdan başına vurmaq problemi var. Əgər gəlin yaxşı cehiz gətirməyibsə, onun günü qara olur. Televiziya verilişlərinin birində xanım ekspert belə bir fikir irəli sürdü ki, qızlar varlı atası olan oğlan axtarırlar, oğlanlar da eynilə. Amma insanlar başa düşməlidirlər ki, valideynlərin var-dövləti onu qazanan insanlara məxsusdur. Qayınatanın var-dövlətinin onun övladı ilə evlənən insana aidiyyatı yoxdur. Evlənəcək olan insanlar öz qüvvələrinə güvənməlidirlər. Yalnız birlikdə qazandıqları onların şəxsi mülkü hesab olunur. Düzdür, valideynlərin yeni qurulan ailəyə dəstəyi mənfi yox, müsbət haldır. Amma bu dəstək daha çox mənəvi yöndə olarsa, daha xeyirli olar. Oğlan öz atasının puluna, qız da gətirdiyi cehizə güvənib, məsulliyyət hissindən uzaqlaşır. Bu gün bu cür ailələrin sayı kifayət qədərdir. Əgər ailənin möhkəmliyi verilən cehizin miqdarından asılı olsaydı, o zaman gündən-günə bu sahədə irəli gedən ailələr daha möhkəm olardı. Ancaq boşanmaların sayı bu cür ailələrdə daha çox olur. İnsanlara-qıza və oğlana cehizdən əvvəl mənəvi dəyərlər öyrədilməli, müasir çətin həyatda qazanmağın yolları aşılanmalıdır. Uşağın istedadından asılı olaraq bilik və yaxud hər hansı bir qabiliyyətlər aşılanmalıdır. Xüsusilə, qızlar üçün də bu önəmlidir. Bu gün bir qızın nə qədər çox cehizi olursa-olsun sabah bir çətin vəziyyətdə qaldıqda- ya boşandıqda və yaxud həyat yoldaşının başına bir iş gəldikdə həmin cehizlər bir işə yaramayacaq. Amma qızlar onlara verilən bacarıqlarla həyatlarını qurtara bilərlər. Və yaxud da mütləq deyil ki, nəsə bir bədbəxt iş baş versin, öz dəstəyi ilə həyat yoldaşının yanında olan qızlar ailəyə həm mənəvi, həm də maddi dayaq durmaqla onu daha da möhkəmləndirir. Övladlarına yaxşı tərbiyə verir ki, bunu da heç bir cehiz əvəz edə bilməz. Cehiz amili isə daha çox milli dəyərləri əks etdirən əşyalardan olsa daha yaxşı olar. Onlar evin baş güncündə qoyular və vətənin, ailənin dəyərini hər an ailə üzvlərinə xatırladar. Bu cür ailələrdə də hüzur və xöşbəxtlik olar. Mən başqa birinin yanında sınmayım- deyə, xərcə girmək, min-bir əziyyətlə cehiz almaq, sonra da illərlə bu borcdan qurtara bilməməyin ailə xoşbəxtliyi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Aygün

Olaylar.- 2014.- 10 iyun.- S.11.